O‘SIMLIKLARNING SUV REJIMI 1.Suvning o‘simlik hayotidagi ahamiyati. 2.Transpiratsiya va uning ahamiyati. 3. O‘simliklarning suvga bo‘lgan umumiy ehtiyoji. 4. O‘simliklarning suv iste’mol qilish dinamikasi. 5.Tuproq namligiga bog‘liq holda o‘simlik organlarining o‘sish.

1. Suvning o‘simlik hayotidagi ahamiyati Suv o‘simliklar hayotida birinchi darajali ahamiyatga ega. Akademik A.N.Karpinskiy suvga «jonli qon» deb qaradi, ya’ni suv hayot yo‘q joyda uni yaratadi. Vaholanki, tirik organizmdagi biron-bir hujayrani suvsiz tasavvur etish qiyin. Masalan, makkajo‘xori, boshoqli don ekinlari va pomidor tarkibida suv tegishlicha 70, 87 va 95%ni tashkil etadi.ssitoplazmaning 75–85% suvdan iborat. Suv o‘simlik tanasida kimyoviy birikkan – konstitutsion, yerigan organik moddalar va makromolekulalarni o‘rab turuvchi – gidratatsion, vakuolani to‘ldiruvchi – rezyerv, hujayralar orasi va o‘tkazuvchi to‘qimalarda transport vositasini bajaruvchi – intyerstitsial ь shakllarida uchraydi (Larxyer V., 1978). Ularning barchasi o‘simlik organizmida ma’lum bir rolni o‘ynaydi. Suv o‘simlik hayotidagi barcha jarayonlarda – fiziologik, kimyoviy va biokimyoviy – bevosita ishtirok etadi. Suv molekulasidagi kislorod va vodorod organik moddalar sintezida «qurilish matyeriali» bo‘lib xizmat qiladi. Suvni barglar orqali bug‘lanishi – transpiratsiya natijasida o‘simlik tanasining harorati boshqariladi. Bunda o‘simlik to‘qimalarining harorati 5–7 o S gacha pasayadi. Suv o‘simliklar hayotida mexanik vazifani ham bajaradi: suv bilan to‘yingan o‘simlik turgor holatida, aks holda – plazmoliz (so‘ligan) holatda bo‘ladi. Hujayralarning suvsizlanishi oqsillar va o‘simlik to‘qimalarining butun biologik kompleksini qayta shakllanishiga olib keladi. Suv tuproqdagi oziq moddalarning yerishi, o‘simlik tanasiga so‘rilishi va harakatlanishida katta rolь o‘ynaydi. O‘simlik suv bilan etarli darajada to‘yingandagina unda kechadigan barcha hayotiy jarayonlar uchun mo‘‘tadil sharoit yaratilgan bo‘ladi, aksincha, suv bilan etarlicha ta’minlanmaslik oqibatida ushbu jarayonlar izdan chiqib, o‘simlik organizmini qarishiga sabab bo‘ladi. Suvni me’yoridan ortiqcha bo‘lishi esa o‘suv davrini uzayishi va reproduktiv fazalarni o‘tishini kechikishiga olib keladi. 2. Transpiratsiya va uning ahamiyati O‘simlik tuproqdan olgan suvning atigi 0,15–0,20% nigina o‘zlashtiradi va qolgan qismini bargi va boshqa yer ustki organlari orqali bug‘lanish –

transpiratsiya ga sarflaydi. Transpiratsiya o‘simlik hayotida muhim ahamiyatga ega: u tufayli o‘simlik ildizi suv va unda yerigan moddalarni o‘simlikning yer ustki organlariga etkazib byeradi, minyeral moddalar o‘zlashtirilishini ta’minlaydi, suvning bug‘lanishi o‘simlik tanasi haroratini rostlaydi. Barg haroratining 35 o S dan ortishi unda kechadigan fiziologik jarayonlar uchun noqulay hisoblanadi. Sug‘orish hisobiga tuproq namligini oshishi o‘simliklar tomonidan suvni o‘zlashtirilishini va oqibatda transpiratsiya jarayonini kuchayishiga hamda o‘simlik barglari haroratini pasayishiga olib keladi. O‘simliklar turi va navlari-ning biologik xususiyatlari, tuproq-gidrogeologik, iqlim sharoitlari, qo‘llanilayotgan agrotexnik tadbirlar ta’sirida transpiratsiya jadalligi turlicha bo‘ladi. 1 g quruq moddaning shakllanishi uchun sarflanadigan suv birligi transpiratsiya koeffitsienti deyiladi. Makkajo‘xori va oq jo‘xorining transpiratsiya koeffitsienti nisbatan kichik, bedada – 446 – 1068, g‘o‘zada – 280 – 640, sholida 250 – 810 birlikni tashkil etadi ( 24 - jadval). Havoning yuqori harorati va nisbiy namligining kamayishi, yorug‘likni etarlicha bo‘lmasligi, kuchli, ayniqsa, issiq shamollar transpiratsiya koeffitsientini ortishiga olib keladi. Sug‘orish ta’sirida havoning yerga yaqin qatlamining nisbiy namligi ortib, transpiratsiya jadalligi sezilarli darajada kamayadi. Lekin tuproq namligining yuqori bo‘lishi transpiratsiya koeffitsientini oshishiga sabab bo‘ladi. 3. O‘simliklarning suvga bo‘lgan umumiy ehtiyoji Sug‘oriladigan dalalardan suv o‘simliklar transpiratsiyasi va tuproq sathidan bo‘ladigan bug‘lanishga sarflanadi – ularning yig‘indisi umumiy bug‘lanish (ayrim manbalarda evapotranspiratsiya yoki suvga bo‘lgan umumiy ehtiyoj ) deb yuritiladi. Dehqonchilik uchun bu ko‘rsatkich g‘oyat muhim ahamiyatga ega, chunki u o‘simlik va tuproqning suv rejimi bo‘yicha amaldagi holatni aks ettiradi. Umumiy ehtiyojni ta’minlovchi manbalar bo‘lib suvning tuproqdagi tabiiy zaxirasi, yog‘in, sug‘orish suvi, sizot suvlar hisoblanadi. Suvga bo‘lgan umumiy ehtiyoj miqdori (m 3 /ga yoki mm hisobidagi suv qatlami qalinligi) tuproq namligi, o‘simliklarning

