O‘SIMLIKLARNING YORUG‘LIKGA MUNOSABATI Reja 2. Fasliy o‘ zgaruvchanlikni yorug‘likga munosabati 3.Yorug‘likga o‘simliklarning munosabatini onto g enetik o‘ zgaruvchanligi 4. O‘simliklarning fotodavriy reaksiyalari 5. Fotodavr va boshqa ekologik omillarning ta’siri 6. Fotodavr va o‘simliklarning fasliy rivojlanishi 7. Fotop e riodizm va o‘simliklarning geografik tar q alishi

1. Yorug‘likga munosabatining geografik o‘ zgarishlari Ko‘p darajada yorug‘lik yetishmasligiga chidamli li k, boshqa ekologik omillar kompleksiga bog‘langan. Optimal iqlim va tuproq sharoitlarda to‘rni soyaga chidamliligi yuqoriroq bo‘ladi.Buni keng tarqalgan turlarda, qonuniy geografik o‘zgarishlar yorug‘likga munosabati bilan tushuntirish mumkin. Masalan shimolda o‘ rta ch a o‘sadigan turlar yoru g‘ sevar, g‘ arbga nisbatan. Harorat p u lyus y o‘ nalishida pasayganda yoru g‘ sevarlik k o‘ tariladi–bu ayrim turlarni o‘sish joyini yoru g‘ ro q joylarga almashishi ga olib keladi. O‘ rmon turlardan (ch e rnika ( Vaccinium myrtillus) va boshqalar.) o‘ rmonli tundrada va tundrada ochi q joylarda yaxshi o‘sadi, ( Aegopodium ) esa eng soyaga chidamli o‘simlik bo‘lib , Shimoliy Rossiyada o‘rmo n chetlarida va yaylovlar i da o‘sadi. Shunday o‘simliklarni yorug‘likga munosabati to g‘ larga chi q ishga kuzatiladi. Past tog‘li Karpatada bo‘tachalar (chernika, golubika (V. uliginosum)) va ayrim o‘tlar ( Soldanella hungarica, Homogyne alpina) archa o‘rmonlari ostida tarqaladi, subalpiy va alpiy joylarda ular ochiq bo‘tazor va yaylov o‘tlokzorlarda tarqaladi. (Gorыshina, 1979). Fasliy o‘zgaruvchanlikni yorug‘likga munosabati Agar bir xil joylarda soya vegetatsion davrida bo‘lsa, o‘simliklarda assimilyatsiyaning asosiy davri kuchli soya davri bilan bir vaqtda o‘tmaydi. Soyali o‘rmonlarni pastki yarusida yorug‘lik fasllar bo‘yicha o‘zgaradi: qisqa yorug‘lik davr , to daraxtlarda ko‘rtaklar ochilishigacha, uzoq yozgi soya bilan almashadi, kuzda esa barg to‘kilgandan so‘ng yana yorug‘ bo‘ladi. Bahorgi yorug‘sevar efemeroidlar - qisqa vegetatsiyali va uzoq tinch davri bo‘lgan ko‘p yillik o‘tlar, bilan effektiv foydalaniladi. Ular q or erigandan so‘ng unadi va gullashini boshlaydi, daraxtlarda t o‘ li q barglar rivojlangan paytda yer u stki organlarni y o‘q otadi. Ef e roidlar chu qu r soya davrini tinch yer osti organlarida o‘tkazadi. Ba ho rgi efem e roidlarda fotosintezning yorug‘lik egriliklari yil mobaynida o‘zgaradi. Masalan, uluka medvejego (Allium ursinum ) ba h orda, daraxtlarda

barglar bo‘lmaganida, fotosintezning kompensatsiya nu q tasi 650 lk yetadi, yozgi soyada esa to 200 lk pasayadi. Yorug‘lik rejimiga fasliy moslashiishni boshqa tipi, o‘rmonda o‘sadigan daraxtlarni ostida, u zo q vegetatsiya q iladigan o‘tlarda k u zatiladi, ularning fasliy rivojlanishi bargsiz o‘rmonda boshlanadi va k u zda to‘xtaydi. B u larga sn ы t (Aegopodium podagraria), kop ы ten ( Asarum europaeum), medunitsa ( Pulmonaria obscura) va boshqalar kiradi. Ularda asosiy fotosintetik faoliyat ba h orning oxiri – yozning boshida kuzatiladi, bu paytda o‘rmonda daraxtlar ostida yorug‘lik yetarli darajada bo‘ladi. Q is q a davr mobaynida, o‘simliklar o‘sish va Q ish g i