O'SMA KASALLIKLARI Reja: 1. O smalarʻ haqida malumot 2. Xavfli o‘smalarning klinik belgilari 3. O‘smaoldi kasalliklari

O smalarʻ , blastomalar — organizmdagi o zgargan va o zining odatdagi shakli ʻ ʻ hamda funksiyasini yo qotgan (sifati buzilgan) hujayralardan iborat to qimalarning ʻ ʻ zo r berib o sib ketishi. O sma hujayralari O smalarga sababchi omillar ʻ ʻ ʻ ʻ to xtagandan keyin ham ko payaveradi. ʻ ʻ O smalarni onkologiya fani o rganadi. ʻ ʻ Xavfsiz (yetilgan) va xavfli (yetilmagan) O'smalar farq qilinadi. Xavfsiz O smalar atrofdagi to qimani itaradi, suradi, ba zan ʻ ʻ ʼ siqib qo yadi, lekin ularni yemirmaydi. Xavfli O smalar tez rivojlanib, boshqa ʻ ʻ to qimalarga o sib kirib, ularni yemiradi; bunda qon tomirlarga ham shikast yetadi. ʻ ʻ Odatda, qon va limfa tomirlari devorining yemirilishi natijasida qon yoki limfaga tushgan o sma hujayralari turli a zo va to qimalarga metastaz beradi. Natijada ʻ ʼ ʻ O smalarning ikkilamchi tugunlari — metastazlar hosil bo ladi, ya ni O smalar ʻ ʻ ʼ ʻ tarqalib ketadi. O smalar butunlay olib tashlanmasa, qaytadan o sib chiqadi ʻ ʻ (retsidiv beradi). Xavfsiz O smalar metastaz bermaydi (tarqalmaydi), ammo paydo ʻ bo lgan joyiga ko ra hayot uchun xavfli bo lishi (mas, miyada yoki nafas va hazm ʻ ʻ ʻ yo llarida bo lsa, ularni siqib, ezib qo yishi), shuningdek, uning bir qismi kesib ʻ ʻ ʻ tashlansa, qayta o sishi mumkin. O smalarning metastaz berishbermasligi va ʻ ʻ metastaz berish tezligi organizmning immunobiologik holatiga bog liq. ʻ O smalar o sishi to qimada cheksiz bo linuvchi o zgargan hujayralarning kichik ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ guruhi vujudga kelishidan boshlanadi. Ular sekin-asta rivojlanadi. Bunda bir necha bosqich farq qilinadi: 1) o sma hujayralarining notekis ko payishi (giperplaziya); ʻ ʻ 2) o choqli proliferatsiya, ya ni to qimaning o sishi, 3) xavfsiz O smalar hosil ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ bo lishi; 4) nihoyat, uning xavfli tus olishi (malignizatsiya). Bevosita xavfli ʻ O smalardan avval paydo bo lgan va xavfli O smalarga aylanadigan O smalar rak ʻ ʻ ʻ ʻ oldi, to qimada ancha erta sodir bo lgan o zgarishlar o sma oldi jarayoni ʻ ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. O smalarning bosqichmabosqich rivojlanishi va keyin xavfli tus olishi ʻ — uning o ziga xos avj olishi shu tariqa o tadi. O smalardan qon ketishi ʻ ʻ ʻ kamqonlikka, O smalarning chirishi va moddalar almashinuvi buzilishidan hosil ʻ bo lgan mahsulotlar organizmning zaharlanishiga sabab bo ladi. ʻ ʻ O smalar parenxima va stromadan tarkib topadi. Parenxima O smalarning asosiy ʻ ʻ massasi bo lib, uning o sishi va tabiatini belgilaydi; stroma O smalar atrofidagi ʻ ʻ ʻ