fiziologik xususiyatlari, meteorologik sharoit va agrotexnika darajasiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. 24 - jadval Ayrim ekinlarning transpiratsiya koeffitsientlari Ekinlar Transpiratsiya koeffitsienti Ekinlar Transpiratsiya koeffitsienti G‘o‘za 280–640 Kartoshka 167–636 Beda 446–1068 Bug‘doy 231–557 Kanop 450–700 Arpa 258–774 SHoli 250–810 Suli 332–766 Makkajo‘xor i 233–386 Qovun, tarvuz 600–884 Oq jo‘xori 240–437 Butgulli sabzavot ekinlari 539–743 Qand lavlagi 262–397 A.N.Kostyakov (1951) uslubi bo‘yicha suvga bo‘lgan umumiy ehtiyoj (E, m 3 /ga) quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: E = U∙Ku, bu yerda: U – rejalashtirilgan hosil,ss/ga; Ku – suvga bo‘lgan ehtiyoj koeffitsienti, m 3 /s. V.E.Yeremenko (1956) qurg‘oqchil mintaqada sizot suvlar, tuproq unumdorligi va atmosfyera yog‘inlariga bog‘liq holda g‘o‘zani suvga bo‘lgan umumiy ehtiyoji (E, m 3 /ga)ni quyidagicha aniqlashni taklif etdi: E = U ∙ Ku ∙ K ∙ i ∙ 3, bu yerda: U – rejalashtirilgan paxta hosili, ss/ga; Ku – sizot suvlar chuqurda yotgan sharoitda suvga bo‘lgan ehtiyoj koeffitsienti, m 3 /s; K – gidrogeologik koeffitsient (0,4–1); i – syerunum tuproqlar uchun tuzatish koeffitsienti (0,90–0,92); 3 – mintaqaviy koeffitsient (shimoliy iqlim mintaqasi uchun 0,80–0,85, markaziy mintaqa – 1,0 va janubiy mintaqa – 1,15).

Yerdan foydalanish sharoitlari va hosildorlik miqdoriga ko‘ra g‘o‘zani suvga bo‘lgan ehtiyoj koeffitsienti turlicha bo‘ladi (25- jadval). 4. O‘simliklarning suv iste’mol qilish dinamikasi. Atoqli rus olimi P.I.Brounov o‘simliklarning suv rejimini o‘rganib, ularning suvga munosabati bo‘yicha shunday davrlarni aniqladiki, qaysiki bu davrlarda tuproqda yuzaga keladigan suv taqchilligi o‘simlik hosildorligini keskin kamayib ketishiga olib keladi. Hosil organlarining shakllanish fazalari boshlariga to‘g‘ri keluvchi bu davrni u o‘simliklarning suvga munosabati bo‘yichakritik davr i deb atadi. O‘suv davrida o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi turlicha bo‘lganligidan ularning suvga bo‘lgan ehtiyoji ham ma’lum miqdorlarda farq qiladi: o‘sib rivojlanishning dastlabki fazalarida nisbatan kam, meva tugish va meva organlarini kuchli o‘sishi davrida eng ko‘p hamda o‘suv davrining oxirlarida nisbatan kamroq miqdorlarda suv talab etadi. 25- jadval Iqlim zonalari va hosildorlikka bog‘liq holda g‘o‘zani suvga bo‘lganehtiyoj koeffitsienti, m 3 /ga (Yeremenko V.E., 1956) Agrotexnik sharoitlar Iqlim zonalari Hosildorlik,ss/ga 20 gacha 20–30 30–40 40–50 50–60 Qadimdan paxta ekib ke l inayotgan yerlar Janubiy 280–322 240– 300 200–240 175–200 155–175 Markaziy 243–280 209– 261 174–209 152–174 135–152 SHimoliy 206–238 179– 222 148–178 129–148 115–129 Bedadan so‘ng 1 va 2- yillari Janubiy 258-296 221– 276 184–221 161–184 143–161 Markaziy 224–258 192– 160–192 140–160 124–140