logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O`zbek xalqi etnogenez va etnik tarixi.

O`zbek xalqi etnogenez va etnik tarixi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.478515625 KB
Ko'chirib olish
O`zbek xalqi e tnogenez va etnik tarixi. Reja 1. Qadimgi yozma manbalar va ilmiy konsepsiyalar tahlili 2. O’zbek xalqi etnogenezining bosqichlari 3. Turkiy tilli qabila va elatlarning Movaraunnahr tomon harakat to’lqinlari. 4. O’zbek xalqining uzil-kesil shakllanishi masalasi 5. XIII – XIV asrlarda O’rta Osiyoda etnik jarayonlar va o’zbek adabiy tilining shakllanishi 6. Dashti qipchoq o’zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi va o’zbek xonliklari davrida kechgan etnomadaniy jarayonlar Har bir xalqning etnnogenetik tarixi mavjud. Etnogenetik jarayonlar esa juda uzoq davom etadigan ijtimoiy hodisadir. Bu masalani o’rganishda A.Asqarov 2- ta omilga e’tibor qaratish lozim deydi: 1. O’rganilayotgan xalq hozirgi yashayotgan hududlari bilan azaldan bog’liqmi yoki yo’q: 2. Ushbu xalqning tili azaliy ajdodlar tili bilan birmi yoki bir necha tillar qorishuvining mahsulimi. Shu nuqtai nazardan o’zbeklar ham xalq bo’lib shakllanguniga qadar qator tarixiy va etnomadaniy jarayonlarni bosib o’tgan, albatta. Qadimgi yozma manbalar tahliliga ko’ra neolit va bronza davr O’zbekistoning tub joy aholisi eroniy tillar oilasining sharqiy lax;asida so’zlashuvchi so’g’diylar, xorazmiylar, bohtariylar va sak qabilalari bo’lganligi fanda e’tirof etilgan. Mustaqil O’zbekiston aholisining tili – o’zbek tili esa turkiy tillar oilasiga kiradi. Demak, o’zbeklar 2- xil tilda so’zlashuvchi (sharqiy eroniy va turkiy) qabila va elatlarning qorishuvidan tarkib topgan etnosdir. O’zbek etnogenezi qachon boshlandi (ilk nuqtasi) va qachon uning yakuni (so’nggi nuqtasi) bo’ldi? Bu masalada mutaxassislar orasida turli ilmiy qarashlar bor: A.Yu.Yakubovskiy o’zbek etnogenezining ilk nuqtasi turk xoqonligidan boshlandi.S.P.Tolstov bu jarayon nisbatan oldinroq antik davrda ro’y bergan degan g’oyani ilgari suradi. A.Asqarov esa o’zbek xalqi etnogenezi ilk nuqtasi so’nggi bronza davridan bo’lganligini ilmiy asoslab berdi. Demak, bu jarayon so’nggi bronza davridan boshlanib, 11-12 arslarda uzil- kesil shakllangan. Aniqrog’i, o’zbek elati xalq bo’lib shakllangan va shundan keyin etnik tarixi boshlangan. Shu davr ichida o’zbek xalqi qabila holatidan uyushgan xalq darajasiga o’sib chiqadi. Bunda bir necha etnomadaniy bosqichlarni bosib o’tib, har bir bosqichda elatga xos etnik omillar birin- ketin shakllanib boradi. Siz etnik omil va belgilarni bilasiz, endi o’zbek xalqining shakllanish bosqichlarini ko’rib chiqamiz: 1 – bosqich. Bu bosqich boshlanishi arxeologik materiallar tahliliga ko’ra bronza davri, ya’ni mil.avv 2 ming yillik o’rtalaridan to A.Makedonskiyning O’rta Osiyoga bosqiniga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Yevroosiyo cho’llarida yashovchi chorvador aholi ot, eshak, tuyadan transport vositasi sifatida foydalanishga o’tilgach, ular o’z chorva podalari bilan janub va g’arbga tomon siljib (migrasiya) boshladilar. Shu tariqa bir gurux dasht aholisi mil.avv 2 ming yillikning 2- yarmida (bronza) O’rta Osiyoning shimoliy sharqiy tamonidan Amudaryoning quyi havzalariga kirib keldi. Bu yangi etnik guruh S.P.Tolstov tomonidan “Tozabog’yob madaniyati” deb fanga kiritildi. Ular moddiy madaniyati mahalliy jamoalar madaniyati o’xshamaydi, aksincha bu materiallar janubiy-sharqiy Uraldan to Minusinsk pasttekisligining ichki qismigacha bo’lgan hududda uchrashishini ta’kidlaydi. Yevroosiyo cho’llarida asosan chorvachilik (qisman dehqonchilik) xo’jaligi bilan shug’ullanib kelgan. Bu aholi yodgorliklari “Andronov madaniyati” nomi bilan fanga ma’lum. Ular Janubiy Sibir, tog’li Oltoy, Qozog’iston cho’llari, Qirg’iziston tog’ oldi adirlariga keng tarqalgan. Ularning O’rta Osiyoga kirib kelishi 2 – yirik etnik to’lqin bilan bog’liq: dastlab ular mahalliy aholi o’zlashtirmagan rayonlarga joylashib yerli aholi bilan iqtisodiy aloqada bo’lgan (Tozabog’yob, Qayroqqum, Andronov madaniyatining O’rta Osiyo varianti); keyinroq mil.avv 2 – ming yillikning oxirgi choragida ularning juda katta guruhi kelib, O’rta Osiyoning qadimgi dehqonchilik madaniyati mintaqalarigacha borib yetganlar (V.M.Masson, Drevnezemledelcheskaya kultura margiani). Hozirda Tozabog’yob etnosiga tegishli yodgorliklar O’rta Osiyoning barcha hududlarida uchraydi. Sobiq Sho’rolar davri tarixshunosligida Andronov madaniyati aholisi hindu- yevropa tillarida so’zlashganlar degan g’oya bo’lgan (“Veda”, “Avesto” kitoblarining tillari hozirgi zamon Ovro’pa xalqlari tillari bilan qarindoshligiga asoslanib). Natijada, bu hududlar uchun turkchilikka o’rin qolmadi. Sho’rolar davri tarixshunosligida hind- yevropa nazariyasi mavjud bo’lib, ular hind- yevropaliklarning ilk vatani deb Urol tog’ining janubiy- sharqiy hududlarini hisoblashganlar. Bu hududlardan mil.avv 2 – ming yillikning 1- yarmiga oid yodgorliklar topilib, ular Andronov madaniyati chorvador qabilalarining badavlat xarbiy qatlamiga tegishli deb hisobladilar va ular mil.avv 2- ming yillikning 2- yarmida janubga qarab siljidilar. Bir qismi Hindiqush tog’ tizmalaridan Hindistonga o’tib ketdi. Bir qismi eron tog’ oldi rayonlarida qolishdilar (oriylar). Xullas, shu konepsiyalarga ko’ra Andronov jamoalari tili eroniy tillarga kirgan va unga asoslanib S.P.Tolstov ham Tozabog’yobliklar tilini eroniy tillar oilasiga kirgan degan xulosa bildirdi. Arxeologik tadqiqotlari natijalari bepayon Qipchoq cho’lining tog’-joy aholisi ushbu zaminning tabiiy – geografik sharoitiga ko’ra, bronza davridan boshlab ko’chmanchi chorvachillikga o’ta boshlaganlar. Unga tegishli yodgorliklar Urol etaklari, G’arbiy Qozog’iston to Baykalgacha butun janubiy Sibir, Sirdaryoning o’rta havzalaridan ko’plab topilgan. Qadimgi Xitoy manbalarida ham mana shu hududlarda mil.avv. 3-2 ming yillikda turkiy qabilalar yashaganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Ammo, sobiq sovet tarixshunosligida Andronov madaniyati aholisi hind – yevropaliklar sifatida qaralib kelinganligi uchun turkiyshunoslik fanida turkiy etnik qatlamni Andronov qabilalari bilan bog’lash mumkin bo’lmadi. Ma’lumki, bir zamonlarda O’rol (Yoyiq) daryosi qadimda va o’rta asrlarda slavyan va turkiy qabilalarning hududiy chegarasi bo’lgan. A.Asqarov ta’kidlashicha turkiy xalqlarga ilk ona zamin bo’lgan bepayon Yevroosiyo cho’lidan atiga tog’li Oltoyni qoldirib, turkiylarning kelib chiqishini bo’ri totemi bilan bog’lashning o’zi tarixiy haqiqat emas, g’ayritabiiydir. Tog’li Oltoy hududi qadimda turkiy qabilalar yashab kelgan hududiy kenglikning atiga bir qismi xolos–ku? Bronza davri Andronov jamoalarining tili hind-yevropa tillar oilasiga kiradi deyish A.Asqarov ta’biricha tarixni soxtalashtirish demakdir. Garchi, S.P.Tolstov Tozobog’yob madaniyati jamoalari til jihatdan hind-yevropaliklar deb xatolikka yo’l qo’ygan bo’lsada, ammo uning Tozabog’yob jamoalari etnik jihatdan Qozog’iston cho’llari va Janubiy Sibir tamonlaridan kelganligini e’tirof etishi, ularning turkiylarga tegishli ekanligidek g’oyani ko’tarib chiqishga asos bo’ldi. Shu g’oya hamda keng arxeologik manbalarga tayangan holda A.Asqarov Yevroosiyo cho’lligi hududlarida bronza davrida yashagan chorvadorlarning Andronov madaniyati izlari turkiy qabila va qabilalarga tegishli degan hulosaga kelgan. Darhaqiqat, Volga daryosi quyi havzalaridan to Janubiy Sibirning sharqiy chegaralarigacha bo’lgan geografik kengliklar turkiy etnosning ilk vatani bo’lgan. Bronza davridan boshlab ular ichidan bir talay guruhlar Movaraunnahr va Xorazm yerlariga kirib kelib, mahalliy aholi bilan yonma – yon yashay boshlaganlar. Shu davrdan e’tiboran o’zbek etnosining etnogenetik jarayoni, ikki tilli etnik qatlamning aralashuvi boshlandi. A.Asqarov Movaraunnaxr va Xorazmda turkiy etnosning paydo bo’lishi bronza davridan boshlangan degan fikrga kelgan va mazkur hududlarga turkiy qabilalarning kirib kelishi 1- bosqichi bronza davrida ro’y bergan, 2-bosqichi esa antik davrda ya’ni Da-yuyechji qabilalari va xunnlarning bu zaminda paydo bo’lishi