Baliqlarning sestodoz (Ligulyoz, Difillobotrioz, Botriotsefalyoz) kasalliklari. Reja: 1. Ligulyoz kasalligi 2. Difillobotrioz kasalligi 3. Botriotsefalyoz kasalligi

Baliqlar sestodozlarini t asmasimon chuvalchanglar (YAssi chuvalchanglar tipi) keltirib chiqaradi. Tasmasimon chuvalchanglar (Sestoda) sinfiga kiradi . Tasmasimon chuvalchanglar yoki sestodlarni tuzilishi . Tanasining oldingi uchida kichkinagina boshcha-skoleks bo‘lib, unda to‘rtta so‘rg‘ich joylashgan. Bular yordamida solityor ichak devoriga yopishib oladi. Bosh qismining pastidagi bo‘g‘imlariga (proglottidlar) bo‘linmagan qismi bo‘yinni tashqil qiladi. Bo‘yin qismi ko‘ndalang bo‘linib yangi yosh bo‘g‘inlarni hosil qiladi. Bu jarayonni strobilyasiya, solityorning uzun zanjirsimon tanasini esa strobila deyiladi. Qoramol solityorining tanasining (strobilasi) o‘n mingdan ortiq proglottidlardan iborat. Lekin tanani tashqil qiladigan bo‘g‘inlar har xil tuzilishga ega. Bo‘yin qismidan keyin bevosita boshlanadigan bo‘g‘inlarning uzunligi kengligiga qaraganda ancha kichik, ularda jinsiy organlar rivojlanmagan bo‘ladi. Solityor tanasining o‘rta qismidagi bo‘g‘imlar (200- 250 bo‘g‘inlardan boshlab) to‘rtburchak shaklida bo‘ladi. Bular erkaklik va urg‘ochilik jinsiy organlar sistemalari rivojlangan germafrodit bo‘g‘inlardir. Tananing keyingi qismidagi etilgan bo‘g‘imlar ancha ingichka va uzunro q bo‘ladi. Ular urug‘langan tuxumlar bilan to‘lgan bo‘lib, bitta-bittadan uzilib tushadi. Qoramol solityorining bo‘g‘imlarida muskullar yaxshi rivojlangan ular aktiv h arakatlanib odamlarning anusi orqali mustaqil chikishi ham mumkin. Lekin ko‘pincha najas (ekskrement) bilan birga chiqadi. Solityorning tana devori, ya’ni teri muskul xaltasi xuddi so‘rg‘ichlilarnikiga o‘xshagan tegumentdan iborat. Fakat tegumentning yuza qismi h ar xil bo‘rtmalar yoki barmoksimon o‘simtalar hosil qilishi bilan farq qiladi. Bu o‘simtalarning ustki qismi juda ingichka mikrovorsinkalar, ya’ni mikrotrixiyalar bilan qoplangan. Bular tashqi ko‘rinishidan va fiziologik jihatidan umurtkali hayvonlarning ingichka ichaklaridagi mikrovorsinkalarga o‘xshaydi. Bular solityorning ovqatlanishida muhim ahamiyatga egadir,

chunki ular tananing ovqat so‘ruvchi yuzasini kengaytiradi va ingichka ichakdagi tayyor ozuqalarini shimib olishda muhim vazifalarni bajaradi. Qon aylanish va nafas olish sistemasi bo‘lmaydi. Hamma tasmasimon chuvalchanglar oziqlanish jarayonida ularning tanasida korbonsuv-gilikogen to‘planadi. Keyin uning fermentlar ta’sirida parchalanishida korbonad angidrit, vodorod va moy kislotalari (sut va valerian kislotalari) hosil bo‘ladi. Ana shu jarayonda ajraladigan energiyadan foydalanib solityorlar anaerob usulda nafas oladi. Ayiruv organlar sistemasi protonefridial tarzda tuzilgan bo‘lib, parenximadagi kiprikli (terminal) hujayralardan mayda naychalar boshlanadi. Asosan ikkita ayiruv kanali bor. Ular tananing orqa uchidan boshlanib chuvachangning elka qismidan proglottidlarning ikkala yonidan o‘tadi va skoleksgacha davom etadi. Bu erda esa bo‘ralgan holda chuvalchangning qorin tomoniga o‘tib, tananing orqa uchigacha davom etadi. Har bir bo‘g‘inda bu kanallar uning pastki qismida joylashgan ko‘ndalang kanal bilan qo‘shiladi va siydik pufagini hosil qiladi. U esa chiqarish teshigi orqali tashqariga ochiladi. Keyinchalik ya’ni bir etilgan bo‘g‘im uzilib tushganidan so‘ng ayiruv kanallarining h ar biri mustaqil ochiladi. Markaziy nerv sistemasi bosh nerv tugunidan iborat bo‘lib undan bir necha nerv tolalari chiqadi. Asosiy nerv tolalari bir juft bo‘lib tananing ikkala yon tomonidan joydashadi. Ular ikki jinsli-germafrodit. Erkaklik jinsiy organlari har bir bo‘g‘inda parenxima to‘qimasi orasida joylashgan urug‘donlardan iborat. Ulardan juda ingichka urug‘ o‘tkazuvchi naychalar boshlanadi va ular bir-biri bilan qo‘shilib, toq umumiy urug‘ yo‘lini hosil kiladn. Urug‘ yo‘li bir qancha burmalar tashqil qilib, proglottidning yon tomonida sirrus qopchig‘i ichida joylashgan qo‘shilish organi - sirrusga kelib to‘tashadi. Urg‘ochilik jinsiy organlari proglottidning pastki qismida joylashgan bir juft tuxumdondan boshlanadi. Tuxumdon bo‘laklari kushilgan joydan tuxum yo‘li chiqadi, u esa ingichka naysimon qinga tutashadi. Kinning boshlang‘ich qismi biroz

