O‘SIMLIKLARNING ISSIQ G A CHIDAMLILIGI Reja: 1. O‘ simliklarga yu q ori harorat ning ta’siri . 2. Yuqori haroratga bardoshlilar. 3. Issiqqa chidamlilar . 4. Issiqqa . chidamsizlar. 5. Yuqori haroratning ta’sirida o‘simliklardagi moddala ralmashinuvi, o‘sishi va rivojlanishi . 6. O‘simliklarni yuqori haroratga chidamliligini oshirish va qizib ketishdan saqlash

O‘simlik o‘sayotgan muhit sharoitida havo harorati ko‘tarilib ketsau qizib ketadi. Bizning sharoitimizda havoning harorati +35 0 S dan ortsa hujayraning sitoplazmasidagi qovushqoqlikni ko‘p hollarda ortishi, kamdan kam kamayishi ro‘y beradi. Sitoplazmada qovushqoqlikni ortishi bilan undagi harakat sekinlashadi. Yuqori harorat hujayrashirasining konsentratsiyasini, hujayra devori orqali mochevina (siydikchil) glitserin, eozin va boshqa moddalarning kirishini oshiradi. Natijada osmotik bosim pasayadi. Harorat +35 0 S dan ortishi bilan monosaxaridlarni ko‘payishi, kraxmal gidrolizi natijasida osmotik bosim ortadi. O‘simlikda ro‘y beradigan fotosintez haroratning o‘zgarishiga ancha sezgir. Haroratni ko‘tarilishi bilan o‘simlikda sodir bo‘ladigan zo‘riqish polimer moddalarning gidrolizi, ayniqsa oqsillarni parchalanishida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Oqsillarni parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan ammiak qizib ketishga chidamsiz bo‘lgan o‘simliklarning hujayralariga zaharlovchi sifatida ta’sir qiladi. Yuqori haroratga chidamli o‘simliklarda hosil bo‘lgan ortiqcha ammiakni bog‘lovchi organik kislotalarning miqdori ortadi. O‘simlikni qizib ketishidan saqlovchi asosiy fiziologik jarayoni bu yaproqlar orqali transpiratsiyani tezlashuvi. Bu jarayon ildizlarda amalga oshadigan quyi dvigatelning faoliyatini ortishiga olib keladi. Sukkulent o‘simliklarda issiqqa chidamlilik sitoplazmadagi qovushqoqlikni ortishi va bog‘langan suv miqdorini ko‘payishi bilan himoyalanishi ro‘y beradi.

Qishloq xo‘jalik amaliyotida amaliyotchilar ekinlarni issiqqa chidamliligini oshirish maqsadida ekinlarga ruh tuzining 0,05% eritmasi bilan ishlov beradilar. O‘simliklar fiziologiyasi nuqtai nazaridan issiqqa chidamlilik xususiyati- o‘simlikn iyuqori harorat, qizib ketishga chidashi hisoblanadi. Bu irsiy tomonidan belgilangan xususiyat. Qishloq xo‘jaligida ekib hosil olinadigan ekinlar yuqori haroratga chidamliligi bilan farqlanadi. O‘simliklarni issiqqa, yuqori haroratga chidashlariga ko‘ra ularni uch guruhga bo‘linadi: 1. Yuqori haroratga bardoshlilar. Bu guruhga termofil ko‘k yashil suvo‘tlarularni qaynoq mineral buloqlarning 75-100 0 S gacha haroratda ham faoliyatda bo‘la oladiganlari mansub. Termofil mikroorganizmlardagi yuqori haroratga chidamlilik, ularda metabolizm jarayonlarini yuqori darajada o‘tishi, hujayrasida RNK miqdorining ko‘pligi, sitoplazmasidagi oqsilni yuqori haroratda ham kaogulyatsiyaga uchramasligi bilan ifodalanadi. 2. Issiqqa chidamlilar. Bu guruhga sahrolar, yog‘ingarchilik deyarli ro‘y bermaydigan hududlarda o‘sadigan sukkulent o‘simliklar, kaktuslar, semizo‘tdoshlar, semizaklar oilalariga mansub o‘simliklari mansub. Issiqqa chidamli sukkulentlar, kaktuslarning hujayralarida gisitoplazmani qovushqoqlik darajasi yuqoriligi, bog‘langan holdagi suvning ko‘pligi va moddalar almashinuvi jarayonlarini pastligi bilan ifodalanadi. 3. Issiqqa chidamsizlar. Ular mezofitlar va suv xavzalarining o‘simliklari hisoblanadi. Ochiq maydonlarda uchraydigan mezofitlar qisqa muddat 40-47 0 S, soya joydagilari 40-42 0 S, suvdagi o‘simliklar 38-42 0 S gacha haroratga chiday oladi. Qishloq xo‘jaligimizda, bizning Respublikamizning ekin maydonlarida issiqqa chidamli ekinlar ekilib yuqori hosil olishga erishiladi. Kuzda havo-haroratining past kelishi, yo g‘i n garchilikni me’yoridan ortiq bo‘lishi ekinlarimizda donni, chigitni to‘la yetilishi imkonin ibermaydi. Mezofit o‘simliklarning ko‘pchiligi havoning qizib ketishiga, tanasini qizishidan saqlash maqsadida barglari, novdasi orqali transpiratsiyani kuchaytiradi.