bilan bog’liq deb hisoblaydi. Ikkinchi bosqichda turkiy tnos foydasiga tub o’zgarishlar yuz beradi. Qang’ar elati tashkil topdi. Sirdaryoning o’rta havzasida ikki tilli aholi etnik guruhlari aralashib – “ Qovunchi madaniyati” va o’zbeklarga hos antropologik tip – “ O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i tipi” shakllanadi, eng muhimi o’zbek xalqi asoslari dastlab tarkib topgan etnomadaniy maydon tarkib topadi. Yana bir so’g’dshunos olim M. Isoqov mil. avv. 1 ming yillikning o’rtalaridan, yani O’rta Osiyoda epon ahamoniylari davlatining siyosati o’rnatilgach, uning tarkibiga kirgan eronzabon va turkiy tilli xalqlar barchasiga umum – eroniy til rasmiy davlat tili sifatida qonunlashtirilgan. Shu davr yozma yodgorligi ham eroniy tilda bo’lgan va bizgacha yetib kelgan. Shunga asoslanib sovet davri tarixida Turk xoqonligidan so’ng turklar kela boshlagan degan ilmiy qarashlar bo’lgan. M. Isoqov yozma yodgorliklarning tili (so’g’diy, xorazmiy, bohtariylar) bilan turkiy qabilalarning bu zaminning qadimiy aholisi ekanligi masalasini aralashtirib yubormaslik kerak deydi. Chunki, bu zaminga kelib joylashgan turkiy qabilalar garchi o’z yozuvlariga ega bo’lgan bo’lsalarda, bu yozuv keng tus olmagan. Hatto ularning ayrim topilganlari “nomalum yozuv” deb talqin qilinadi. Keyingi yillari Isiq qo’rg’oni, dashti Navur qoyatosh lavhasi yozuvlari va “nomalum xat” lar turkiy xalqlarga tegishli degan fikrlar bo’lmoqda. Antik davrda qang’ davlati tashkil topgan bo’lsa, uning aholisi tili, ikki tilli bo’gan. Ammo davlatning ijtimoiy – siyosiy hayoida turkchilikning mavqyei ustun bo’lgan. Hatto, turklar milodiy eraning 1-2 asrlarida So’g’diyonaning to Amudaryogacha bo’lgan hududlarigacha borib yetgan. Turkiy qavmlarning moddiy madaniyati (jetti asar va Qovunchi madaniyatlari) o’troq so’g’diy va xorazmiylarning madaniyatidan keskin farqi, mintaqada turk etnosining keng tarqalganidan guvohlik beradi. Demak, o’zbek xalqining etnik komponentining asosiy o’zagi hisoblangan turk etnosi uning ikkinchi komponenti bo’lgan so’g’d, bohtar, xorazmiylar kabi bu zaminda qadimiydir. Turkiy tilli qabila va elatlarning uchinchi yirik to’lqini Movaroyennahrning ichki viloyatlarining hioniylar, kidariylar, eftaliylarning ko’chib kelishi bilan bog’liq. Ularning moddiy madaniyati izlari ayniqsa 4 – 5 asr yodgorliklarida yaqqol ko’rinadi. Masalan, turkiyzabon aholiga tegishli Qovunchi madaniyati tasirida Buxoro viloyatining shimoliy – g’arbida “ Qizilqir madaniyati” tashkil topgan. Bu davrda so’g’dning hunarmandchilik ananalari o’rnini yarim o’troq chorvador Turkiy qavmlarga mos moddiy madaniyati dunyosi egallaydi. Bunday holat nafaqat So’g’dda, balki qadimgi Xorazm, qadimgi Farg’ona, hatto Baqtriya hududlarida ham ko’zga tashlanadi. Turkiy etnosning movarounnahr va xorazmga katta etnik guruh bo’lib kirib kelishining to’rtinchi bosqichi Buyuk Turk xoqonligi davrida yuz berdi va bu davrda turkiy qavmlar kirib bormagan O’rta Osiyoda biron viloyat va tuman qolmadi. Arxeologik materiallarning tasdiqlashicha, ilk o’rta asrlarda Toshkent vohasida hokimiyatni turk tudunlari boshqara edi. Aynan shu davrda choch maliklari va qadimgi turk tamg’alari bilan tangalar zarb etildi. Qadimgi turk tangalari qadimgi Farg’ona yodgorliklarida ham topilgan. O’zbek etnogenezining cho’qqisi G’arbiy Turk xoqonligining gullagan davriga to’g’ri keldi. Turkiy qabila va qavmlar yerli tub aholi bilan jadal qorishib, Movaraunnahrning asosan shimoliy va sharqiy viloyatlarida ikki til va ikki xo’jalik ukladining yaqinlashuv jarayoni kuzatiladi, buning oqibatida aksariyat turkiy zabon dehqon va hunarmand ahlidan iborat yirik hududiy birlik tashkil topadi. Arablarning O’rta Osiyoga bosqini turkiy qavmlarning mazkur hududga jadal kirib kelishini vaqtincha to’xtatdi. Natijada, ungacha bu yerga kelib o’rnashib qolgan turkiy qabilalarning mahalliy aholi bilan aralashib ketish jarayoni tezlashdi va bu shimoliy va sharqiy mintaqalarda yaqqol ko’zga tashlandi (8-9 asrlar, Angren daryozi havzasida Abrlik, Namudlik kabi kon sanoati shaharlari qad ko’tardi). Janubiy hududlarda esa aksincha, kuchli eroniy til muhitiga tushib qolib turkiy aholi forsiylashadi (hokimiyat egalarining davlat siyyosati). 9 – asrning 40-yillarida Movaraunnahrning shimoliy – sharqida Qarluqlar davlatining tashkil topishi o’zbek xalqi etnogenezida muhim voqyea bo’ldi. Qarluq turklari kuchli siyyosiy davlat uyushmasi tuzushib, 6-7 asrlardayoq O’rta Osiyoning shimoliy va shimoliy-sharqiy hududlarining katta qismini egallashib, xatto Toshkent vohasi, Zarafshon havzalari va Toxaristongacha ularning ayrim guruhlari kirib borishgan edilar. Arab tarixchisi Tabariyga ko’ra, 7-8 asrlarda Balx, Toxariston, Badxiz, Ko’histon, Seraxs, Chog’oniyon, Buxoro, Choch, Farg’ona aholisining asosini turkiy qavmlar tashkil etdi. Qarluqlar va Somoniylar davlati o’rtasida aniqchegara bo’lmagan, shu bois Sirdaryoning shimoliy mintaqalaridan Movoraunnahrgacha turkiy qabilalar erkin ko’chib kelavergan. Turkiy qabilalarning erkin ko’chib kelishi bilan ularning o’troqlashishi va tub joy aholining turklashuvi tezlashdi. Natijada turk ijtiomiy-iqtisodiy tarkibi va ularning etno-siyosiy jihatdan uyushishi ta’minlandi. Xuddi shunday tarixiy sharoit O’rta Osiyo turkiy qavmlari hayotida 9-asr oxirida avj nuqtasiga chiqdi. Ayni vaqtda turk etnik qatlami orasida feodallashish jarayoni jadal kechmoqda va o’z navbatida o’zaro feodal urushlari, talonchilik, siyosiy boshboshdoqlik bo’lmoqda edi. Bularning oldini olish uchun kuchli davlat hokimiyati zarur edi va K.Sh.Shoniyozov aytganidek shunday davlat qarluqlar davlati bo’ldi. Bu davlat keyinchalik o’zbek nomini olgan xalqning siyosiy jixatdan uyushishi uchun 9-10 asrlarda qo’yilgan o’sha etno siyosiy asos mustaxkam poydevor bo’ldi. O’rta Osiyoning shimoliy va sharqiy viloyatlari doirasida yirik turkiy etno –geografik birlik shakllandi. 10 asr o’rtalarida bu xududlarda Qarluqlar davlatining davomi sifatida Qoraxoniylar sulolasi xokimiyat tepasiga keldi. 11 asrningboshlariga kelib Movaraunaxrning barcha xududlarida Qoraxoniylar xukumronligi o’rnatildi Bu esa o’zbeklarning xalq sifatida uzil kesil shakllanganligini ko’rsatuvchi etnik belgi edi. Aniqrog’i, ma’lum yirik hududiy geografik viloyatlarda moddiy va ma’naviy madaniyat birligi, antropologik tip birligi, ikki tillilik, hukmron turkiy etnik asos atrofida jipslashgan siyyosiy davlat uyushmasi tashkil topdi. Ammo, Qoraxoniylar davlati doirasida iqtisodiy va etnomadaniy taraqqiyot darajasi har xil, notekis edi. Turkiy tillarning turli lahjasi mavjud edi. 9 – 10 asr etnik omillardan eng muhimidan – til birligi va etnosga monand siyyosiy davlat uyushmasi yetishmas edi. 11 – ars boshlariga kelib etnosga monand siyyosiy davlat uyushmasi ham yuz berdi, ammo, - jonli eski o’zbek tilining tarkib topishi uchun sharoit lozim edi. 11-asr o’rtalarida Qoraxoniylar davlati ikkiga bo’lingach, G’arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida jonli eski o’zbek tilining qarluq – chichil lahjalari asosida rivojlanishiga imkoniyatlar yaratildi. Bu zaminda turkiy qabilalar o’troqlashib, so’g’diy zabon xalqlar bilan yonma – yon yashardi va ularning iqtisodiy, madaniy aloqalari rivojlanib, bu yaqinliklari etnik qorishuvlar darajasiga ko’tarilgan edi. K.Shoniyozov ko’rsatishicha Movaraunnahrning shimoli – sharqiy va shimoli –g’arbiy mintaqalari o’zbek elatining turkiy asosi qurilib bo’lgan edi (9-10 asrlarda). Bu turkiy etnik asosning qarluq – chichil lahjasi G’arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida jonli eski o’zbek tili sifatida boshqa turkiy lahjalardan ajralib chiqadi. Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Xojib tili umum turk tili bo’lsa, Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiylarning tili jonli eski o’zbek tilining namunalari edi. Shunday qilib, hozirgi O’zbekiston hududi va uning tevarak atrofida deyarli ikki ming yil davom etgan etnogenetik jarayonlar natijasida, yani so’g’diylar, xorazmiylar, baxtariylar va saklarning shu zaminda bronza davridan boshlab, ular bilan yonma – yon yashab kelayotgan turkiy zabon qabilalar bilan aralashuvi, qorishuvi natijasida o’zbek xalqi 11 – asrda to’la to’kis, 12 – asrda esa uzil – kesil shakllandi. XIII – XIV asrlarda O’rta Osiyoda etnik jarayonlar va o’zbek adabiy tilining shakllanishi 1.13 – asr boshlariga kelib Movaraunnahrda siyosiy vaziyat bir muncha murakkablashdi. Xorazmshox Muhammad Qoraxoniylar hukmronligini tugatdi va o’z navbatda shimoliy sharqiy tomon ko’chmanchi qabilalar ustiga hujum qilib, talonchilik bilan shug’ullanib, kuchli davlat tuzdi. Xuddi, shu kezlarda Ili daryosi sohillarida yashovchi naymanlar kuchayib, qoraxitoylar davlati xarobalarida Kuchmikxon boshliq yangi nayman davlatini barpo etdilar. Markaziy Osiyoda Chingizxon boshliq davlat yuzaga kelib, 13 – asr boshlarida Xorazm davlati bilan raqobatlashdi. O’tror fojiasi kelib chiqdi. Shu tariqa O’rta Osiyo xalqlari ustiga mo’g’ullar bosqini ro’y berdi. Bu bosqin yuksak dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyatini izdan chiqardi. Movaraunnahr va unga qo’shni viloyatlar aholisi qariyb yarim asr davomida avvalgi holatini tiklay olmaganlar. 13-arsning 60- yillariga kelib Chingizxon imperiyasi zaminiga zil keta boshlagach, Ili daryosining janubiy-sharqiy mintaqalaridan to Amudaryogacha bo’lgan hududlarda Chig’atoy davlati vujudga keladi. Uni harbiy jihatdan himoya qilish uchun har biri ming uyli turk-mang’ul qabilalar O’rta Osiyo hududiga kirib keladilar: barlos, jaloyir, qavchin va arlot kabilar. Jaloyirlar Rashididdin va Abulg’ozi Bahodirxon yozishicha asli Onon daryosi havzalarida yashashgan, kuchib kelishib Angren havzasi va Xo’jand atrofiga o’rnashganlar. Rashididdin ularni turklashgan mo’g’ul, S.A.Omonjolov, K. Shoniyozovlar turkiy xalqlar deyishadi (quriqin (bo’ri), Tulangit urug’lari). Bartold, I.P. Petrushevskiylar ularni mo’g’ul tilli xalq bo’lgan, deydilar. Jaloyirlar Amir Temurga sidqidildan xizmat etgan ( Angren vohasidagi). Barloslar asli Onon va Qurulun daryosi havzalarida yashashib, Chingizxon davrida nufuzli harbiy kuchga ega bo’lishganlar (Qubalay, Qorachur barloslar). Chig’atoy ulusining harbiy tayanchlaridan biri sifatida ming oila Kesh viloyatiga ko’chib kelishadi. Ulardan Amir Temur yetishib chiqdi. Ularning ayrim guruhlari Temur va Boburmirzo davrida Janubiy Tojikiston, Afg’oniston, Hindiston va Kashmirgacha borib o’rnashib qolishganlar. Barloslarning etnik tarkibi haqida V. Bartold – Mo’g’ul tilli xalqlar, Rashididdin- ularning ilk ajdodlari turk edi deydi. Xitoyshunos olim A.Yu.Zuyev barloslar kelib chiqishi jihatidan turkiy xalq bo’lgan, degan xulosaga keladi. Amir Temur o’zini barlos Turklari deb ataydi. Qavchinlar Farg’ona vodiysi va G’uzor (Qashqadaryo) atroflariga kelib o’rnashadilar. “Tarixi Rashidiy” da Qavchin harbiy degan manoni anglatadi deyilgan. Qavchinlar kelib chiqishi jihatidan turkdirlar. Arlotlar haqiqiy mo’g’ul urug’idan hisoblanadi. Termiz atrofi, Shimoliy Afg’onistonga kelib joylashganlar. Movaraunnahrda yashovchi turklashgan mo’g’ullar asta – sekin mo’g’ul atamasini unutib, o’zlarini Chig’atoy deb atay boshladilar. Keyinchalik bu nom Movaraunnahrlik o’zbek va tojiklarga - o’troq aholiga nisbatan qo’llandi. 13-14 asrning 60-yillarigacha, yani mo’g’ullar hukmronligi davrida Movaraunnahrga mo’g’ul va turklashgan mo’g’ul qabilalarining kirib kelishi jadallashdi. Olchin, dug’lat, mong’ul, baxrin, markit, qo’ng’rot kabi mo’g’ul qabilalarining ayrim guruhlari kelib o’rnashadilar va ularning bir qismi o’troqlashadilar. 14-asr o’rtalarida ular mahalliy xalq bilan shu qadar qorishib ketadilarki, hatto faqat turkiycha gaplashganlar. Ibn Batutaning xabar berishicha, chig’atoy sultonlari Kebekxon, Tarmashirinlar turk tilida erkin so’zlashganlar. 13- arsning 60- yillariga kelib Chingizxon imperiyasi zaminiga zil keta boshlagach, Ili daryosining janubiy-sharqiy mintaqalaridan to Amudaryogacha bo’lgan hududlarda Chig’atoy davlati vujudga keladi. Uni harbiy jihatdan himoya qilish uchun har biri ming uyli turk-mang’ul qabilalar O’rta Osiyo hududiga kirib keladilar: barlos, jaloyir, qavchin va arlot kabilar. 2.Ma’lumki, , bu turklashgan mo’g’ul qabilalari Mo’g’ulistondan chiqib Yenisey havzalarida, Sharqiy Turkistonda, Dashti Qipchoq va Yettisuv viloyatlarida turkiy qabilalar bilan yonma- yon va aralashib yashaganlar. Movarounnahrga kelganda ular o’z tilida emas, faqat turkiyda so’zlashardilar. Ularning guruhlaridan biri – qipchoqlarni tahlil etaylik . Ular 14 – 15 asrda Shimoliy Kavkazda, Qirimda, Volga bo’ylari, Urol tog’ oldi Dashti Qipchoqning sharqiy qismida, Yettisuvda yashaganlar. Amir Temur davrida Quyi Sirdaryoda yashovchi qipchoqlar Movarounnahrga ko’chirilgan. Lekin, ular mahalliy bu zaminda qadimdan yashab kelayotgan tub joy o’troq Turkiy va Forsiy tilli aholi etnik tarkibini o’zgartirib yuboraolmadi. Aksincha, etnomadaniy muhit ularni o’z tasiriga olib o’troqlashishini tezlashtirgan, holos. Allaqachon, o’troqlashgan muqim, turg’un turklar hamda Movarounnahrning “Sart” nomi ostida yuritilgan turkiy zabon o’troq aholisi Temuriylar davrida hozirgi O’zbekiston aholisi etnik tarkibining asosini tashkil etgan. “Sart” atamasi etnik nom emas. V. Bartold fikricha Sart atamasi tojik manosini beradi. Mahmud Qoshg’ariy “ Devonu lug’atit turk” asarida sart qadimgi turkchada savdogar manosida berilgan. Dastlab sartlar forsiy va turkiyda so’zlashgan bo’lsada, 15-17 asrlardan ular faqat turkiyda, eski o’zbkek tilida so’zlashganlar.Demak, sart atamasini bir xalqqa tegishli deb aytish xato xulosalarga olib keladi. Ular turkiylashgan so’g’diylar bo’lib, tojik va o’zbeklarga tegishli muqim yashovchi savdo-sotiq hunarmand aholining yig’indi nomi ekanligi tarixiy haqiqatdir. Turkiy etnos mahalliy xalq bilan qorishib, aralashib ketgan bo’lsalarda, ularning ayrimlari 14-15 asrda ham o’z etnik nomini saqlab qolgan. Darhaqiqat Amir Temur va uning vorislari davrida yozilgan tarixiy asarlarda “turk”, “turk elati” iboralari uchraydi. Amir Temur va temuriylar davrida mamlakatning iqtisodiy va etnomadaniy taraqqiyoti rivojlandi, xalq farovonligi rivojlandi. Ilmiy manbalar tashkil topdi. O’zbek xalqiga xos milliy mentalitet asoslari qurildi. Adabiy tilning oldingi asrlarga nisbatan rivojlangan turi shakllandi va tilshunoslikga doir adabiyotlarda “turkiy”, “chig’atoy” va “eski o’zbek tili” deb nom olgan. Shakllangan eski o’zbek adabiyot tili Alisher Navoiy davrida eng yuqori nuqtaga ko’tarildi. Bu adabiy tilning asosini Movaraunnaxr va uning tevarak –atrof mintaqalarida keng tarqalgan turkiy til tashkil qilgan edi. Ammo turkiy xalqning jonli tili ko’p laxjali (asosan 3- lahja – qarluq – chigil, kipchoq, o’g’uz) bo’lib, adabiy tildan bir muncha farq qilgan. K.Shoniyozov yozishicha o’zbek adabiy va jonli tili tojik tili bilan yaqin aloqada rivojlandi. O’qimishli o’zbek va tojiklar har ikki tilda so’zlashaolar va erkin yozardilar. 6-13 asrlarda kelib o’rnashgan turkiy etnoslar shunchalik ko’p ediki (xunn,az,uz, tuxsi, turk, kaltatoy, arg’un, yag’mo, dug’lat, qarluq, chigil, turkash, qipchoq, o’g’uz va boshqalar) bu zamininig Turkiston deb atalishini tushunsa bo’ladi. K.Shoniyozovning yozishicha 14-15 asrlarda quyidagi turk qavmlari ko’zga ko’rinarli etnik guruhlar bo’lib, o’troqlashib ketishgan edilar: Qang’lilar. Qadimgi Qang’ar elatining avlodlari. Chingizxon bosqiniga qadar Samarqand va Xorazm atrofida yashagan. Ularning Dashti Qipchoq guruhlari Amir Temur davrida Zarafshon vohasi va Toshkent vohasiga ko’chib kelib, mahalliy aholi bilan aralashib, o’troqlashib ketadilar. Qarluqlar. Ikki etnik qatlamdan iborat bo’lib, birinchi qatlami 6 asrdan boshlab Farg’ona, Toshkent, Toxaristonda yashagan. Ikkinchi qatlami mo’g’ullar davrida Toshkent, Zarafshon va Shimoliy Toxaristonga kelib o’rnashganlar. 15- asrda ularning bir guruhi Dashti Qipchoqdan Farg’ona vohasiga, 16- asrda Shayboniyxon bilan Movaraunnaxrga kirib kelgan. Ularga qardosh bo’lgan xalach, chigil qabilalari ham Movaraunnahr siyosiy hayotida muhim o’rin tutganlar. Arg’unlar. Sirdaryoning o’ng qirg’oq quyi havzalarida yashovchi arg’unlarning ayrim guruhlari 8-12 asrlar davomida Toshkent, Farg’onaning O’zgan atroflarida, Zarafshon vohasi va Janubiy O’zbekiston hududlariga kelishib o’troqlashib ketishganlar. 