Baliqlarning virusli gemorragik septitsemiya. Karp baliqlarining bahorgi viremiya kasalligi. Karp baliqlarining chech a k kasalligi. Reja: 1. Virusli gemorragik septitsemiya kasalligi. 2. Karp baliqlarning bahorgi viremiya kasalligi. 3. Bronxiomikoz. 4. Karp baliqlarning chechak kasalligi.

1. «Baliq va asalari kasalliklari» fanining xususiy bo‘limida baliq va asalarilarda uchraydigan infeksion, ichki yuqumsiz, invazion va etiologiyasi noma’lum bo‘lgan kasalliklar to‘g‘risida ma’lumot beramiz. Dastlab baliq va asalarilarda uchraydigan infeksion – yuqumli kasalliklar to‘g‘risida bizlarga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni sizlarga etkazamiz. Baliq va asalarilarning infeksion – yuqumli kasalliklari. Baliq va asalarilarning yuqumli kasaliiklariga shunday kasalliklar kiradikim, bu kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari, cha q iruvchilari viruslar, bakteriyalar, zamb o‘ r u g‘lardir. Oxirgi yillarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatmoqdakim, baliqlarning juda ko‘p kuchli kasallanishi, ayniqsa sun’iy urchitiladigan suv havzalarida, bu virusli kasalliklar hisobiga to‘g‘ri keladi. Biroq, ayrim virusli kasalliklarning patogenezida bakteriyalarning ishtirok etilishi tadqiqotlarda aniqlangan va tasdiqlangan. Virusli kasalliklarda bakteriyalarning ishtirok etiishi oqibatida asoratli jarayonlarni kelib chiqishiga sabab bo‘lib, ikkilamchi, sekundar qo‘zg‘atuvchilari tasdiqlangan. Virusli kasalliklar . Bu kasallik qo‘zg‘atuvchilari juda ham mayda organizmlar bo‘lib, ularning kattaligi millimikronlarni tashkil qiladi Bu organizmlar baliq tanasidagi xujayralarning ichida, ham sitoplazmasida va ham o‘zagida, parazitlik qiladi. Ularning shakli turli-tuman: tayoqchasimon, ipsimon, urchuqsimon va hokazo. Viruslarning etilgan qismi – varionlar ikkita komponentlardan, ya’ni oqsil va bitta nuklein kislotasi (yo DNK va yoki RNK) dan iborat bo‘lib, boshqa mikroorganizmlardan ushbu xususiyatlari bilan keskin farq qiladi. Viruslarning ko‘payishi ham boshqa mikroorganizmlardan farq qilib, viruslardagi har bir komponentlar alohida ravishda xo‘jayin organizmining turli qismlarida sintezlanadi, so‘ngra esa ular o‘zaro birikishadi va etilgan virusni hosil qiladi. Virusli kasalliklarda aniq va to‘g‘ri diagnoz qo‘yish uchun virus qo‘zg‘atuvchini ajratib olish zarurdir. Buningg uchun bir qancha usullar mavjud. SHulardan eng asosiysi bu viruslarni to‘qima kulturasida o‘stirish va elektron

mikroskopda aniqlashdir. Virusologik tekshirishda to‘qima kulturasini ajratib olish juda ham mushkil ish bo‘lib, faqat maxsus jihozlangan laboratoriya sharoitida amalga oshirish mumkin. Turli virus turlari uchun turli xil to‘qima kulturasi kerak bo‘ladi. Masalan, ayrim viruslar baliqlardan olingan aniq bir to‘qima kulturasida rivojlansa, boshqalari esa bunga bunchalik talabni his etmaydi, ya’ni ushbu kasallik bilan zararlangan baliqlardan olinganmi yoki sog‘lom baliqlardan olinganmi unchalik farq qilmaydi. Baliqlarning