zaxiralar t o‘ plash uchun, organik moddalarning asosiy q ismini sintezlaydi. Yozgi fotosintez soyada juda past darajada bo‘lib , nafa s olishga ketadigan sarflarni q oplamaydi. Yorug‘likga nisbatan labillik bitta o‘simlikda h am kuzatilishi mumkin. Yorug‘likga o‘simliklarning munosabatini ontog‘enetik o‘zgaruvchanligi Barglarning yorug‘likga munosabati yoshi bilan bog‘langan. Novdalarda birinchi paydo bo‘lgan barglar soyali strukt u raga ega, keyingisi esa yoru g‘ li strukt u rada ya q inlashadi. O‘simtalar va yosh o‘simliklar katta o‘simliklarga nisbatan soyaga chidamliro q bo‘ladi. Dub ch e r e shchat ы y ( Quercus robur) past darajada soyaga chidamli o‘simlik h isoblanadi, uning o‘simtalari bir necha yil soyaga chidab, to‘li q yorug‘likning 1,2-1,5% foydalanishi mumkin (Popadyuk va boshqalar ., 1994). O‘rmonlarda ona daraxtlar ostida o‘sadigan o‘simtalar ularni kuchli soyasi ostida o‘sadi, shuning uchun ularda soyada o‘sish uchun q ator moslashuvlari bo‘ladi, boshqa soyaga o‘sadigan turlar bilan yaqinlashadi, lekin o‘zining t u rining voyaga yetgan o‘simliklaridan far q q iladi. Bunday h olatni o‘tlo q zorlarning o‘simtalari va yosh o‘simliklarida kuzatish mumkin. Onto g enez boshida o‘simliklarning yu q ori darajada soyaga chidamliligi ularning to‘plamlarda moslashuvi bilan bog‘li q bo‘ladi. Kuchli soya ta’sirida, archazorlara, organik moddalarning hosil bo‘lishi chegaralangan h olda, o‘simliklar ayrim va q tda onto g enezning barcha bos q ichini

o‘tishi mumkin. Bunday sharoitda gen e rativ ko‘payish, gul, meva va urug‘larni hosil bo‘lishi s u sayadi. Bir qator o‘rmonda o‘sadigan o‘tlarda vegetativ ko‘payish ustun turadi kuchli soya ta’sirida changlatuvchilar yetishmaydi. Fotodavr . O‘simliklarning fotodavriy reaksiyalari . Yer yuzining turli uchastkalarining q uyoshga nisbatan joylashishi, planeta aylanishi natijasida o‘zgaradi. Kuyosh energiyasining ma’lum joyda miqdori nurlarni harakatiga bog‘liq va vaqt- vaqti bilan o‘zgarib turadi. Shuning uchun biosferada ko‘pgina jarayonlarni sutkali va fasliy davriyligi kuzatiladi. Fotodavr – kun uzunligi, sutkaning yorug‘lik davrining davomiyligi, yer yuzining o‘z atrofida aylanishi bilan bog‘langan. Ma’lum sat h ning q uyosh nurlar or q ali isitilishi kunduzi o‘tadi, kechasi sovuydi, fotop e riodizm q atori t e rmop e riodizm (juda yuqori va juda past haroratlarni bir - biri bilan almashishi), ruy beradi.Sutka mobaynida t e rmodavrlar yorug‘lik h arakatiga nisbatan o‘zgaradi, shuning uchun maksimal harorat kunning yarimida emas, balki keyinro q kuzatiladi va harorat ning minimumi kechaning oxirida bo‘ladi. Shimolda turli kenglikda kunning uzunligini fasliy o‘zgarishi (Danilevskiy, 1961) Fotodavr turli yil mobaynida har xil bo‘ladi. Qanchalik p u lyusga ma’lum joy ya q in bo‘lsa shunchalik yozda kun uzunro q bo‘ladi. Past kengliklarda fotodavr yil mobaynida kam o‘zgaradi, asosiy iqlim ritmi kun va tunni almashishi bilan bog‘liq – «sutkali iqlim». Bu tropik tog‘larda, issi q lik ko‘p mi q dorda ajaratilganda kuzatiladi. Baland tog‘larda yil mobaynida kechasi o‘ta sovu q bo‘ladi, kunduzi esa juda issi q , harorat ning sutkali amplitudasi 40 0 tashkil etadi.