9 – asrda Xuroson, 14- 15 asrda Farg’ona, O’zbekistoning Janubiy va Shimoliy Afg’onistonda yashaganlar. Ayrimlarining o’z etnik nomlarini unutmagan holda, forsiy zabonga aylanganlar. Amir Temur davlatining tayanchi bo’lgan qirq o’zbek qavmlaridan biri bo’lgan. Ular imtiyozli katta yer egalari – tarxonlar hisoblangan. Amirlar yetishib chiqib, Temuriylar xonodoni bilan qarindoshlik munosabatda ham bo’lganlar. O’troqlashib, turg’un aholi bilan qorishib ketishganlar. Do’g’lat. 14-15 asrlarda Mavaraunnahrda yashagan yirik qabilalardan yana biri do’g’latlardir.Rashididdin ularni mo’g’ul qabila ittifoqiga kirgan turkiy qabila deydi. Bartold V.V. esa ularni mo’g’ul deydi. N.A.Aristov dulu va dug’lat bir xalq degan g’oyani o’rtaga tashlaydi. Dulular turkiy qabila . U holda dug’latlar ham kelib chiqish jihatidan turkiy bo’lib chiqadi. Dug’latlarning ayri guruhlari 14-15 asrlarda Farg’ona vodiysida, Samarqand va Hisorda, Qorategin va boshqa joylarda tarqoq holda yashaganlar. Hisor dug’lat sultonlari Boburga beg’araz xizmat qilganlar. O’g’uz saljuqlari. 14-15 asrlarda Movaraunnahrda yashagan yana bir yirik qabila o’g’uzlar edi. Ularning bir guruhi somoniy amirlaridan iltimos qilib, 10 asrda Sirdaryoning quyi havzalarida Nurota tog’ yon bag’irlariga ko’chib keladilar. O’g’uz saljuqlarining turkman guruhlari 11-12 asrlarda Qoraxoniylar davrida Buxoro atroflari, Shimoliy Xurosonga, ya’ni Hozirgi Turkmaniston hududlariga kelib o’rnashadilar. 14-15 asrlarda Sirdaryoning quyi havzasi va dashtiqipchoqdan Movaraunnahrga yana bir qancha o’g’uz, saljuq turkman guruhlari kirib keladilar. Asrlar davomida o’zbeklar bilan yonma –yon yashab kelgan o’g’uzlar va saljuq turkmanlarning bir qismi etnik nomlarini unutmagan holda o’troqlashadilar. Ularning keyingi avlodlari o’zlarini o’zbek turkmanlari yoki “Nurota turkmanlari” deb ataganlar. O’zbek xalqining tarkibiga mo’g’ul tili aholining turkiylashgan guruhlari ham kirgan. Ular asosan Dashtiqipchoqda yashar edi. Ularning ayrimlari 14-15 asrlarda o’zbek nomi bilan emas, balki o’z qabila va urug’- aymoq nomlari ostida Movaraunnahrga kirib kelgan edilar. 16 – asr boshlaridan ularning soni Movaraunnahrda ko’paydi. Ularning bir qismi mahalliy aholi ta’sirida o’troqlashadilar va Movaraunnahrning barcha turkiy aholisi qatori o’zlarini turk yoki turk – chig’atoy deb ataydilar. 3. O’zbek adabiy tilining shakllanishi. Amir Temurning bu siyosati nafaqat mamlakat iqtisodiy va siyosiy hayotini mustahkamlashga, balki jamiyat etnik tarkibini barqarorlashtirishga qaratilgan edi. Amir Temur olib borgan ichki va tashqi siyosat tufayli mamlakatning iqtisodiy va etnomadaniy hayoti rivojlandi, xalq farovonligi yaxshilandi. Ilmu-fan va ma’naviy hayot taraqqiy etdi. Samarqand va Xirotda aniq va gumanitar fanlar yo’nalishida ilmiy maktablar tashkil topdi, olamga mashhur olimu fuzalolar yetishib chiqdi. Bugungi kunda o’zbek millati deb atalgan xalq jahonga tanildi. Milliy mushtaraklik, o’zlikni anglash, o’zbekka xos milliy mentalitet asoslari qurildi. Adabiy tilning oldingi asrlarga nisbatan rivojlangan, turkiy tilning forsiy va arabiylashgan shakli tarkib topdi. Bu adabiy til, tilshunoslikka doir adabiyotlarda ”turkiy” yoki “chig’atay”, ya’ni “eski o’zbek tili” deb nomlangan asli shakllandi. XIV- XV asrlarda shakllangan eski o’zbek adabiy tili Alisher Navoiy asarlarida o’z aksini topgan. Bu turkiy tilning ikki madaniy markazi asosida, ya’ni sharqiy qarluq-chigil- uyg’ur va g’arbiy o’g’iz-qipchoq dialekt birliklari asosida tarkib topgan. Bu eski o’zbek adabiy tili Movarounnahr va Xurosonda keng qo’llanilgan, u “eski o’zbek adabiy tili” sifatida XX asr boshlarigacha davom etadi Bu adabiy til sart atamasi ijtimoiy tabaqasi asosida qurilgan. Aslida, sart atamasi etnik nom emas. Bu haqda fanda turli qarashlarning mavjud bo’lishiga qaramay, uning muayyan bir etnosga tegishli ekanligi ma’lum emas. Sovet davri tarixshunosligida bu masalada V.V.Bartold qarashlari e’tiborda bo’lib keldi. Uningcha, sart atamasi tojik ma’nosini beradi. Ammo u kelib chiqishi jihatidan turkiylashgan sug’diylar bo’lib, tojik va o’zbeklarga tegishli muqim yashovchi aholining, savdo-sotiq va hunarmand ahlining yig’indi nomi ekanligi tarixiy haqiqatdir. O’rta Osiyodan sharqiy o’lkalarga savdo karvoni bilan borgan savdogarlar kelib chiqishi qaysi etnosga tegishli bo’lishidan qat’iy nazar, ular sartlar deb atalgan. Mahmud Qashg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asarida sart qadimgi turkchada savdogar ma’nosida berilgan. Dastlab, sartlar forsiyda va turkiyda so’zlashgan bo’lsalar, XV I -XVII asrlardan ular faqat turkiyda, eski o’zbek tilida so’zlashganlar. Demak, sart atamasini bir xalqqa tegishli deb, aytish xato xulosalarga olib keladi. O’rta Osiyoda turg’un, muqim aholi ismlariga ko’proq tug’ilgan turar joylari - shahar va qishloq nomlarini qo’shib aytish an’anaga aylangan. Masalan, Ahmad Farg’oniy, Muhammad Xorazmiy, Ahmad Yassaviy va boshqalar. Turk xoqonligi davrida tashkil topgan turk elati esa xoqonlik inqirozga uchragach tarqalib ketgan. Mazkur elatning ozroq qismigina turk etnik nomini saqlab qolgan va ular asosan Farg’ona vodiysida, Zarafshonning tog’ oldi adirlarida yashab, o’zbek xalqi etnik tarkibiga singib ketgan. Ularning aksariyat ko’pchiligi shakllangan o’zbek xalqi tarkibiga singib ketgan bo’lsalarda, ularning ayrim guruhlari XIV-XV asrlarda o’z etnik nomini saqlab qolganlar. Darhaqiqat, Amir Temur va uning vorislari davrida yozilgan tarixiy asarlarda “turk”, “turk elati” iboralari uchraydi. Ammo, turkiy xalqning jonli tili ko’p lahjali bo’lib, adabiy tildan bir muncha farq qilgan. O’zbek adabiy tili tarkibida aynan shu asrlarning forsiy va arabiy so’zlari ko’p bo’lgan. Shuning uchun ham Alisher Navoiy davrida shakllangan o’zbek adabiy tili xalqning jonli lahja tillaridan farq qilib, u aholining o’qimishli ziyolilarining tili sifatida rivojlangan. Xalqning jonli eski o’zbek tili esa, turkiy tillarning uch lahjasi asosida qurilgan. Ular qarluq-chigil,o’g’iz va qipchoq dialektlaridir. Taniqli elshunos akademik K. Shoniyozovning yozishicha, Movarounnahr va Xorazmda o’zbek adabiy va jonli tili tojik tili bilan yaqin aloqada rivojlandi. Bu tarixiy haqiqat, tarixiy aksiomadir. Chunki, Movarounnahrning markaziy va janubiy shaharlarida tojik etnik muhiti anchagina kuchli edi. O’qimishli o’zbek va tojiklar har ikki tilda so’zlasha olar va erkin yozardilar. Alisher Navoiy aytganidek, turkiylarning barchasi-yoshlar, qarilar, xizmatchilar va beklar sartlar tilini tushunganlar. Alisher Navoiy sart tili deganda o’z zamonasining o’zbek adabiy tilini tushungan, uning mutloq asosini esa, turkiy til lahjalari tashkil etgan. O’zbek (sart) yozma adabiyoti XIV-XV asrlarda (Rabg’uziyning “Qissa-i anbiyo” asari, Bobo Mo’chin va G’aribiy sherlari) islom diniy axloq normalarini targ’ib qilish bilan birga, ilk bor realistik motivlarda maydonga keldi. Realizm elementlari Haydar Xorazmiy (XIV asr), Sakkokiy (XV asr), Atoiy (XV asr), Durbek, Lutfiy (XIV-XV asr), Alisher Navoiyning (XV asr) “Muhokamatul-lug’atayn”, ”Mahbubul qulub” va boshqa asarlarida namoyon bo’ldi. A. Navoiy o’zbek badiiy adabiyotiga sosial motivlar kiritish bilan tarixda katta rol o’ynadi. Dashti qipchoq o’zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi va o’zbek xonliklari davrida kechgan etnomadaniy jarayonlar XV asrning oxirlarida Temuriylar davlati ichki nizolar ta’sirida ancha zaiflashdi, buni uzoq-yaqindan kuzatib turgan Dashtiqipchoq sahroyi o’zbeklari temuriylar mulkiga tez-tez hujum qilib, tinch aholini talab ketaboshladilar. Oxir- oqibatda temuriylar saltanatni himoya qilishga ojiz bo’lib qolganligini sezgan Jo’jixon avlodlari XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligida O’rta Osiyoga bostirib kelib, juda oz fursatda bu zaminda o’z hukmronligini o’rnatdilar. Shundan boshlab Movarounnahr va Xorazmda o’zbek nomi paydo bo’ladi. Dashtiqipchoq o’zbeklarining ayrim guruhlari (jaloyir, orlot, nayman, mang’it, qo’ng’rot, ming, qushchi va boshqalar) XIV-XV