O`simliklarning yuqumli va yuqumsiz kasalliklari. R е j а : 1. Yuqumli k а s а llikl а r kuzg а tuvchil а rni bi о l о gik х ususiyatl а ri. 2. Pаtоgеnlik jаrаyonning kеlib chikishi. 3. Yuqumli kаsаlliklаr ekоlоgiyasi vа diаgnоstikаsi. 4. Y u kumsiz kаsаlliklаr vа ulаrning kеlib chikish sаbаblаri.

O ‘ simliklarning kasalliklari to ‘ g ‘ risida tushuncha O ‘ simliklarning kasalligi tushunchasi Dekandol (1832) tomonidan aytilgan bo ‘ lib , uning fikricha , o ‘ simlikdagi normal fiziologik jarayonlarning buzilishiga kasallik deyiladi . O‘simlik kasalliklari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish uchun quyidagi tushunchalarga ega bo‘lishimiz kerak. Birinchidan, kasallik — bu patologik jarayon hisoblanib, uni kasallikni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar va noqulay sharoit vujudga keltiradi. Ikkinchidan, kasallik tufayli o‘simlikdagi fiziologik va biokimyoviy, anotomo-morfologik xususiyatlar o‘zgarib, hosildorlik sifati va miqdori keskin kamayib ketadi. O‘simliklar kasalliklari tushunchasiga olimlar tomonidan turlicha ta’rif berilgan. N.A. Naumov (1952) fikricha, — “o‘simlik kasalligi uning filogenez jarayonida tashqi muhit bilan bo‘lgan munosabatida yuzaga keladigan a’zolar funksiyasi va tuzilishining o‘zgarishidir”. T.D. Straxov (1962) o‘simlik kasalligi uchta omil: o‘simlik — patogen — tashqi muhit orasidagi muntazam tizimning o‘zaro munosabatidir. Ya’ni, o‘simlik salbiy ta’sir etuvchi pathogen mikroorganizm va tashqi muhitning ta’sirida fiziologik jarayonlar buzilib, uning morfologik tuzilishi va hosildorligi keskin kamayib ketadi. T.D. Straxov o‘simlikdagi patologik jarayon o‘simlikning, patogenning xususiyati va tashqi muhit munosabatlarining namoyon bo‘lishidir deydi. Shuning uchun kasallik qo‘zg‘atuvchisini, kasallikning kelib chiqishini, kasallangan o‘simlik holatini kompleks o‘rganishni tavsiya qiladi.N.A. Cheremisinov fikricha, “Yuqoridagi holatlar o‘simlikninig xususiyati, kasallik qo‘zg‘atuvchilarning agressivligi va tashqi muhitning qulay yoki noqulay bo‘lishiga bog‘liq” ekan.

Shunday qilib, o‘simlik kasalligi undagi patologik jarayonning boshlanishidir. Patologik jarayon o‘zgaruvchan bo‘lsa-da, uni nazorat qilish mumkin. Ya’ni, xo‘jayin o‘simliklarning biologik xususiyatlarini, patogenning irsiy belgilarini tashqi muhit sharoitini muntazam o‘zgartirish qonuniyatlarini bilish asosida o‘simlikning chidamliligini oshirish, hosil sifatini yaxshilash mumkin. E. Goyman fikricha, har qanday infeksion kasallikda patogen va o‘simlik orasida mukammal munosabatlar yuzaga kelib, ular o‘simlikning morfologik, anatomik, biokimyoviy jarayonlari o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Tashqi muhit sharoiti esa kasallik qo‘zg‘atuvchisining hayotchanligiga, xo‘jayin o‘simlikning kasallikka chidamlilik darajasiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Patogen kasallangan o‘simlikning oziq moddalarini o‘zlashtiradi, uning hujayrasiga zaharli moddalar ajratib chiqarib hujayralarini nobud qiladi, o‘tkazuvchi to‘qimalarini mitseliy va sporalar yordamida to‘sib qo‘yadi, epidermik to‘qimalarini parchalab, suv bug‘latishini kuchaytiradi va nihoyat, o‘simlik bargining so‘lishiga yoki chirib qolishiga sabab bo‘ladi. Kasallik tufayli o‘simlikdagi patomorfologik o‘zgarishlar uning o‘sish tezligi va shaklini, to‘qima va hujayralarining o‘zgarishiga olib keladi. Patofiziologik — biokimyoviy o‘zgarishlar suv rejimining buzilishida, sitoplazmaning o‘tkazuvchanlik xususiyatini, osmotik bosim kuchini, fotosintez aktivligini, nafas olish va oqsil sintezini, fermentlar faoliyati, nukelein kislotalari miqdori va tarkibining keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Inson qishloq xo‘jaligidagi faoliyatida kasallik qo‘zg‘atuvchilarining ekinlarga ta’sirini ular keltiradigan zarar bilan