Tropiklardan uzoqlashsa sutkaning yorug‘lik va q oron g‘ ilik davrlarning nisbati yil mobaynida o‘zgaradi va fasliylik ko‘payadi. Q ishning fasliy iqlimida, yilning q orong‘ i vaqtida, radiatsiyaning kamligidan va tundagi ajralish va q tini cho‘zilishi tufayli harorat q onuniy tushadi. Fasliy o‘zgarishlar k u r g‘ o q chilik va yom g‘ ir davrlari bilan h am bog‘l iq , ularga h avoning h arakatlanishi o‘zgarishi ta’sir etadi. Sababi turli kengliklarda en e rgiyaning yutilishi va ajralishini far q i bilan bog‘l iq . P u lyuslarga ya q in n u rning jadalligi pasayadi, leki n yorug‘likning davomiyligi cho‘ziladi va uzun tarqalgan nurlar ko‘pro q bo‘ladi. Ekvatorga ya q inlashgan paytda kun qisqa bo‘ladi, lekin nurning jadalligi yu q ori bo‘ladi va u qisqa nurlarga boy bo‘ladi. Shunday qilib, yu q ori ke ngliklarda o‘simliklar uzun kun sharoitida o‘sadi, past ke nglikda – qisqa kun sharoitida o‘ sadi. Fotodavriy reaksiya . O‘simliklar h ayoti kun va tunning ma’lum davomiyligiga, navbat bilan almashishiga moslashgan bo‘ladi. Biologiyada organizmlar yorug‘lik sutkalik ritmga (yorug‘lik va q orong‘ulik davrlarning nisbati) munosabatini ko‘rsatadi va fotodavriy reaksiya deyiladi, kun uzunligi o‘zgarilishida o‘sish va rivojlanish jarayonlar i o‘zgaradi. Fotodavriy reaksiya, o‘simliklar onto g enezini o‘sgan joyining iqlim sharoiti fasliy xususiyatlariga moslashishini ta’min etadi. Kun uzunligi astronomik soatday o‘simliklar orqali foydalanadi, faol gullashga o‘tish, tuganaklar va piyozlarni rivojlanishi, fasliy no q ulay sharoitlarga tayyorlanish uchun q ulay va q tni ko‘rsatadi . Tirik organizmlar orasida kunning uzunligiga munosabatni ko‘rsatish keng tarqalgan q obiliyat bo‘lib h isoblanadi: – suv o‘tlarda bu ko‘payishining turli davrlarda o‘t gani da kuzatiladi, yozgi va k u zgi oylarda, kun va tun q kulay almashganda r o‘ y beradi; – yo‘sinsimonlarda, gametalarning hosil bo‘lishi ham uzun (marshansiya) h am qisq a (bargli yo‘sinlar) kunda o‘tadi; – ochik urug‘lilarda kun uzunligi o‘zgarilishi bilan o‘sish i o‘zgaradi . Shimoliy shakllar uzun kunda jadal r o q o‘sadi, janubiy - qisq a kunda jadal r o q