asrlar davomida ham Movarounnahr va Xorazmga kelib o’rnashganlar. Ammo ular o’sha kezlarda o’z xonlari yoki podsholari yetakchiligida emas, balki o’z urug’-aymoqlari va qabila nomlari bilan kirib kelgan edilar. Demak, turk-mo’gul qabilalarining birinchi bor "o’zbek urug’lari" nomi ostida xon boshchiligida Movarounnahr va Xorazmga kirib kelishi Shayboniyxondan (XVI asr) boshlangan. Sirdaryoning yuqori oqimi va Tiyonshon tog’ tizmalarining g’arbiy yon bag’irlaridan Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar yoyilgan dashtlar XI-XII asrlarga oid arab va fors manbalarida Dashi Qipchoq deb tilga olinadi. Dashtiqipchoq aholisi sharq manbalarida –qipchoqlar, rus solnomalarida – poloveslar, Vizantiya xronikalarida – kumanlar, venger manbalarida –kunlar deb atalgan. Dashtiqipchoq ikki, ya’ni sharqiy va g’arbiy qismlardan iborat. Yoyiq (O’rol) daryosi ularning chegarasi bo’lgan. G’arbiy qismga Yeyiq va Itil (Volga) daryosidan to Dneprgacha bo’lgan hududlar kirgan. Undan Sharqqa tomon cho’zilgan dashtlar sharqiy Dashtiqipchoq hududini tashkil qilgan. Dashtiqipchoq XIII asr boshlarida Chingizxon qo’shinlari tomonidan bosib olingach, tarixda Jo’ji ulusi nomi bilan atalgan Oltin O’rda davlati barpo etildi. XIV asr boshlarida Jo’ji ulusi, ya’ni Oltin O’rda ikkiga bo’linib ketadi. XIV asrning 60 yillaridan Dashtiqipchoqning sharqiy qismi "O’zbeklar mamlakati", aholisi esa "o’zbeklar" deb atala boshlandi. Ungacha, bu joylarda ko’chib yurgan turk-mo’g’ul qabilalari (arlot, baxrin, burqut, do’rman, iyjon, qtoy, qarluq, mojor, qipchoq, qiyot, qo’ng’irot, qurlovut, mang’it, nayman, nukus, tangut, uyg’ur, markit, qo’shchi, o’tarchi, jot, chimboy, kenagas, uyshun, tuboyi, toymas, echki, tumanming, shodbaxtli, shunqorli va boshqalar) orasidan yetishib chiqqan sahroyi suvoriy harbiy guruhlar jangovar o’zbeklar nomi ostida XIII asr oxirlaridan tarix maydonida paydo bo’lgan edi. O’zbekxon (1312-1342) Oltin O’rda xoni bo’lib turgan kezlarda unga tobe qabilalarning ayrimlari o’zbek qavmlari nomibilan yuritilgani ma’lum. Uning davrida Oltin O’rda gullabyashnadi. U Oltin O’rda shuhratini ko’tardi. O’sha davr ko’chmanchi jamoalarining ajdodidan qolgan udumga ko’ra, uning qo’l ostidagi bekzoda va avom chorvadorlar jamoasi elini "o’zbek", qavmini esa o’z urug’- aymoqlari nomi bilan atardilar. Ko’chmanchi chorvadorlarga xos bu udumni tushunmagan ba’zi tarixchilarimiz, hozirgacha o’zbeklar nomi O’zbekxondan tarqagan, degan noto’g’ri tasavvurda yuradilar. Aslida o’zbek atamasi sharqiy Dashtiqipchoq qabilalarining siyosiy harbiy guruxlari yig’indisining nomidir. Bu atama aynan XIII asr oxirlaridan boshlab Sharq tarixchilari asarlarida “o’zbeklar” nomi bilan tilga olinadi. XV asrning 20 yillarida, ya’ni 1428 yilda Jo’jixon nabiralaridan biri Abulxayrxon ana shu sahroyi aslzoda-bekzodalardan tashkil topgan harbiy guruhlarni birlashtirib, harbiy feodal davlat barpo etdi va bu ishda asosan mang’it qavmlariga tayanadi. Demak, o’zbek atamasi dastlab XIII asr oxirlarida Dashtiqipchoqning "Oq O’rda" deb atalgan sharqiy qismining harbiylashgan suvoriylar uyushmasiga nisbatan ishlatilgan. Bu erkin, ozod, mustaqil suvoriylar guruhining asosini aslzoda-bekzoda harbiylar tashkil etgan edi 1 . O’sha kezlarda "O’zbek ulusi"ga Orol dengizining shimoliy qirg’oqlaridan to Irtish daryosining o’rta oqimlarigacha, sharqda Sarisuv va Chu daryolaridan g’arbda Yoyiq (O’ral) daryosining so’l sohillarigacha bo’lgan yerlar kirgan. Hamdulloh Kazviniy (1281-1350}g’shng «Tarixiy Guzida» asarida Oltin o’rda xoni Uzbekxonga tobe yerlar va xalqlar haqida fikr yuritilib, bu qabilalar "o’zbekiyon" (o’zbeklar), ular ko’chib yurgan yerlar "mamlakati o’zbek" (o’zbeklar mamlakati) deb ko’rsatilgan. "O’zbek" atamasining qabilalar uyushmasi va shu qabilalarga qarashli yerlarning nomi, yuqorida ta’kidlaganimizdek, O’zbekxon davriga qadar ham qo’llanilgan. Masalan, Mirzo Ulug’bek "Tarixi arbaa’ ulus" (To’rt ulus tarixi) nomli asarida, "O’zbek ulusi unga berilgan" deb yozadi. Tarixchi Ruzbehxon "Mehmonnomai Buxoro" kitobida Dashtiqipchoq o’zbeklarini uch qismga bo’ladi. Ular shayboniylar, qozoqlar va mang’itlar bo’lib, Shaybon ulusi, manbalarning ma’lumotlariga ko’ra, 1238 yilda tashkil topgan va O’ral tog’ining etaklaridan Tobol va Sarisuv daryolarigacha bo’lgan yerlarda yashagan. Shayboniyxonning Movarounnahr va Xorazmdagi hukmronligi uzoqqa cho’zilmadi. 1510 yilda Eron shoxi Ismoil bilan bo’lgan jangda halok bo’ldi. Shayboniy o’limidan keyin mamlakatda parokandalik boshlandi. Xurosonni Safaviylar egallaydilar. Shayboniy avlodlari va ayrim qabila boshliqlari alohida viloyatlarni (Balx, Hisor, Badaxshon, Samarqand, Toshkent va boshqalar) egallab, 1 markaziy hokimiyatga itoat qilmay, mustaqillik bo’lishga intildilar. Shayboniy zurriyotlari orasida ham taxt uchun kurash avj oladi. Mana shu janglarda Abdulloxon II g’olib chiqib, 1560 yilda Buxoro taxtini egallaydi va taxt da’vogarlari va bebosh amirlarga qattiq zarba berib, Buxoroda markazlashgan kuchli feodal davlat tuzishga erishadi. Uning davrida mamlakat rivojlanadi, dehqon, chorvador va hunar ahli orom topadi. U mamlakatni iqtisodiy jihatdan oyoqqa qo’yadi. 2 .Biroq uning o’limidan keyin vorislari mamlakatni boshqarishga ojizlik qildilar. Valiaxd Abdulmo’min taxtda atigi yarim yilgina o’tira oldi. U otasining safdoshlari tomonidan o’ldirildi. Buxoro xonligida yana tartibsizliklar boshlanadi. Tashqi vaziyat ham tang holga tushib qolgan edi. Ichki va tashqi vaziyatni kuzatib borayotgan bir guruh qabila boshliqlari va nufuzli ulamolar Shayboniy avlodlaridan taxtga yaroqli biror kimsa qolmaganligidan (ularni o’z vaqtida Abdulloxon II tinchitib bo’lgan edi) xonga kuyov o’g’il ashtarxoniy Dinmuhammad Sultonni taxtga o’tkazadilar. Shunday qilib, Ashtarxoniylar sulolasi mamlakatni boshqara boshlaydilar. Biroq ashtarxoniylar xonadonidan durustroq xon chiqmadi, mamlakatda parokandalik, saroy nizolari, bebosh amirlarning o’zaro mojarolari to’xtamadi. Parokandalik ashtarxoniylar sulolasining oxirgi vakili Abulfayzxon (1711- 1747) davrida yanada jadallashdi. XVIII asrning 20 yillarida Balx viloyati Buxoro xonligi tarkibidan chiqib ketdi. Toshkent va Toshkent vohasini qalmoqlar (jungarlar), keyin qozoqlar egallab oldi. Shahrisabzni kenegaslar, Qarshini mang’itlar, qtoy va qipchoqlar, Mirzacho’lni yuzlar, Farg’onani minglar, Zarafshon vodiysini naymanlar egalladi. Maishatga berilib ketgan Abulfayzxonning sanoqli kunlari qoldi. Buxoro xonligidagi bu ahvolni kuzatib kelayotgan Eron hukmdori Nodirshoh Buxoroni bosib olish uchun Amudaryodan o’tib, Buxoro yaqinidagi Chorbakrda to’xtaydi. Chorbakr nufuzi kuchli saidlar makoni edi. Bundan xa-bar topgan Abulfayzxon, unga peshvoz chiqib, uning yordamida atrofidagi nufuzli amaldorlarni Buxorodan boshqa yurtlarga badarg’a qilmoqchi bo’ladi. Ular orasida Hakim Otaliq mang’itning o’g’li Rahimbiy ham bo’lgan. Bundan xabar topgan Rahimbiy uning izidan tushib, 1747 yilda o’ldiradi va uning 9 yoshli o’g’lini taxtga o’tqizadi. Bir yil ham o’tar- o’tmas uni ham qatl etib, hukmronlikni o’z qo’liga oladi. Rahimbiy otaliq juda ustamonlik bilan sekin-asta o’z mavqyeini mustahkamlab olgach, 1753 yilda mang’it sulolasining birinchi hukmdori sifatida Buxoro taxtiga o’tiradi. Shunday qilib, Buxoroda 1753 yilda xonlik tugatilib, amirlik boshlanadi. Amir Muhammad Rahimbiy mustaqillikka intilgan viloyat hokimlari bilan qattiq kurashib, Shahrisabz, Urgut, Jizzax, O’ratepa, Hisor kabi bekliklarni Buxoroga qo’shib olishga erishadi. Farg’ona mulki esa XVIII asr boshlarida Buxorodan ajralib, mustaqil bo’lib olgan edi. Farg’ona davlatining birinchi xoni o’zbeklarning ming qavmidan Shohruxbiy bo’lgan. Tarixiy manbalarda Farg’ona davlati Qo’qon xonligi nomi bilan tilga olinadi. XVIII asr o’rtalariga kelganda Qo’qon xonligi har jihatdan o’zini o’nglab olgan mustaqil davlat edi. 3 .XV I -XVIII asrlar davomida Movarounnahrda yuz bergan siyosiy vaziyatning bu qadar murakkabligiga qaramay, mamlakat aholisi tarkibida azaldan yashab kelayotgan o’troq etnik qatlamning mavqyei juda katta edi. Qishloq aholisi asosan an’anaviy sug’orma