biriktiruvchi to qimadan hosil bo ladi. Har bir o smaning nomi o zi paydo bo lganʻ ʻ ʻ ʻ ʻ to qima nomidan (oxiriga "oma" — o sma ma nosini anglatuvchi qo shimcha ʻ ʻ ʼ ʻ qo shiladi) olingan, mas, tog aydan vujudga kelgan O smalar xondroma, yog ʻ ʻ ʻ ʻ to qimasi o smasi lipoma, muskul to qimasi o smasi mioma, biriktiruvchi ʻ ʻ ʻ ʻ to qimada yuzaga kelgan xavfli va sarkoma, epiteliy to qimasidan paydo bo lgan ʻ ʻ ʻ xavfli O smalar karsinoma (rak), me da osti bezi bo lakchalaridan hosil bo lgan ʻ ʼ ʻ ʻ O smalar insuloma deyiladi va h.k. Leykozlar ham O smalarga kiradi. Rak bilan ʻ ʻ og rish turli mamlakat va mintaqalarda turlicha, mas, teri raki shim.ga nisbatan ʻ janubida ko proq uchraydi. ʻ O smalarning paydo bo lishi va rivojlanishida organizmning tug ma yoki hayotda ʻ ʻ ʻ orttirilgan umumiy reaksiyasi katta ahamiyatga ega. Irsiy omillar asosan, O smalarga moyillikni, ya ni organizmning o sma paydo qiladigan ta sirotlarga ʻ ʼ ʻ ʼ nisbatan ko rsatadigan u yoki bu reaksiyasini belgilab beradi. O smalar ta sirini ʻ ʻ ʼ bartaraf etishda esa organizmning himoya, immunobiologik kuchlari, shuningdek, uning ovqatlanish va boshqalar hayot tarziga bog liq umumiy holati katta ahamiyat ʻ kasb etadi. Umuman O smalar organizmga turli fizik, kimyoviy va biol. omillar ta sir ʻ ʼ ko rsatishi natijasida vujudga kelishi mumkin. Shuning uchun ham hozir ʻ O smalarning kelib chiqishi ko p omilli (polietiologik) jarayon deb qaraladi. ʻ ʻ O smalar, odatda 40 yoshdan keyin paydo bo ladi. Ammo yoshlar va hatto, ʻ ʻ bolalarda ham uchratish mumkin. O snalarning oldini olish ularning kelib chiqishiga (gigiyenik profilaktika) va ʻ rivojlanishiga qarshi (rakning klinik profilaktikasi) tadbirlardan iborat. Gigiyenik profilaktika organizmga kanserogen ta sir ko rsatadigan omillarni yo qotish yoki ʼ ʻ ʻ ularning miqdorini kamaytirishdan; klinik profilaktika esa o sma oldi kasalliklarini ʻ o z vaqtida aniqlab, davolashdan iborat. Aholi o rtasida muntazam (sistemali) ʻ ʻ ommaviy profilaktik tekshiruvlar o tkazish va ayrim aholi guruhlarini ʻ dispanserizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Kasallikning boshlang ich belgilari ʻ paydo bo lganda darhol vrachga murojaat qilish kasallikni barvaqt aniqlashda ʻ nihoyatda muhim.

O smalar diagnostikasi bemorni klinik instrumental tekshirish (so rash, kuzatish,ʻ ʻ maxsus tekshirish usullarini qo llash va har xil tahlillar o tkazish)ga asoslangan. ʻ ʻ Ichki a zolar (me da, o pka, tuxumdon, yo g on ichak, me da osti bezi va ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ boshqalar)dagi O smalarni barvakt aniqlash (diagnoz qo yish) ancha mushkul ʻ ʻ bo lib, bunda rentgenologik, radioizotop, endoskopik, morfologik, immunologik, ʻ kompyuter tomografiya, biopsiya olish va boshqalar maxsus tekshirish usullaridan foydalaniladi. Tibbiyot amaliyotida radioizotoplar yordamida tekshirish usullari keng qo llanilmoqda. Ayrim radioaktiv moddalar, mas, fosfor, yod, stronsiy, oltin va ʻ boshqalarni o sma hujayralari sog lom hujayralarga nisbatan ancha ko p yutadi, bu ʻ ʻ ʻ esa radioizotoplarning tarqalishiga qarab O smalar va metastazlarni barvaqt ʻ aniqlash imkonini beradi. O smalar tuzilishining morfologik xususiyatlarini aniqlash davolashning aniq ʻ usulini tanlashda muhim ahamiyatga ega. Xavfli O smalar kompleks usulda davolanadi. O smalar paydo bo lgan a zoga, ʻ ʻ ʻ ʼ uning rivojlanish