Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari fanining fan sifatida shakllanishi, tarixshunosligi Reja: 1. O ‘ rta asrlar davridagi etnografik kuzatishlar. 2. Buyuk geografik kashfiyotlar davri va ibtidoiy xalqlar to‘g‘risidagi etnografik bilimlarning kengayishi.

1.O ‘ rta asrlar davridagi etnografik kuzatishlar. Bu davr tarixda k o‘ pchilik xollarda diniy ja h olat xukmronlik q ilgan davr sifatida, inson fikrlarining tur g‘ unlik davri si fatida tal qi n q ilinadi. Bu qi sman t o‘g‘ ri. O ‘ rta asr olimlarining yozgan asarlarini yangitdan zamonaviy fan yutuqlari nazaridan talqin qilish va yangi ochilgan manbalar o‘rta asrlar davomida juda k o‘ plab yangi emperiq xayotiy bilimlar t o‘ planganligini k o‘ rsatadi. Lekin b ular ibtidoiy jamoa tarixiga oid emas. Lukresiy Kar erishgan yutu q lar t o‘g‘ risida, Lukresiy Kar erishgan laraja t o‘g‘ risida bu vaqtda gapirmasa xam b o‘ ladi. Uning o‘ rniga Lukresiy Karda t asvirlangan tabiat bilan, bir-birlari bilan xayot uchun kur ashayotgan ibtidoiy odamlar tarixi o‘ rnini bu davrda injilda tas virlangan odamning yetti kunda xudo tomonidan yaratilishi to‘g‘ risidagi xristian ta’limoti egallaydi. Fandan ibtidoiy tar ixning rivojlanishi, qa rama-karshiliklari, kurashi to‘g‘risi dagi fikrlari kuvib chik a rildi, uning o‘ rnini mu q addas yozuvlarning biror- bir joydagi biror-bir s o‘ z t o‘ grisidagi q uruk munozaralar o‘ rin egalladi. Lekin bu davrda x a m geografiya sox asi da bilimlar kengayib bordi. Arab madaniyatining bilimdoni Ignatiy Yulianovich Krachkovskiyning asarida k o‘ rsatib berilishiga q araganda arablar o‘ sha va q tda shimoliy muz okeani ni bilganlar, Yevropaga Sibir, Xitoy va Shar qiy Yevropa xal q lari t o‘g‘ risida ma’lumotlar, Janubiy Afrika q ora xalqlari t o‘g‘ risidagi uzu q , yulu q xikoyalar yetib kelgan. Bu ma’lumotlar o‘ sha vaqtdagi diniy tasavvurlar bilan aralashib ketib ba’zi bir vaqtlarda, misol uchun Щ arkdagi kuchuk boshli odamlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar singari fantastik tu s olgan. Lekin bu singari ma’lumotlar bilan birgalikda bo shqa xalqlar to‘g‘risidagi xa q i q atga to‘g‘ri keladigan, o‘sha vaqtdagi ma’lum xalq l arning xayot tarzi, urf-odatlari, an’analari to‘g‘risidagi to‘g‘ri ma’lumot beruvchi manbalarning soni ko‘payib borgan. Yevropa fani tarixida, etnografiya, geografiya va xato tarixda (tarixchilar xam ularning yozuvlarisiz biror ish q ila olmaydi) uzo q o‘ lkalarga sayoxat qi lib o‘sha o‘lkalardan xayratga tushgan Yevropaga xali k o‘ rilmagan xalq l ar, ularning g‘ aroyib odatlari to‘g‘risida ma’lumotlar olib kelgan. Sayoxatchilarning nomlari oltin xarf bilan bitilgan. Plano Karpini, Vilyam Rubrukvis, Marko Polo singari o‘ n

ikkinchi asr g‘ arbiy Yevropa sayoxatchilari Yevropaga anchagina fantastik ma’lumotlar olib kelishdi. Bunday m a’lu motlar ayni q sa Marko Poloda k o‘ p uchraydi. Lekin shu bilan birgalikda ular G’ arbiy Yevropa fanini o‘rta, markaziy va Sharqi y Osiyo to‘g‘ risidagi teng s iz geografiq etnografik ma’lumotlar bilan xam boyitishdi. Ular o‘ zlari sayoxat k ilib borgan o‘lkalar, u o‘lkalar dagi xalq l ar, ularning urf - odatlari va tarixi to‘g‘risida, Chi ng izxon va chingiziylar to‘g‘risida juda k o‘ plab ma’lumotlarni