dehqonchilik bilan, shahar aholisi ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug’ullanardi. Adir va dashtga yaqin yashaydigan aholi esa yaylovga haydab boqiladigan chorva bilan kun kechirar edi. Umuman, sug’orma va lalmikor dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi turg’un aholi hayotida chorva yordamchi xo’jalik manbai hisoblangan. Yordamchi chorva xo’jaligi nafaqat qishloq, balki shaharlik har bir o’zbek xonadoni uchun ham zaruriy xo’jalik an’anasi hisoblangan. Movarounnahr va Xorazmga turli davrlarda (XIII-XIV asrlarda) kelib o’rnashib qolgan turkiy qabilalar (abdal, qarluq, qangli, az, uz, kaltatoy, turk, tuxsi va boshqalar) o’z urug’doshlari – Shayboniy o’zbeklari bilan tezda qorishib ketdilar. Ularning badavlat qismigina XV II -XVIII asrlarda o’z qabilaviy etnik nomlarini saqlab qolgan holda, yarim o’troq hayot kechirdi. Ko’chmanchi o’zbeklarning davlatmand aslzodalari shaharlarga joylashdilar va mamlakat siyosiy hayotida hukmronlikni qo’lga kiritib, mahalliy aholi bilan asta-sekin qarindoshlashib, o’troq hayot kechira boshladi. Davlatmand chorvadorlarning siyosiy hokimiyat bilan bog’liq bo’lmagan aksariyat qismi XV I -XVIII asrlar davomida O’rta Osiyoning tog’oldi tumanlarida adir va dashtlarga joylashib, o’zlarining an’anaviy chorva xo’jaliklari bilan shug’ullanishda davom etdilar. Ularning hayot tarzi yarim o’troqlikda o’tgan. Ular vohaga tutash adir va cho’llarda kapa va qora uylarda yashaganlar. Erta bahor chorva mollarini haydab dasht-adirlarga chiqib ketib, kuzda don va poliz ekinlarini yig’ishtirib olingandan keyin chorva bilan qishlov joylariga qaytib, kuz va qishni o’tkazadilar. Shunday hayot erta bahorda yana qaytarilgan. Taniqli etnograf K.Shoniyozovning kuzatuviga ko’ra, turli davrlarda O’rta Osiyoga kelib o’rnashib qolgan turkiyzabon qavmlarning aksariyati o’troqlashgan, ularning yarim o’troq va ko’chmanchilik bilan shugullangan qismi XIII asrda taxmindan yuz mingdan oshmas edi. XIII-XV asrlarda O’rta Osiyoga kelib qolib ketgan turkiy va turkiylashgan mo’g’ul qabilalari asosan Amir Temur va Bobur qo’shinlarida xizmat qilardilar. Ularning ko’pchiligi harbiy yurishlardan so’ng tobe mamlakatlarda turli vazifalarda qolib, u yerlarda oilasi bilan yashardi. Masalan, barloslarning ayrim guruhlari Afg’onistonda, Dehli atrofla-rida, Kashmirda o’rnashib qolgan. Arlot, qipchoq, nayman, arg’un, mo’g’ul guruhlari Afg’onistonda, jaloyirlarning katta qismi Eronning shimolida va Ozarboyjonda qolib ketgan. Ta’kidlash joizki, an’anaga ko’ra, jangga otlangan turk-mo’g’ul suvoriysi o’z oila va urug’-aymoqlarini birga olib yurgan. Shayboniyxon Movarounnahrga qo’shin tortib kelganda, uning lashkarida 92 qavm suvoriysi xizmat qilgan. Demak, har bir qavmni ming oiladan iborat desak va har bir oila o’rtacha 6-7 kishidan iborat bo’lsa, u holda, XVI asr boshlaridagi Shayboniyxonning harbiy yurishlari munosabati bilan kamida 500-600 ming Dashtiqipchoq o’zbeklari Movarounnahr va Xorazmga kirib kelgan. O’rta Osiyo hududlarida ularning barchasi qolib, tubjoy aholi bilan qorishib ketganda ham, bu raqam mahalliy turg’un etnik qatlamga nisbatan arzimagan narsa edi. Shuning uchun ham antropologik tadqiqot natijalariga ko’ra, XVI asr davomida aholi etnik tarkibida sezilarli o’zgarishlar yuz bermadi. Masalan, ko’chmanchi o’zbeklar ko’proq kirib kelgan Xorazm o’lkasini olsak, XIV-XVI asrlar davomida mahalliy Xorazm aholisining ma’lum qismi Movarounnahrga ko’chib kelgan. Amir Temir Xorazmga oxirgi yuri-shida (1388 yy.) Urganchni zabt etgach, shahar aholisining ko’pchiligini, birinchi navbatda hunarmandlarni bolachaqalari bilan Samarqandga ko’chirib, ustalarni Oqsaroy qurilishida ishlatgan. Shayboniyxon Xorazmni istilo qilgach, Qiyot va boshqa shaharlar aholisini majburan Movarounnahrga ko’chirgan. Buxoro amirlari ham Xorazmga bir necha bor yurish qilib, uning talay aholisini Hisorga, Buxoroga, Samarqand va Toshkentga ko’chirgan. XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida Movarounnahrning turli joylarida "urganji"lar etnik nomining uchrashi ana shu ko’chganlarning avlodlari bo’lsa kerak. Shunga qaramay, so’nggi o’rta asrlarda Xorazm aholisining asosini sartlar tashkil etardi. Xorazmning janubida turkmanlar ham yashab, asosan chorvachilik bilan shug’ullanardilar. Bu zaminga chetdan kirib kelgan talaygina qabilalar: pecheneglar, qipchoqlar, o’g’uzlar, qo’ng’irot va chagraklar esa ko’proq shimoliy Xorazmda yashardilar. Dashtiqipchoqliklarning tili qipchoq-o’g’uz lahjasida bo’lgan. Mahalliy turkiyzabon aholi esa qarluqchigil lahjasida gaplashgan. Demak, Movarounnahr turkiylarining qadimiylari qarluq lahjasida, Chingizxon bosqinidan boshlab bu zaminga kirib kelgan turkiy-go’y ko’chmanchilar esa turkiy tilning qipchoq va o’g’uz lahjalarida so’zlashganlar. XVI asr boshlarida Shayboniy o’zbeklarining bu zaminga katta-katta guruxlar bo’lib kirib kelishi bilan qipchoq va o’g’uz lahjalarida so’zlovchi aholi yanada qalinlashadi. Chunki unga qadar ham bu lahjalarda so’zlashuvchi etnik guruhlar Movarounnahr va Xorazmda keng tarqalgan edi. Ammo Movarounnahrda qarluqchigil lahjalarida so’zlashuvchi aholi turkiy etnosning asosini tashkil etardi. Keyinchalik qipchoq va o’g’uz lahjalarida so’zlashuvchi aholining o’troq xayotga o’tganlari mahalliy tubjoy aholi bilan aralashib, qorishib ketgach, ular ham Movarounnahrning barcha qadimiy turkiy qavmlari kabi qarluqchigil lahjasida so’zlashadigan bo’ldi. Ana shu uch turkiy til lahjasining qorishuvi natijasida shakllangan til o’zbek tilshunoslik fanida shartli ravishda "chig’atoy tili" yoki "eski o’zbek tili" deb ataladigan bo’ldi. Shundan boshlab, deyiladi o’zbek tilshunosligida, eski o’zbek tili Movarounnaxr va Xorazmning barcha aqolisining umumxalq tiliga aylandi. Ammo "eski o’zbek tili" haqida gap ketganda, aslida XI- XII asrlarda g’arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida, aynan Movarounnahrda umumturk tilidan ajrab chiqib, qarluqchigil lahjalari asosida shakllangan turkiy tilni tushunmoq kerak. Bu til juda qadim zamonlardan sug’diy va xorazmiy, VIII- IX asrlardan boshlab arab va fors-tojik so’zlari bilan boyib bordi. Eski o’zbek tilida so’zlashuvchilar tarkibiga XV I -XVIII asrlar davomida qipchoq va o’g’uz lahjalarida so’zlashuvchi etnik guruhlar yanada ko’p-roq qo’shilsada, ammo u qarluqchigil lahjalari asosida yuksak cho’qqisiga ko’tarildi. Xullas, ko’chmanchi o’zbeklar Movarounnahr va Xorazmga kelib o’rnashganidan keyin vaqt o’tishi bilan mahalliy aholi bilan qorishib, muqim yashovchi turkiy o’zbeklarga xos moddiy madaniyat, ma’naviy-axloqiy hayotni, etnik urf-odatlar va ibratli udumlarni o’zlashtira boshlaydilar. Utroq aholiga xos turmush tarzi va mushtarak ma’naviy dunyo fazilatlari ularning ruhiga singib bordi. XV I -XVIII asrlarda va undan keyin ham O’zbekiston hududida rasmiy til o’zbek tili edi. Tojik tili o’zbek aholisining ma’lum qismi uchun (xususan Zarafshon vodiysining ayrim shahar va tog’li qishloqlarida) ikkinchi til hisoblangan. Eski o’zbek tili Movarounnahrda tojik-fors tili bilan juda yaqin va doimo uzviy aloqada rivojlandi. Shuning uchun bo’lsa kerak, Movarounnahr aholisining talay qismi, ayniqsa ziyolilar tabaqasi ikki tilda: turkiy va tojik tilida so’zlashar va yoza olar edi. Buxoro amirligi va Qo’qon xonligida rasmiy mahkama tili tojikcha bo’lgani holda, Xorazmda Xiva xonligida nafaqat jonli xalq tili, balki rasmiy mahkama tili ham eski o’zbek tilida olib borilar edi. Chunki Xorazm tilida arab va tojik tillarining ta’siri qamroq edi 2 . Shunga qaramasdan, xorazmliklar tiliga ham o’zga tillardan ba’zi so’zlar kirib qolgan 3 . XVI asrda Dashtiqipchoqdan Xorazm vohasiga ko’chib kelgan o’zbeklar mintaqa aholisini nafaqat son jihatdan ko’payishiga, balki etnik jihatdan rang- 2 3 . barang bo’lishiga olib kelgan. Ko’chib kelgan etnik guruhlar ekinbop yer va yaylov talashib, bir-birlari bilan urushib turganlar. Hukmronlikni da’vo qilib, ba’zi qabila boshliqlari xonlar bilan raqobatlashib, mamlakat tinchligini tez-tez buzib turardilar. XVII asrga kelib bu kurashlarga barham berish va mamlakatda osoyishdalikni o’rnatish