viruslari haqidagi to‘plangan barcha materiallar ularni issiq qonli hayvonlardagi viruslardan farqlarini va ularni klassifikatsiyasini aniqlashda imkon yaratadi. Baliq viruslarining issiqqonli hayvonlar virusidan asosiy farqi shundan iboratki, baliq viruslari turli, keng qamrovli harorat chegarasida yashay olishi va ko‘payish xususiyatiga ega. Bunda pastki harorat chegarasi issiq qonli hayvonlarga nisbatan ancha past va baliqlarning yashashi uchun kerakli harorat bilan tengdir. Baliqlarning virusli kasalliklari kontakt yo‘li bilan yoki yashash muhiti orqali tarqaladi. Ayrim kasalliklarda esa ularning tarqalishi tashuvchilar orqali, masalan, umurtqasiz qon so‘ruvchilar orqali (zuluk, qisqichbaqa orqali) amalga oshadi. Virusli gemorragik septitsemiya kasalligi (yirik baliqlarda). Bu k ontagioz yuqumli kasallik bo‘lib, kasallik (virusomik) jarayonlar, terining qorayishi, qorin bo‘shlig‘ining shishishi, suz g‘ ich apparatining izdan chiqishi, nerv sistemasi faoliyatining b u zilishi, jabrada qon qo‘yilishlar hamda ko‘zning biriktiruvchi to‘qimasida, skelet muskulaturasida, perivisseral yog‘ to‘qimasi va suz g‘ ich pufagida qon qo‘yilishi bilan xarakterlanadi (pucheglazie). Ayrim organlarning hamda butun organizmning f u nksiyalari butunlay izdan chiqadi. Etiologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi – bu RNK virusli qo‘zg‘atuvchilar. Jensen (1965) yilda birinchi bo‘lib ushbu virusni ajratib olgan va uni sun’iy k u ltura to‘qimasida ( o ziqaviy muhitda ) o‘stirishga erishgan va ushbu virusni Daniyaning egtved shaxri sharafiga egtved-virus deb nomlangan.

Ushbu shahar yaqinida forel turdagi baliqlarni o‘stiruvchi ferma mavjud bo‘lib, bu ferma virusli gemorragik septitsemiya kasalligi uchun nosog‘lom hisoblangan. Virusli gemorragik septitsemiya virusi barmo q simon, uzunligi 180- 240 millimikron, eni esa 60-75 nm. Uning apikal qismi yumaloq, dist a l qismi esa yassi bo‘lib dumsimon o‘simta b ilan q urollangan . Virusning ichida o‘zagi (yadrosi) bo‘lib kattaligi 2nm bo‘lib juda murakkab tuzilishga ega bo‘lgan qoburg‘asimon qobiq (parda) b ilan o‘ralgan bo‘lib, ustidan silli q parda bilan qoplangan. Virus xazmlanuvchi to‘qima k u lturasida yaxshi o‘sadi (RTQ-2), qaysikim forel turdagi baliqlarning tuxumdonidagi fibroblastlardan olingan virus efirda, xloroformda, glitserinda hamda rn- 3,5 gacha bo‘lganida ancha sezuvchang. Virus 44 grad-da butun lay inaktivlanadi, 15 minut davomida, 30 gradsda o‘zining patogenlik xususiyatini 50%-ga yo‘qotadi. 50%-li glitserinda, agarda harorat 14 grad bo‘lganida virus o‘zining infeksion xususiyatini q ariyb 6 kun dan so‘ng yo‘qotadi. Virus 14 grad-dagi distillangan suvda bir so‘tka ichida saqlansa, o‘zining aktivligini 50% ga, suv havzalarida saqlansa qariyb 90%ga yo‘qotadi. Virusga ultrabinafsha nurlari 10 minut davomida o‘ldiruvchi ta’sir qiladi. Dezinfeksiyalovchi moddalardan 2%-li natriy ish q ori va 3%li formalin virusni 5- 10 minut davomida o‘ ldiradi. Aktiv xlor, qaysikim ixtiopatologiyada