belgilaydi. Bu ko‘rsatkich kasallik tufayli nobud bo‘lgan hosil miqdorida namoyon bo‘ladi. Zarar qishloq xo‘jaligiga keltirilgan moddiy manfaatdorlik miqdorining kamayishidir yoki xo‘jalikning iqtisodiy ko‘rsatkichidir. O‘simlik kasalliklari, deganda undagi patologik jarayon tushunilib, uning kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar va noqulay sharoit ta’sirida vujudga keladigan anatomo-morfologik, fiziologik, biokimyoviy o‘zgarishlarga javob reaksiyasi tushiniladi. Natijada o‘simlik o‘sish va rivojlanishdan orqada qolib, hosildorligi kamayadi, mahsulot sifati keskin yomonlashadi. Kasallik deb patogen mikroorganizmlar va noqulay ekologik sharoit tufayli o‘simlikdagi normal fiziologik jarayonlarning buzilishi tushuniladi.Fiziologik jarayonlarning buzilishi fotosintez, ferment xususiyati, hujayraning o‘tkazuvchanligi, osmatik bosimi, nafas olishi, uglerod yoki oqsil sintezi, suv balansi, o‘stiruvchi moddalari sintezining buzulishida namoyon bo‘ladi. Bu o‘z navbatida o‘simlikning anatomo-morfologik xususiyatlarining o‘zgarishiga, o‘sish va rivojlanishiga ta’sir qiladi. Patogen mikroorganizmlar ta’siri tufayli o‘simlik hujayralari shakli kattalashishi yoki kichiklashishi, soni ortishi, halok bo‘lishi (nekroz) va ularning chirishiga olib keladi. Anatomo-morfologik o‘zgarishlar o‘simlik a’zolarida dog‘lar paydo bo‘lishiga, buralishiga, o‘smalar hosil qilishiga sabab bo‘ladi. O‘simliklar yuqumli kasalliklarining belgilari O‘simlikdagi kasallik belgilari biologik ma’noda o‘simlik hujayrasida himoya reaksiyasining boshlanishi hisoblanadi. Klinik nuqtai nazardan esa, kasallik tashqi belgilari namoyon bo‘lgan davrdir. O‘simlikdagi patologik jarayonning namoyon bo‘lishiga kasallik belgilari deyiladi.

Agar kasallangan o‘simlikda kasallikning tashqi belgilari namoyon bo‘lmasa, bunday kasalliklar belgisiz kasalliklar deyiladi. Kasallik belgisining namoyon bo‘lmasligiga patologik jarayonlarning bilinmasligi, kasallik qo‘zg‘atuvchisi inkubatsion davrni boshidan kechirayotgan bo‘lishi, fiziologik va biokimyoviy jarayonlar o‘zgarishi sezilmasligi yoki patogenning agressivlik xususiyati to‘liq namoyon bo‘lmaganligi, o‘simlikning tabiiy chidamliligi sabab bo‘ladi. Kasalliklarning tashqi belgilarining namoyon bo‘lishi uning qo‘zg‘atuvchisining turiga va o‘simliklarning kasallikka chidamlilik darajasiga bog‘liqdir. O‘simliklarning o‘tkazuvchi to‘qimalarini zamburug‘ mitseliysining to‘sib qo‘yishi natijasida, ular hosil qilgan metobolitlar ta’sirida o‘tkazuvchi naylar to‘qimalari nobud bo‘lib nekroz hosil qiladi. Nekrozning intensivlik darajasiga qarab o‘simlikda so‘lish belgilari turlicha namoyon bo‘ladi. Kasallikning tashqi belgilari barg, meva yuzasida har xil shakldagi dog‘lar tarzida namoyon bo‘lib, o‘simliklarning ayrim a’zolarida yoki butun tanasini qoplab oladi. Nekrozli dog‘larga bodring bargida burchakli, olma bargida qo‘ng‘ir dog‘lar, nok bargida oq dog‘lanish, qulupnayning qo‘ng‘ir, oq qo‘ng‘ir dog‘lanishi misol bo‘la oladi. Nekrozli dog‘lar bargda, mevada, poyada hosil bo‘ladi. O‘simlik kasalliklari belgilarning hosil bo‘lish darajasiga qarab tiplarga ajratiladi. O‘simliklarda uchraydigan asosiy kasalliklarni quyidagi tiplarga bo‘lish mumkin. Chirish. Bu tipdagi kasalliklar suv vazapas oziq moddalarga boy (meva, ildizmeva, boshpiyoz) a’zolarda va poyada kuzatiladi. Chirish bilan kasallangan a’zolar to‘qima va hujayralarni birlashtirib turgan hujayralararo moddalar patogenning fermentlari ta’sirida parchalanib,