Anchagina issiqqa chidamli mezofitlarning hujayralarini sitoplazmasida qovushqoqlik yuqoriligi hamda issiqqa chidamli oqsil-fermentlarni ko‘phosil qilishi bilan ifodalanadi. Yuqori haroratning ta’sirida o‘simliklardagi moddalar almashinuvi, o‘sishi va rivojlanishi Yuqori haroratga chidamlilik ko‘p hollarda uning ta’sir etish davriga, absolyut qimmatiga bog‘liq bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligi ekinlarning ko‘pchiligi muhit havo-haroratning 35-40S ga yetguncha qiynala boshlaydi. Bu va undan yuqori haroratda o‘simlikda ro‘y berayotgan bir qator fiziologiya jarayonlari so‘na boradi, 50 0 S ga yaqinlashganda hujayra sitoplazmasini qo‘yiqlashib uning halokati sodir bo‘ladi. O‘simlik uchun optimal bo‘lgan haroratni ko‘tarilishi qisman yo ki ommaviy ravishda hujayradagi oqsilllarning denaturatsiyasiga olib keladi. Bu esa plazmolemmaning oqsil-lipid majmuini buzilishiga va hujayradagi boshqa membranalarning faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi. Pirovard natija hujayraning osmotik xususiyatini buzilishiga olib keladi. Hujayraning ko‘plab bajaradigan vazifalari izdan chiqadi, turli fiziologik jarayonlarining ro‘yberishidagi tezlik sekinlashadi. Misol olganimizda, 20 0 S haroratda o‘simlikning barcha hujayralarida mitoz bo‘linish me’yorida sodir bo‘lsa, havoning harorati 38 0 S ga ko‘tarilganda mitoz yettita hujayradan bittasida ro‘y beradi, harorat 42 0 Sga borganda bo‘linayotgan 513 hujayradan bittasidagina bo‘linadi holos. Yuqori haroratning hujayra va to‘qimalardagi oqsil-lipid majmuiga ta’siri quyidagilarda ko‘riladi: 22 0 S haroratda yadroning parchalanish hodisasi hech ham ro‘y bermaydi. Havoharorati 38 0 Sgacha ko‘tarilganda tadqiq etilgan hujayralarning

5,3% da, 50 0 Sga yetganida esa barcha yadrolar amalda parchalanib ketadi. O‘simlik uchun maksimal harorat ro‘y berganida nafas jarayonidag i organik moddalarning parchalanib sarflanishi ularnin ghosil bo‘lishidan ko‘p bo‘ladi. O‘simlikda uglevodlar kamayib u ochiqa boshlaydi. Bunday holat mo‘tadil iqlim sharoitida ekiladigan bug‘doy, kartoshka va boshqa tomorqa ekinlarida aniq namoyon bo‘ladi. O‘simlikni holdan toyib “madori qurishi” unda zamburug‘ kasalliklarga chalinish moyilligini kuchaytiradi. O‘simlik g a ta’sir etadigan yuqori harorat avvalo unda sodir bo‘ladigan nafas jarayonlaridan ko‘ra ko‘proq fotosintezga kuchliroq salbiy ta’sir qiladi. Fotosintezni amalga oshiradigan bir qator reaksiyalar havoning yuqori haroratiga nafas jarayonlaridagiga nisbatan bir muncha sezgir. Optimal haroratdan pastroqda o‘simlik o‘sishi va fotosintez jarayoni-fotoassimilyatsiyani deyarli to‘xtatadi. Bu jarayon fermentlar faoliyatidagi buzilish-o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu vaqtda nafas jarayonidagi gazlar almashinuvi kuchayadi, uning energetik samaradorligi pasayadi, parchalanish mahsulotlari (ammiak) ta’sirida protoplazmani zaharlanishi ro‘y beradi. Bu jarayonlarning hammasi o‘simlikni “holdan toyishiga” uni zo‘riqishiga olib keladi. Yaproqning ayrim joylarida “kuyish” alomatlari hosil bo‘ladi. Yuqori haroratning ta’siriga irsiy jihatdan moslashgan o‘simliklarda bunday holatlarda zaharlanishga sabab bo‘ladigan ortiqcha ammiak kabimoddalarni bog‘lovchi birikmalar hosil bo‘ladi. Yuqori harorat o‘simlikning bevosita ta’sir etib turadigan hujayralaridauning zo‘riqishga qarshi tura oladigan oqsillar sintezlanadi. Ochiq maydonlardagi o‘simliklar soyadagilarga nisbatan yuqori haroratning ta’siriga ancha chidamli bo‘ladi.Ancha yuqori (43-45 0 S) harorat qisqa muddat ta’sir