bosqichi, tuzilishiga, bemorning yoshi va boshqalarga qarab gamma va rentgen nurlari, doridarmonlar bilan davo qilinadi; lekin xirurgik usul keng qo llaniladi. ʻ Ko pincha xirurgik usul nur va doridarmonlar qo llab davolash bilan birga olib ʻ ʻ boriladi (qarang Nur bilan davolash , Kimyoterapiya ). Xavfli O smalarni nur bilan ʻ davolash onkologiyaning rivojlanayotgan yo nalishlaridan biridir. ʻ So nggi yillarda organizmning himoya kuchlarini oshirishga qaratilgan ʻ immunoterapiya usulida davolash jadal olib borilmoqda (qarang. Onkologiya). Dunyo bo‘yicha barcha davlatlarda onkologik kasalliklarning o‘sishi kuzatilmoqda. Shu bilan birgalikda o‘lim ko‘rsatkichi yildan-yilga o‘sib borayotgani sir emas. Buning asosiy sabablaridan biri o‘sma kasalliklarining o‘tib ketgan bosqichlarda aniqlanishi, yashirin kechishi va erta bosqichda aniqlanmasligidir. Har yili dunyo bo‘yicha 14 milliondan ortiq kishida onkologik kasallik turlari aniqlanadi, o‘lim ko‘rsatkichi esa 8 millionga yaqin kishini tashkil qiladi.

Onkologik kasalliklar ichida eng ko‘p uchraydigan turlari – o‘pka, sut bezi , to‘g‘ri va ko‘ndalang chambar ichak, me’da, teri, jigar va prostata bezi saratonlaridir. Oxirgi yillarda tuxumdon, sut bezi, og‘iz bo‘shlig‘i a’zolari, bosh miya, buyrak, siydik qopi o‘smalarining ko‘payishi kuzatilmoqda. Bolalarda xavfli o‘sma kasalliklari 2,5-3 foizni (umumiy kasalliklar strukturasida) tashkil qiladi. Onkologik kasalliklarni barvaqt bosqichlarda aniqlash imkoniyati haligacha yaratilmagan, bu esa o‘lim ko‘rsatkichi o‘sishiga olib kelmoqda. Kasallikni erta aniqlashda uning dastlabki belgilari (simptomlari)ga e’tibor berish kerak. Kasallik rivojlanishida klinik belgilar muhim axamiyatga ega. O‘sma jarayoni uzoq yillar rivojlanishini inobatga oladigan bo‘lsak, (10-20 yilgacha) va u 80 foiz bemorning to‘qimalarida o‘smaoldi o‘zgarishi yoki o‘smaoldi kasalliklaridan keyin rivojlanishi mumkin. Shuning uchun o‘sma kasalliklarining o‘ziga xos belgilari kuzatilmaydi, bo‘lsa ham uni ilg‘ab olish qiyin. Bundan tashqari, har bir a’zoning o‘ziga yarasha o‘smaoldi kasaliklari mavjud bo‘lib, ma’lum bir klinik ko‘rinishga egadir. Xavfli o‘smaning rivojlanishi har bir a’zoga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Organizmdagi o‘smaoldi kasalliklarini o‘z vaqtida aniqlab, uni davolash uning rivojlanishini bartaraf qiladi. O‘smaoldi kasalliklariga tug‘ma anomaliyalar, surunkali o‘zgarishlar, uzoq vaqtdan buyon bitmayotgan yaralar, oqmalar, jarohatdan keyingi o‘zgarishlar, xavfsiz o‘smalar, to‘qimalardagi giperplastik va o‘smaoldi o‘zgarishlari kiradi. O‘smaoldi kasalliklari Barcha o‘smaoldi kasalliklari 2 turga bo‘linib, ular xavfli o‘smaga ikki xil yo‘l bilan aylanadi: 1. Fakultativ o‘smaoldi kasalliklari. 2. Obligat o‘smaoldi kasalliklari. Fakultativ o‘smaoldi kasalliklari Fakultativ o‘smaoldi kasalliklariga quyidagilar kiradi: teridagi qarilik keratozi, bachadon bo‘yni leykoplakiyasi, eroziyasi, me’da, yo‘g‘on ichak polipi, fibroz- kistoz mastopatiya, fibroadenoma, teratomalar, kuygandan keyingi chandiqlar,