H AVZA BALIQCHILIGI GIGIENASI. Reja: 1. Baliqchilikning ahamiyati va baliqlarni saqlash usullari. 2. Baliqlarni oziqlantirish sharoitlari. 3. Baliqchilik hovuzlari gig ienasi.

Respublikamizda iste’mol uchun baliqlar maxsus ko‘l xo‘jaliklarida, baliqchilik hovuz xo‘jaliklarida, katta suv havzalaridan etishtiriladi. Baliq etishtirish jarayoni to‘liq yoki noto‘liq tizimli usullarda amalga oshiriladi. To‘liq tizimli jarayonda baliqlar uvidiriq (ikra) dan to tayyor baliq holatigacha boqiladi, noto‘liq usulda faqat tovar baliqlar o‘stiriladi. To‘liq tizimli usulda boqilganda baliqchilik xo‘jaliklarida bir qator hovuzlar bo‘lib, ular baliqlarning yoshiga, turlariga qarab saqlanadi. Bugungi kunda sun’iy ko‘llarda baliq o‘rchitish va o‘stirish keng rivojlanmoqda. Chuchuk suv havzalari baliqchilikni rivojlantirishning asosiy manbaidir. Baliqchilikni rivojlantirishda torfi olingan chuqurlar, sholi ekilgan maydonlar ham juda qo‘l keladi. Suv havzalarining meliorativ holatini yaxshilash va havza baliqchiligini ixtisoslashtirish baliq mahsulotini ko‘paytirishning asosiy yo‘lidir. Bunda suv havzalarida zoogigienik sharoitlarini barpo qilish muhim rol o‘ynaydi. Havza baliqchiligi shartli ravishda iliq va sovuq suvli havzalarga bo‘linadi. Ular bir-birida n o‘ rchitish va o‘stirish t exnologiyasi bila n far q qi ladi. Bu farqlar urchitiladigan bal iq lar n ing biolog i k xususiyati, suvning harorati, gaz, min e ral va kimyo viy tarkibiga ta’sircha n ligiga bo g‘ li q dir. Iliq suvli havza bali q chilik xo‘jalig i da, su v ning harorati +20 0 S dan yu q ori bo‘lgan joylarda karp, amur oq bali g‘i , oq va tal g‘ ir do‘ng p eshona, tillasimo n va kumushsimon karas va boshqalar o‘ rchitiladi. Bu bal iq lar ba h or va yozda o‘ rch i ydi, o‘sadi va r ivoj lanadi. Q ishda suv ning tubidagi chuqurlarga k i r ib yotadi, oziqlanmaydi va kam h arakatlanadi. Ba h orda esa suv isigandan keyi n u v ildiri q sochish joyiga borib, o‘sha erda ko‘payadi. Sovuq suvli havza baliqchilik xo‘jaliklarida quyidagi turdagi baliqlar o‘rchitiladi: forel, ryapushka, sig, ripus va boshqalar. Bu baliqlar uchun oqar suv toza va kislorodga boy bo‘lishi yaxshi bo‘ladi. Sovuq suvni yaxshi

ko‘radigan baliqlar issiq suvni yaxshi ko‘radigan baliqlarga nisbatan kam pusht bo‘ladi. Ba’zi bir baliqlar, masalan, forel havzalarda ko‘paymaydi, Shuning uchun ularning uvildirig‘i baliqchilik zavodlarida sun’iy yo‘l bilan urug‘lantiriladi va inkubatsiyalantiriladi. Baliqchilik xo‘jaliklari to‘liq va to‘liq bo‘lmagan tizimli bo‘ladi. To‘liq tizimli baliqchilikda baliq uvildiriqdan 450 - 500 grammga etguncha o‘stiriladi. To‘liq bo‘lmagan tizimli baliqchilik xo‘jaliklari tovar yo‘nalishidagi balikni o‘stirish uchun to‘liq tizimli xo‘jalikdan mayda baliqlarni oladi. Baliqlarni oziqlantirish - baliqlarni oziqlanishida tabiiy oziqalar, ayiiqsa havzalarga qo‘shimcha oziqalar solish katta axamiyatga ega. Ammo baliqchilikni intensiv rivojlantirishda, ayniqsa baliqlarning zichligi yuqori bo‘lganda to‘yimli qo‘shimcha oziqalarga bo‘lgan talabi ortadi. Baliqlarni to‘yimli oziqalar bilan oziqlantirish baliqchilikni rivojlantirish va ularni modda almashishini buzilishidan kelib chiqadigan kasalliklardan saqlashning garovidir. Baliqlar uchun va boshqa qishloq xo‘jalik xayvonlari uchun ham oziqa ratsionida etarli darajada oqsil, ayniqsa almashinmaydigan aminokislotalar, yog‘lar, mineral tuzlar, mikroelementlar va vitaminlar bo‘lishi kerak. Havza baliqchiligida har xil o‘simliklar va hayvonot olamidan olinadigan oziqalardai foydalaniladi: kunjara va shrot, xashaki no‘xat, yasmiq doni, bo‘rilukkak, makkajo‘xori, suli, arpa, bug‘doy javdar, un, kepak, achitqi ozpqalar, qon, go‘sht-suyak, nichan unlari va boshkalar. Omuxta oziqalar va boshqa ozaqalar aralashmasi nisbatini tuzib baliqlar oziqlantirilsa yaxshi natijalar beradi. Masalan, 1 ga havzada 3 - 5 ming bir yillik karp baliqlari bo‘lsa ozikalar aralashmasi tarkibida 26 – 30 % protein, 3 - 3,5 % yog‘ va 10% ga yaqin kletchatka, 1 % bo‘r va g‘ovak ohaktoshlar bo‘lishi kerak. Ratsionni vitamin bilan taminlash uchun gidroliz yoki oziqa