Yevropaga yetkazib berishdi. Ularning ma’lumotlari asosida o‘sha vaqtdagi Yevropa dunyoning naqalar kengligini, dunyoda qan chalik ko‘p xalq , yashashini, ularning urf- odat, udumlari Yevropadan na qalar far q qilishini xis q ilishdi. Sharqiy Yevropada u vaqtda sayoxatlar to‘g‘risida gap xam b o‘ lishi mumkin emas edi. Feodal tarqoqliq m o‘g‘u l- tatar zulmi bunga xech k a nday imkon k al dirmagan edi. To‘g‘ri, o‘sha vaqt yilnomalarida aks ettirilmagan ba’zi bir sayoxatlar bo‘ lgan b o‘ lishi xam mumkin. Yilnomalarda, yozma manbalarda fa qat b itta sayoxat to‘g‘risida, XV - a s rda Tverlik savdogar Afanasiy N ikitinning Shar qdagi sayoxati to‘g‘risida ma’lumotlar sa q lanib q olgan. Uning sayoxati olti yil davom yet ib, shundan uch yilini u Xi n distonda o‘ tkazdi. X i ndistondagi xalq l arning xayot tarzi uning kundaliklarida to‘g‘ri va bataf s il bayon q ilingan. G’arbiy Yevropalik sayoxatchilarning yozuvlari bilan birgalikda bularning x a mmasi Osiyo mamlakatlarining davlat tuzumi, xalq l arning xayot tarzi to‘g‘risida Yevropada ancha to‘g‘ri ta’surotlar vujudga keltirdi. Undan Osiyoning chekka xududlarigina istisno. O‘sha vaqtdagi ma’lum dunyoning chegaralari kengayib bordi. Ibtidoiy jamoa tarixi to‘g‘risidagi tushunchalar bu vaqtda xristian dinining tushunchalaridan tash qa riga chi q magan. Lekin geografiya u bilan birgalikda etnografik bilimlarning kengaytirib borishi o‘ z - o‘ zidan kelajakda umumiy xulosalar chi qa rish uchun asos b o‘ lib xizmat k i lgan. 2.Buyuk geografik kashfiyotlar davri va ibtidoiy xalqlar to‘g‘risidagi etnografik bilimlarning kengayishi. O ‘ rta asrlar davridagi etnografik bilimlarning to‘planishi juda sekin- astalik bilan borgani jamiyatga katta ta’sir o‘tkazmagan. Faqat XV-XVI asrlar chegarasida

yangi noma’lum yerlarning ochilishi, yangi geografik kashfiyotlar davridan boshlab vaziyat o‘zgardi. XV asrning oxirida bir-biridan besh yil farq bilan ikkita buyuk geografik kashfiyot qilindi. Xristofor Kolumb dengiz orqali sayohat kilib, noma’lum kit’a Amerikani kashf qildi va Portgaliyalik dengiz sayyoxi Vasko da Gama Afrikani janubiy tomondan aylanib o‘tib Xindistonni kashf qildi va Xindistonga dengiz yuli orqali borish mumkinligini isbot qildi, navbatdagi asr XVI asrning birinchi yarmida planetamizning shakli to‘g‘risidagi munozaralarga barxam bergan Magellanning dunyo aylana birinchi sayoxati amalga oshirildi. Bu sayoxatlarning xammasi boylik uchun, birinchi navbatda oltin va ziravorlar uchun yangi ochilgan mamlakatlarga yurish tarzida tashkil qilingan edi. Shuning uchun birinchi dengiz sayoxatlaridan so‘ng boylik ortirish maqsadida qilingan xarbiy ekspedisiyalar uyushtirildi. Kolumb, Vasko da Gama va Magellanning sayoxatlaridan keyin ochilgan yangi yerlar qon to‘kish maydoniga aklga sig‘maydigan vaxshiyliklar, keyinchalik insoniyat tarixida irqchilik deb atalgan inson shaxsi ustidan xakoratlar qilish maydoniga aylandi. Markaziy Amerikadagi xindularning davlat to‘zilmalari yo‘q qilib tashlandi. Osiyodagi ko‘p davlatlar Yevropalik bosqinchilarga bo‘ysundirildi. Lekin dunyo ustidan o‘z xukmronligini o‘tkazgan Yevropa davlatlari ularning madaniyati va fani bosqinchilik yurishlari davrida dunyodagi xalqlarning o‘lkan turli - tuman farklariga duch