zarur bo’lib qoldi. Xiva xoni Abulg’oziy mamlakatda osoyishta hayot barpo etish maqsadida 1646 yilda islohat o’tkazdi. Bunga ko’ra, Amudaryoning quyi havzalarida yashovchi o’zbek qavmlarining har ikkitasini bir jamoaga birlashtirib, to’rt juft (qo’ng’irot-qiyot, qangli-qipchoq, nukus-mang’it, uygur- nayman) to’p tashkil qilgan. Har bir juftga ekin maydonlari, ariq va kanallar va yaylovlarni bo’lib bergan. Ularga 14 ta kichik etnik guruhlarni qo’shib qo’ygan 4 . Lekin Buxoro va Xiva o’rtasidagi o’zaro talonchilik urushlari mamlakat iqtisodiy hayotiga juda katta salbiy ta’sir ko’rsatdi. XVIII asrning oxirgi choragiga kelib mamlakatda ocharchilik, undan keyin o’lat kasali boshlanib, ko’pchilikning yostig’ini quritdi. Aholining talay qismi o’zga yurtlarga ketishga majbur bo’ladi. Xiva xonligida yuz bergan vaziyatdan ustalik bilan foydalangan Muhammad Amin qo’ng’irot taxtni egallaydi. Xorazmda qo’ng’irotlar sulolasiga asos solinadi. Shunday qilib, XVIII asr davomida O’rta Osiyoda uchta xonlik tashkil topib, Xorazmda qo’ng’irotlar, Buxoroda mang’itlar, Qo’qonda minglar hokimiyat tepasiga keladi. Ular Dashtiqipchoqning o’zbeklar elidan kelgan ko’chmanchi qavmlar bo’lib, iqtisodiy-xo’jalik, siyosiy va etnomadaniy jihatdan yuksak darajada rivojlangan tubjoy mahalliy aholi ta’sirida vaqt o’tishi bilan o’troqlashib ketadilar. Ammo siyosiy hokimiyat ular qo’lida bo’lganligi va tubjoy aholining ko’pchiligi turkiyda so’zlashganligi uchun Turkistonda turkiy etnosga xos o’zbek ruhi barcha aholi qoniga singib boradi. XVIII asrda bu yurt o’troq o’zbeklar eliga, o’zbeklar yurtiga aylanadi. Taniqli elshunos K.Shoniyozovning yozishicha, Dashtiqipchoqdan Movarounnahrga ko’chib kelgan etnoslarning hammasi ham ko’p sonli bo’lavermagan. Ularning ayrimlarigina, masalan, qipchoq, saroy, qo’ng’irot, yuz, 4 . ming, nayman, mang’it, qtoylar boshqalarga nisbatan yirik etnik guruhlar edi. Mazkur etnoslar ichida eng ko’p sonlisi qipchoqlar edi. XVIII asr oxiri-XIX asr boshlarida qipchoqlar 270 ming atrofida bo’lgan. Ta’kidlash joizki, Dashtiqipchoq ko’chmanchi qabilalarining hammasi ham Movarounnahrga ko’chib kelmagan. Ularning bir qismi o’z ona yurtlarida qolib, keyinchalik qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz, tatar, boshqird va boshqa turkigo’y etnoslarning tarkib topishida faol ishtirok etganlar. Masalan, qo’ng’irotlarning katta guruhi qoraqalpoq, qozoq, Xorazm aholisini; qipchoqlar qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz, boshqird, turkman xalqini; naymanlar qozoq, qirg’iz xalqini; qtaylar qoraqalpoq, qozoq, boshqird xalqini tarkib topishida ishtirok etganlar. Ularning Movarounnahrga kelib, bu zaminda qolib ketganlari XVIII asr boshlarida O’zbekiston aholisining taxminan 4/1 ni tashkil etgan. Ko’chmanchi o’zbeklar o’troqlikka o’tishi bilan muhim etnik jarayon yuz beradi –kelib chiqishi har xil bo’lgan qavmlar orasida o’zaro aralashish boshlanadi. Ayni vaqtda, ularning mahalliy o’troq aholi bilan ham qorishish jarayoni yuz beradi. Zamon o’tishi bilan, bu jarayonlar tufayli aholi nomida ham o’zgarish hosil bo’ladi. Darhaqiqat, XVI asr boshlarida Buxoro aholisi (ko’chib kelgan ko’chmanchi o’zbeklardan tashqari) "chig’atoy" yoki "turk chig’atoy" va tojikka bo’lingan. XVII asr oxirlariga kelib esa bu aholi manbalarda faqat o’zbek va tojikka bo’lingan. Demak, XVII asr oxirlaridan bu faktlar o’zbek atamasi etnik ma’no va mazmun kasb eta boshlaganligidan dalolat beradi. XV I -XVII asrlarga kelib "sart" atamasining ham mazmuni o’zgarib qoldi. Ma’lumki, avvallari bu atama forsiy manbalarda faqat tojikka nisbatan qo’llangan bo’lsa, XV I -XVII asrlardan u ko’proq Farg’ona vodiysi, Toshkent vohasi va Xorazmda turg’un yashovchi muqim o’zbeklarga nisbatan qo’llaniladigan bo’ldi. O’zbek xalqi X -XVII asrlardagi etnik taraqqiyotida oddingi davrlardagidek, turkman, qirg’iz, qozoq, qoraqalpoqlar bilan yaqin iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy aloqada bo’lib keldi. Ayniqsa, uzoq asrlar davomida bir hududda yashab kelgan o’zbek va tojiklar o’rtasidagi etnomadaniy taraqqiyot har ikki xalqning mushtarak rivojlanishi uchun xizmat qildi va ularni bir-birlariga yanada yaqinlashtirdi. Natijada, ayrim o’zbek guruhlarning tojiklar tarkibiga, tojikzabon guruhlarning o’zbeklar tarkibiga qo’shilib, qorishib ketishiga olib keldi. Tojik- zabon aholining o’zbeklashish jarayoni ayniqsa Farg’ona vodiysi va Zarafshon vohasida yaqqol ko’zga tashlanadi. XVII asrning oxiri va XVIII asr boshlarida jungarlarning siquvi ostida Qozog’iston cho’llaridan Movarounnahrga bir necha qabila ko’chib keladi. Mana shu etnik to’lqinda qoraqalpoqlarning bir qismi Zarafshon vohasiga ko’chib kelib, Nurota tog’ tizmalarining janubiy yonbag’irlariga joylashadilar. Shu to’lqinda qipchoqlarning katta guruhi Zarafshon vodiysi, Toshkent vohasi va Mirzacho’lga kelib joylashadilar. Ungacha Toshkent vohasida turkiy qabilalardan qurama, do’rmon, qirq, yuz, ming va boshqa qabilalar yashab kelar edi. XVIII asrning o’ttizinchi yillarida qipchoqlarning bir qismi yaylov qidirib, shimoliy Farg’onaning tog’ oldi mintaqalariga ko’chib o’tadilar. O’sha kezlarda qoraqalpoqlarning bir qismi Markaziy Farg’onaga kelib o’rnashadilar. Keyinchalik bu yerlar "qoraqalpoq cho’li" nomini olgan. Shunday qilib, XVI-XVIII asrlar davomida Movarounnahr va Xorazm vohasida siyosiy vaziyat juda murakkab kechgan. Natijada, yagona Shayboniylar- Ashtarxoniylar davlati uchta o’zbek xonligiga bo’linib ketdi. Bu bo’linish markazlashgan davlatning etnik va iqtisodiy omillarga asoslanmagan qabilaviy- sulolaviy parchalanishi edi. Oqibat, Movarounnahr va Xorazmda feodal beboshliklar avj oldi. Yuz bergan bu ziddiyatlar Movarounnahr va Xorazm aholisining etnik tarkibi va rivojlanishiga ham katta ta’sir etdi. Dashtiqipchoq o’zbeklarining etnik tarkibida o’z tillarini allaqachon yo’qotib, turkiyda so’zlashuvchi elatlar ko’p bo’lgan. Ularning antropologik tipi janubiy sibir tipini eslatar edi. Ularning katta qismi O’rta Osiyo ikki daryo oralig’iga kelib o’rnashgach, mahalliy aholi bilan aralashib ketishi oqibatida o’zbeklarning antropologik tipida mo’g’ulbashara etnik guruhlar qatlami qalinlashadi. Ayniqsa, o’z kelib chiqishini qo’rg’irot, do’rmon, ming, arlot, qatag’on kabi etnik birliklar bilan bog’lovchi o’zbeklarda bu yaqqol ko’zga tashlanadi. Shunga qaramay, XVI-XVIII asrlarda Dashtiqipchoq o’zbeklarining Movarounnahr va Xorazmga kelib joylashishi XI-XII asrlarda shakllangan o’zbek xalqining etnik tarkibini o’zgartira olmadi. Ammo ular mahalliy turkiyzabon o’troq aholiga "o’zbek" nomini berdi. Bu nom O’zbekiston tarixining bundan keyingi taraqqiyot bosqichlarida mahalliy aholi ruhiga singib, o’zbek atamasi butun bir xalqning etnik nomiga aylandi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati . 1. Barth F. Introduction // Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organisation of Culture Difference / Ed de F.Barth Bergen, Oslo, London, 1969. P.9-17. 2. Edited by M. N. Srinivas . The University Of Chicago Press 1998 3. Encyclopedia Of Social And Cultural Anthropology. Edited by Alan Barnard Jonathan Spencer. - London & New York, 2002. 4. Greenberg J.H. Language in the Americas. Stanford, 1987. 5. Introduction to Sociocultural Anthropology. Zerihun Doda . Debub University . 2005 6. Method In Social Anthropology Selected Essays by K. R. Radcliffe-Brown 7. Ruhlen M. A guide to world' languages. Vol.1: Classification. London, 1987. 8. Small Places, Large Issues An Introduction to Social and Cultural Anthropology . Thomas Eriksen 2001 9. Social Anthropology Core Course Calicut University page 26-27-28 10. Social Anthropology Core Course Calicut University , 2011 11. Алесеев В.П, Першиц А.И. “История первобытного обшества” Москва. “Высшая школа” 2004 12. Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва илмий методологик асослари // O ’ zbekiston tarixi .– 2002.№4. – Б.54-60. 13. Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар» - Т.; 2001. 14. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.– С. 34. 15. Бўриев О. ва бошқалар «Ўзбек оиласи тарихи». Т., 1995.