achitqilari, vitamin V 2 aralashtirilgan oziqalar, 20 – 30 % ko‘k o‘t va boshkalar qo‘shiladi. Baliqlarni oziqlantirish uchun oziqalar har xil usullarda tayyorlanadi. Donador qilingan omuxta oziqalar silindrsimon qilib tayyorlanadi. Briketlangan oziqalar xo‘jalikni o‘zida tayyorlanadi, ko‘pincha xamirsimon qilib ishlatiladi. Oziqa aralashmalari tez yoyilib ketmasligi uchun birlashtiruvchi oziqalar zig‘ir kunjarasi, texnik kraxmal va boshqalar ishlatiladi. Donador qilingan oziqalar LKU-1, AKU-2-2, KRZ-1, DRK va boshka oziqa tarqatgichlar yordamida tarqatiladi. Xamirsimon oziqalar oziqa tarqatgichlar bilan jixozlangan qayiqlarda tarqatiladi. Xo‘jaliklarda baliqlar ko‘pincha kuniga bir marta ertalab oziqlantnriladi. Havza baliqchiligida ishlab chiqarish jarayonlari naslli baliqlarni saralashdan boshlanib, 5 - 11 yil davom etadi. Baliqlarni urug‘lanishi va uvildiriq qo‘yish vaqtidan oldin parazit kasallikariga qarshi 5% li tuzli suvda ishlov beriladi. Baliqlarni o‘tirishdan 10 - 12 soat oldin havzaga suv qo‘yiladi. Urg‘ochi baliqlar qo‘ygan uvildiriq erkak baliqlar ajratgan suti bilan urug‘lanadi va yopishqoq uvildiriq bironta muhitga yopishib ko‘p chiqishi uchun oziqa ko‘p bo‘lishi, begona va yirtqich baliqlar bo‘lmasligi, suv qung‘izlari va baqalardan tozalanipsh kerak. Uvildiriqdai chiqkan mayda baliqchalar o‘sadigan havzalarga utkaziladn. Kuzga kelib kerakli miqdorda standart bir yillik baliqchalarni olish uchun o‘sadigan havzalardagi baliqni ko‘paytirish qoidasiga rioya qilish kerak. Baliqlarni o‘sishi, oziqlanishi va sog‘lig‘i ushlab tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi. Kuzda havoning harorati -5 0 - 8°C ga tushganda o‘sadigan havzalarning suvi qo‘yib yuboriladi va baliqchalar 5 % li osh tuzi eritmasi bilan ishlov berilib qishlaydigan havzaga o‘tkaziladi. Suv muzlagandan keyin

har kuni suvning harorati oyiga uch marta, suvning tarkibidagi kislorod va karbonat angidrid gazi qish davomida 4 marta, suvning pH, sulfat va temir tuzlari miqdori ham tekshiriladi. Baliqchilik havzalari - baliqchilik havzalarining o‘lchamlari, chuqurligi, oqishi o‘rchitiladigan baliqning biologik xususiyatiga bog‘liqdir. Iliq suvni hohlovchi baliqlar havzasi chuqur bo‘lmasligi, sekin oqadigan yoki oqmaydigan bo‘lib, baliqlar mahsuldorligini oshishi uchun organik va mineral moddalarga boy bo‘lishi kerak. Jumladan, suv osti o‘tlari etarli darajada rivojlangan bo‘lishi zarur. Ammo qattiq suvlarda o‘sadigan o‘simliklar bo‘lmasligi kerak. Baliqlar hayotining har xil davrida ularni biologik xususiyatlari tashki muhit sharoitiga qarab o‘zgaradi. Shuning uchun ularning har xil yoshidagi o‘zgarishiga qarab havzalarni qurish zarur. Uvildiriq qo‘yadigan havza - baliqlarning ko‘payishi uchun xizmat qiladi, uning yuzasi 200 - 500 m 2 dan 1000 - 2000 m 2 gacha etadi. Bu havzalar uchun katta yo‘llardan uzoq, balchiq bosmagan va botkoqlashmagan, neytral yoki kuchsiz ishqoriy tuproqli joylar tanlanadi. Havzaning chuqurligi 0,4 - 0,5 m bo‘lib, tubi qiya qilinadi. Suv kirishi va chiqib ketishi o‘z holida bo‘lishi kerak. Yosh baliqchalar (malka) o‘sadigan havzalarga - uvildiriq qo‘yadigan havzalardan yoki baliqchilik xo‘jaligida etishtirilgan lichinkalar olib kelib boqiladi. Uning er maydoni 0,25 - 1 ga bo‘lib, bu erda yosh baliqchalar 15 - 18 kun, ba’zan 30 - 45 kungacha boqiladi. O‘stirish havzasida - yosh baliqlar ma’lum og‘irlikka etguncha boqiladi. Uning er maydoni 20 gektargacha bo‘lib, chuqurligi 70 - 80 sm bo‘ladi. Eng chuqur joyi 120 - 150 sm, eng yuza joyi 20 - 30 sm ga to‘g‘ri keladi. Y a ylov havzasida - tovar baliqlar etishtirilib, maydon bir necha o‘n gektar bo‘ladi. Ularning chuqurligi 0,8 - 1,5 m dan 2,5 - 3 m gacha bo‘ladi.