kelmasligi mumkin emas edi. Bu farqlarning tarixiy sabablari, tarixiy jarayonning rivojlanishi bilan farklarining o‘rtasidagi aloqa to‘g‘risida uylamasliklari mumkin emas edi. Bu davrga kelib geografik kashfiyotlar natijasida dunyoning deyarli xamma joylari Yevropaliklarga tanish edi. Oldin no‘malum bo‘lgan nlab, yuzlab yangi xalqlar Yevropa faniga ma’lum bo‘ldi va o‘rganila boshlandi. Amerika ochilganidan so‘ng u yoki bu darajada shimoliy va janubiy Amerikaning ichki xududlari o‘zlashtirildi. Afrikaning uzoq ichki xududlari xam Yevropaliklarga noma’lum bo‘lsada lekin qirg‘oq buylarida yashaydigan xalqlar Yevropaliklar bilan doimo to‘qnashib turardilar. Yevropalik dengizchilar ular bilan doimo alo q ada b o‘ lib turishgan va shuning uchun ularning urf-odatlari, an’analari Yevropalik sayoxatchilar tomonidan tasvirlangan.

Osiyoda xam axvol shunday edi. Osiyoning ichki xududlari to‘g‘risida ma’lumotlar uzuq-yuluq qirg‘oq bo‘ylari va dengizga chiqish yuli bo‘lgan xalqlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘liq va batafsil edi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, birinchi dengizchi mustamlakachilar izidan yangi mustamlakalarga kelgan kishilar garchi boylik orqasidan quvib kelgan odamlar bo‘lsada, lekin ma’lumotli va talantli kishilar bo‘lgan. Ular tomonidan olib borilgan kuzatishlar, yozib qoldirilgan xaritalar juda qimmatli axamiyatga ega, ularning kundaliklari xozirgi zamonaviy etnografiya fani uchun Yevropadan boshqa joyda yashagan xalqlarning Yevropaliklar bilan birinchi uchrashgan vaqtidagi turmush-tarzi va madaniyatining ko‘pgina belgilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni saqlab kolgan. Bu ko‘p sonli asarlar va yozuvlarning xammasini sanab o‘tishning imkoni yuq. Shuning uchun ularda Yevropaliklarni o‘zlarining madaniyatiga o‘xshamaydigan madaniyatda nimalar xayratga solganligini ko‘rsatib o‘tamiz. Albatta Yevropaliklarning birinchi navbatda boshqa madaniyatdagi Yevropada uchramaydigan narsalar: uylar, kiyimlar, yoki ularning yo‘qligi, mexnat qurollari, xo‘jalik shakllari, uy-ro‘zg‘or buyumlari va shu singari narsalar birinchi navbatda qiziqtirgan. Yevropaliklar uchun ko‘pgina odatlar va marosimlar ayniqsa diniy va jodugarlik marosimlari yuksak darajada qiziq va g‘aroyib tuyulgan. Katolik dinining xodimlari ruxoniylari mustamlakalarni egallash jarayonida jangchi plantatorlar va savdogarlar bilan bir safda bo‘lishgan. Ko‘pgina xollarda ana shu ruxoniylar tufayligina buysundirilgan xalqlarning katolik diniga to‘g‘ri kelmaydigan deb hisoblangan yozuvlari va san’at asarlari yo‘q qilingan, yoqib yuborilgan. Lekin shu ruxoniylar tufayligina bizgacha buysundirilgan xalqlarning madaniyatlari va odatlari to‘g‘risida yozilgan yozuvlar yetib kelgan. Xristian dinidagi singari yakka xudolikning yo‘qligi, ko‘p xudolik barcha birinchi sayoxatchilarni shu jumladan xristian ruxoniylarini xam xayratga solgan. Ma’lum bir joyda va vaqtda vujudga kelgan xristianlik dinning tarixiy ko‘rinishlaridan biri deb tan olish, shunga o‘xshagan sharoit boshqa xil dinlarning vujudga kelishi va rivojlanishini tan olishdan xristian ruxoniylari juda uzoq bo‘lishgan, lekin xristian dini yagona din deb ta’lim bergan cherkovning ta’limotiga qaramasdan boshqa