O`zbek xalqi e tnogenez va etnik tarixi. Reja 1. Qadimgi yozma manbalar va ilmiy konsepsiyalar tahlili 2. O’zbek xalqi etnogenezining bosqichlari 3. Turkiy tilli qabila va elatlarning Movaraunnahr tomon harakat to’lqinlari. 4. O’zbek xalqining uzil-kesil shakllanishi masalasi 5. XIII – XIV asrlarda O’rta Osiyoda etnik jarayonlar va o’zbek adabiy tilining shakllanishi 6. Dashti qipchoq o’zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi va o’zbek xonliklari davrida kechgan etnomadaniy jarayonlar

Har bir xalqning etnnogenetik tarixi mavjud. Etnogenetik jarayonlar esa juda uzoq davom etadigan ijtimoiy hodisadir. Bu masalani o’rganishda A.Asqarov 2- ta omilga e’tibor qaratish lozim deydi: 1. O’rganilayotgan xalq hozirgi yashayotgan hududlari bilan azaldan bog’liqmi yoki yo’q: 2. Ushbu xalqning tili azaliy ajdodlar tili bilan birmi yoki bir necha tillar qorishuvining mahsulimi. Shu nuqtai nazardan o’zbeklar ham xalq bo’lib shakllanguniga qadar qator tarixiy va etnomadaniy jarayonlarni bosib o’tgan, albatta. Qadimgi yozma manbalar tahliliga ko’ra neolit va bronza davr O’zbekistoning tub joy aholisi eroniy tillar oilasining sharqiy lax;asida so’zlashuvchi so’g’diylar, xorazmiylar, bohtariylar va sak qabilalari bo’lganligi fanda e’tirof etilgan. Mustaqil O’zbekiston aholisining tili – o’zbek tili esa turkiy tillar oilasiga kiradi. Demak, o’zbeklar 2- xil tilda so’zlashuvchi (sharqiy eroniy va turkiy) qabila va elatlarning qorishuvidan tarkib topgan etnosdir. O’zbek etnogenezi qachon boshlandi (ilk nuqtasi) va qachon uning yakuni (so’nggi nuqtasi) bo’ldi? Bu masalada mutaxassislar orasida turli ilmiy qarashlar bor: A.Yu.Yakubovskiy o’zbek etnogenezining ilk nuqtasi turk xoqonligidan boshlandi.S.P.Tolstov bu jarayon nisbatan oldinroq antik davrda ro’y bergan degan g’oyani ilgari suradi. A.Asqarov esa o’zbek xalqi etnogenezi ilk nuqtasi so’nggi bronza davridan bo’lganligini ilmiy asoslab berdi. Demak, bu jarayon so’nggi bronza davridan boshlanib, 11-12 arslarda uzil- kesil shakllangan. Aniqrog’i, o’zbek elati xalq bo’lib shakllangan va shundan keyin etnik tarixi boshlangan. Shu davr ichida o’zbek xalqi qabila holatidan uyushgan xalq darajasiga o’sib chiqadi. Bunda bir necha etnomadaniy bosqichlarni bosib o’tib, har bir bosqichda elatga xos etnik omillar birin- ketin shakllanib boradi. Siz etnik omil va belgilarni bilasiz, endi o’zbek xalqining shakllanish bosqichlarini ko’rib chiqamiz: 1 – bosqich. Bu bosqich boshlanishi arxeologik materiallar tahliliga ko’ra bronza davri, ya’ni mil.avv 2 ming yillik o’rtalaridan to A.Makedonskiyning O’rta Osiyoga bosqiniga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Yevroosiyo cho’llarida yashovchi chorvador aholi ot, eshak, tuyadan transport vositasi sifatida foydalanishga o’tilgach, ular o’z chorva podalari bilan janub va g’arbga tomon siljib (migrasiya)

boshladilar. Shu tariqa bir gurux dasht aholisi mil.avv 2 ming yillikning 2- yarmida (bronza) O’rta Osiyoning shimoliy sharqiy tamonidan Amudaryoning quyi havzalariga kirib keldi. Bu yangi etnik guruh S.P.Tolstov tomonidan “Tozabog’yob madaniyati” deb fanga kiritildi. Ular moddiy madaniyati mahalliy jamoalar madaniyati o’xshamaydi, aksincha bu materiallar janubiy-sharqiy Uraldan to Minusinsk pasttekisligining ichki qismigacha bo’lgan hududda uchrashishini ta’kidlaydi. Yevroosiyo cho’llarida asosan chorvachilik (qisman dehqonchilik) xo’jaligi bilan shug’ullanib kelgan. Bu aholi yodgorliklari “Andronov madaniyati” nomi bilan fanga ma’lum. Ular Janubiy Sibir, tog’li Oltoy, Qozog’iston cho’llari, Qirg’iziston tog’ oldi adirlariga keng tarqalgan. Ularning O’rta Osiyoga kirib kelishi 2 – yirik etnik to’lqin bilan bog’liq: dastlab ular mahalliy aholi o’zlashtirmagan rayonlarga joylashib yerli aholi bilan iqtisodiy aloqada bo’lgan (Tozabog’yob, Qayroqqum, Andronov madaniyatining O’rta Osiyo varianti); keyinroq mil.avv 2 – ming yillikning oxirgi choragida ularning juda katta guruhi kelib, O’rta Osiyoning qadimgi dehqonchilik madaniyati mintaqalarigacha borib yetganlar (V.M.Masson, Drevnezemledelcheskaya kultura margiani). Hozirda Tozabog’yob etnosiga tegishli yodgorliklar O’rta Osiyoning barcha hududlarida uchraydi. Sobiq Sho’rolar davri tarixshunosligida Andronov madaniyati aholisi hindu- yevropa tillarida so’zlashganlar degan g’oya bo’lgan (“Veda”, “Avesto” kitoblarining tillari hozirgi zamon Ovro’pa xalqlari tillari bilan qarindoshligiga asoslanib). Natijada, bu hududlar uchun turkchilikka o’rin qolmadi. Sho’rolar davri tarixshunosligida hind- yevropa nazariyasi mavjud bo’lib, ular hind- yevropaliklarning ilk vatani deb Urol tog’ining janubiy- sharqiy hududlarini hisoblashganlar. Bu hududlardan mil.avv 2 – ming yillikning 1- yarmiga oid yodgorliklar topilib, ular Andronov madaniyati chorvador qabilalarining badavlat xarbiy qatlamiga tegishli deb hisobladilar va ular mil.avv 2- ming yillikning 2- yarmida janubga qarab siljidilar. Bir qismi Hindiqush tog’ tizmalaridan Hindistonga o’tib ketdi. Bir qismi eron tog’ oldi rayonlarida qolishdilar (oriylar). Xullas, shu konepsiyalarga ko’ra Andronov jamoalari tili eroniy tillarga kirgan va unga asoslanib S.P.Tolstov ham Tozabog’yobliklar tilini eroniy tillar

oilasiga kirgan degan xulosa bildirdi. Arxeologik tadqiqotlari natijalari bepayon Qipchoq cho’lining tog’-joy aholisi ushbu zaminning tabiiy – geografik sharoitiga ko’ra, bronza davridan boshlab ko’chmanchi chorvachillikga o’ta boshlaganlar. Unga tegishli yodgorliklar Urol etaklari, G’arbiy Qozog’iston to Baykalgacha butun janubiy Sibir, Sirdaryoning o’rta havzalaridan ko’plab topilgan. Qadimgi Xitoy manbalarida ham mana shu hududlarda mil.avv. 3-2 ming yillikda turkiy qabilalar yashaganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Ammo, sobiq sovet tarixshunosligida Andronov madaniyati aholisi hind – yevropaliklar sifatida qaralib kelinganligi uchun turkiyshunoslik fanida turkiy etnik qatlamni Andronov qabilalari bilan bog’lash mumkin bo’lmadi. Ma’lumki, bir zamonlarda O’rol (Yoyiq) daryosi qadimda va o’rta asrlarda slavyan va turkiy qabilalarning hududiy chegarasi bo’lgan. A.Asqarov ta’kidlashicha turkiy xalqlarga ilk ona zamin bo’lgan bepayon Yevroosiyo cho’lidan atiga tog’li Oltoyni qoldirib, turkiylarning kelib chiqishini bo’ri totemi bilan bog’lashning o’zi tarixiy haqiqat emas, g’ayritabiiydir. Tog’li Oltoy hududi qadimda turkiy qabilalar yashab kelgan hududiy kenglikning atiga bir qismi xolos–ku? Bronza davri Andronov jamoalarining tili hind-yevropa tillar oilasiga kiradi deyish A.Asqarov ta’biricha tarixni soxtalashtirish demakdir. Garchi, S.P.Tolstov Tozobog’yob madaniyati jamoalari til jihatdan hind-yevropaliklar deb xatolikka yo’l qo’ygan bo’lsada, ammo uning Tozabog’yob jamoalari etnik jihatdan Qozog’iston cho’llari va Janubiy Sibir tamonlaridan kelganligini e’tirof etishi, ularning turkiylarga tegishli ekanligidek g’oyani ko’tarib chiqishga asos bo’ldi. Shu g’oya hamda keng arxeologik manbalarga tayangan holda A.Asqarov Yevroosiyo cho’lligi hududlarida bronza davrida yashagan chorvadorlarning Andronov madaniyati izlari turkiy qabila va qabilalarga tegishli degan hulosaga kelgan. Darhaqiqat, Volga daryosi quyi havzalaridan to Janubiy Sibirning sharqiy chegaralarigacha bo’lgan geografik kengliklar turkiy etnosning ilk vatani bo’lgan. Bronza davridan boshlab ular ichidan bir talay guruhlar Movaraunnahr va Xorazm yerlariga kirib kelib, mahalliy aholi bilan yonma – yon yashay boshlaganlar. Shu davrdan e’tiboran o’zbek etnosining etnogenetik jarayoni, ikki tilli etnik qatlamning aralashuvi boshlandi. A.Asqarov Movaraunnaxr va Xorazmda turkiy

etnosning paydo bo’lishi bronza davridan boshlangan degan fikrga kelgan va mazkur hududlarga turkiy qabilalarning kirib kelishi 1- bosqichi bronza davrida ro’y bergan, 2-bosqichi esa antik davrda ya’ni Da-yuyechji qabilalari va xunnlarning bu zaminda paydo bo’lishi bilan bog’liq deb hisoblaydi. Ikkinchi bosqichda turkiy tnos foydasiga tub o’zgarishlar yuz beradi. Qang’ar elati tashkil topdi. Sirdaryoning o’rta havzasida ikki tilli aholi etnik guruhlari aralashib – “ Qovunchi madaniyati” va o’zbeklarga hos antropologik tip – “ O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i tipi” shakllanadi, eng muhimi o’zbek xalqi asoslari dastlab tarkib topgan etnomadaniy maydon tarkib topadi. Yana bir so’g’dshunos olim M. Isoqov mil. avv. 1 ming yillikning o’rtalaridan, yani O’rta Osiyoda epon ahamoniylari davlatining siyosati o’rnatilgach, uning tarkibiga kirgan eronzabon va turkiy tilli xalqlar barchasiga umum – eroniy til rasmiy davlat tili sifatida qonunlashtirilgan. Shu davr yozma yodgorligi ham eroniy tilda bo’lgan va bizgacha yetib kelgan. Shunga asoslanib sovet davri tarixida Turk xoqonligidan so’ng turklar kela boshlagan degan ilmiy qarashlar bo’lgan. M. Isoqov yozma yodgorliklarning tili (so’g’diy, xorazmiy, bohtariylar) bilan turkiy qabilalarning bu zaminning qadimiy aholisi ekanligi masalasini aralashtirib yubormaslik kerak deydi. Chunki, bu zaminga kelib joylashgan turkiy qabilalar garchi o’z yozuvlariga ega bo’lgan bo’lsalarda, bu yozuv keng tus olmagan. Hatto ularning ayrim topilganlari “nomalum yozuv” deb talqin qilinadi. Keyingi yillari Isiq qo’rg’oni, dashti Navur qoyatosh lavhasi yozuvlari va “nomalum xat” lar turkiy xalqlarga tegishli degan fikrlar bo’lmoqda. Antik davrda qang’ davlati tashkil topgan bo’lsa, uning aholisi tili, ikki tilli bo’gan. Ammo davlatning ijtimoiy – siyosiy hayoida turkchilikning mavqyei ustun bo’lgan. Hatto, turklar milodiy eraning 1-2 asrlarida So’g’diyonaning to Amudaryogacha bo’lgan hududlarigacha borib yetgan. Turkiy qavmlarning moddiy madaniyati (jetti asar va Qovunchi madaniyatlari) o’troq so’g’diy va xorazmiylarning madaniyatidan keskin farqi, mintaqada turk etnosining keng tarqalganidan guvohlik beradi. Demak, o’zbek xalqining etnik komponentining asosiy o’zagi hisoblangan turk etnosi uning ikkinchi komponenti bo’lgan so’g’d, bohtar, xorazmiylar kabi bu zaminda qadimiydir.

O'xshashlar

Etnogenez va etnik tarix
O`ZBEK TILINING LINGVOKOGNITIV O`RGANISH MUAMMOLARI
Hozirgi o`zbek orfoepiyasi haqida.
Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari fanining fan sifatida shakllanishi, tarixshunosligi
O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI MUAMMOLARI