keng q o‘llaniladi, k onsentratsiyasiga qarab virusni 2-20 minut ichida o‘ ldirish qobiliyatiga ega. Forel baliqlarning o‘ ligida, qaysikim VGS oqibatida o‘lgan, agarda jasad m u zda saqlanayotgan bo‘lsa, virus o‘zining hayotchanligini 24 soat davomida sa q lay oladi, - 20 grad us haroratda va undan pastki temperaturada virus o‘zining infeksion qobilyatini 2 yil ichida sa q lay oladi, biroq bunda titri 2 marotaba pasayadi. VGS virusining bir qancha tiplari aniqlangan. Masalan, N (jigar), R (buyrak), V visseral va P (umumiy ta’sirlovchi), hamda N (neyrotrop). Epizootologik ma’lumotlar. Kasallik evropaning ko‘pchilik davlatlarida qayd etilgan. 1968 yilda esa virus Daniyadan CHexiya respublikasida otalangan

ikralar orqali kiritilgan. Sobiq ittifoqda ham ushbu kasallik otalangan ikralar orqali etib kelganligi aniqlangan. VGS kasalligi bilan asosan forel (radujnaya) turdagi baliqlar kasallanadi. Tabiiy sharoitda forel ( d ar yo foreli), kitlar, xarius hamda pali turdagi baliqlar kasallanadi. Kasallik epizootiya ko‘rinishda kechganida o‘lim 9-78% tashkil qiladi. Issiq paytlarda kasallik latent ko‘rinishda kechadi, biroq baliqlarning oziqlanishi va saqlash sharoiti zoogigienik talablarga javob bermagan ta q dirda kasallik yozda ham avj olib klinik belgilar b ilan kechadi. VGS bir yoshgacha bo‘lgan kattaligi 5-7 sm bo‘lgan forellar zararlanadi. Malki va segoletkalar hamda katta yoshdagi baliqlar kasallikka ancha chidamli. Kasallik manbai – bu kasal baliqlar, uning chi q indilari va o‘ liklari. Sog‘lom baliq suv havzalarning suvlari, loyqalari orqali ham kasallikka chalinishlari mumkin. Kasallikning yashirin davri tashqi muhit haroratiga, virusning virulentligiga hamda baliq organizmning rezistentligiga bog‘liqdir. Tabiiy sharoitda, suvning harorati 15-16 grad bo‘lganida inkubatsion davr 7-15 kun ga teng, ba’zan bu muddat biroz cho‘zilib 25 kun ni tashkil qilishi mumkin. Eksperimental sharoitda esa kasallikning yashirin davri 2 h aftani, qo‘zg‘atuvchini inok u lyasiya qilinganda 4 kun va sog‘lom baliq bilan kasal baliqlarning k on- taktida bu muddat yana ham qisqarishi mumkin. Virusni in vitro usulida o‘stirilganda, u 10-15 kunda kasallikni chaqirishi mumkin. VGS bilan kasallangan forellarda kuchli immunitet hosil bo‘ladi. Patogenez . Virus baliq orgnizmida jabrasi orqali kirib oladi. Jabrasida va butun qon tomirning endotelial xujayrasida rivojlanib ko‘payadi, so‘ngra butun ichki organ va to‘qimalarga tarqaladi va chuqur patologik jarayonni keltirib chiqaradi. Nerv sistemasining zararlanishi oqibatida kasallikning nerv formasi namoyon bo‘ladi. Qon tomirlarning epiteliyasining zararlanishida, ularning o‘tkazuvchanligi oshadi, qon qo‘yilishlar kuzatiladi, devori shikastlanadi va gemorragik holatni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Surunkali oqimda toksikoz oqibatida shishlar hosil bo‘ladi, osmoregulyasiya jarayoni buziladi. Nerv sistemasi zararlanganda harakat koordinatsiyasi buziladi. Giper g likemiya, lipidlar mikdori