kengaygan bo‘lib, urug‘ qabul qiluvchi pufakchani hosil qiladi. Uning qarama-qarshi uchi erkaklik jinsiy sistemasining teshigi yonida bitta umumiy teshikka, jinsiy kloakaga ochiladi. Bo‘g‘inning eng pastki qismida uchburchak shaklidagi sariqdon joylashgan. Uning yuqori tomoniga qarab yunalgan naychasi tuxum yo‘li bilan qo‘shilib ootipni hosil qiladi. Ootipga Melis tanachasi va bachadon kelib ochiladi. Bu erda tuxum hujayralari sariq modda bilan ta’minlanadi va po‘stga o‘raladi. Bunday urug‘langan va rivojlangan tuxumlar bachadonga o‘tadi. Natijada bachadon kengayib, unda juda ko‘p yon shoxchalar paydo bo‘ladi. Bu davrda ko‘pchilik jinsiy a’zolarning faoliyati tugaydi va ular asta-sekin yo‘qolib ketadi. Faqat shoxchali bachadon saqlanib qoladi. Bular etilgan bo‘g‘inlardir. Ligulyoz – bu baliqlarning sestodoz kasalligi bo‘lib, uni Diphyllobhotridae oilasiga mansub ligula intetsinalis sestodasining invazion lichinkasi – plerotserkoidni baliqlarning, asosan karp turdagi baliqlarning qorin bo‘shlig‘ida parazitlik qilishi tufayli qo‘zg‘atilib, kasallik ichki organlarning atrofiyasi, pushtsizlik, ayrim paytlarda esa qorin devorining yorilishi va baliqlarning nobud bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Qo‘zg‘atuvchining jinsiy voyaga etgan shakli turli baliqxo‘r parrandalarning ichaklarida parazitlik qiladi. Qo‘zg‘atuvchisi. Plerotserkoidlar – bu oq yoki oq-sarg‘ich tusdagi tasmasimon shakldagi uzunligi 2 m gacha keladigan parazit. Parazitning bosh tomonida unchalik yaxshi rivojlangan ikkita botriyasi, ya’ni chuqurchasi mavjud. Tashqi tomondan strobilasi-tanasi bug‘inlarga bo‘linmagan, biroq ketma-ketlik tarzda parazitning jinsiy organlari joylashgan. Qolgan tuzilishini laboratoriya mashg‘ulotlariga o‘tamiz. Biologik rivojlanish . Parazit biogelmint. Asosiy xujayinlari qisqa parrandalar, oraliq xujayinlari qisqichbaqalar, qo‘shimcha xujayini baliqlar.

Epizootologik ma’lumotlar. Kasallik barcha hududlarda: ko‘llarda, suv omborlarida, kamroq daryo va hovuzlarda uchraydi. Kasallikka ko‘p turdagi baliqlar: leщ, plotva, taran, krasnoperka, karas, gustera, peskar, usach, oq amur, peshonado‘ngach g, Marinka, verxovka va boshqalar moyil. Ba’zan sazan va karp baliqlarda ham Uchratish mumkin. Plerotserkoidlarni 2-4 yoshda baliqlarda uchratish mumkin. Invaziyaning ekstensivligi 40-60%, II -3-7 ekz. Tashkil qilishi mumkin. Kasallik asosan bahor-yoz oylarida kuzatiladi. Patogenezi. Plerotserkoidlar rivojlanishi, o‘sishi oqibatida qorin bo‘shlig‘idagi organlar atrofiyaga uchraydi, ularning normal funksiyasi izdan chiqadi. Tuxumdan atrofiyaga uchrashi oqibatida baliqlar pushtsiz bo‘lib qoladi. Qo‘zg‘atuvchi haddan tashqari ko‘p bo‘lsa, qorin bo‘shlig‘i shishadi, qorin devori yorilib, baliqlar nobud bo‘lishi mumkin. Difillobotrioz - antropozoonoz, tabiiy o‘choqli invazion kasallik bo‘lib, uni Diphyllobothrium avlodiga mansub tasmali sestodalarning odam va go‘shtxo‘r hayvonlarning ingichka bo‘lim ichaklarida parazitlik qilishi tufayli qo‘zg‘atiladi. Kasallikka it, mushuk, tulki va boshqa muynali hayvonlar moyil. Qo‘zg‘atuvchisi. Diphyllobothrium latum boshqa turlariga nisbatan ko‘proq uchraydi, uning uzunligi 10 m gacha etadi. Biologiyasi. Parazit biogelmint. Asosiy xo‘jayinlari odam va go‘shtxo‘r hayvonlar, oraliq xujayini qisqichbaqalar va diaptomuslar, qo‘shimcha xo‘jayini chuchuk suv baliqlari (oqun, ersh, nalim, forel). Epizootologik ma’lumotlar. Zararlangan baliqlarni ham yozda va ham qishda uchratish mumkin. Kasallik ko‘proq Balti q b o‘ yi respublikalarda, Sankt-Peterburgda, Arxangelsk, Tyumen oblastlarda, Orol dengizida uchraydi. Invaziyaning ekstensivligi80-90%, II-yuzdan ortiq plerotserkoid h ar bir baliq xisobiga. Baliqlar asosan yilning bahor-yoz oylarida