logo

O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi tarixshunosligi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

340.5166015625 KB

M A V Z U : Õ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i t a r i x s h u n o s l i g i .R E J A :
1 . X X a s r d a Õ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i o ‘ r g a n i s h
b o ‘ y i c h a t a d q i q o t l a r v a f i k r l a r .
2 . Õ z b e k x a l q i n i n g m i l l a t s i f a t i d a g i t a r i x i
3 . O ' z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i t a r i x i m u a m m o l a r i . .
4 . A h m a d a l i A s q a r o v n i n g O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k
t a r i x i n i o ‘ r g a n i s h d a a x a m i y a t i . 1 . H a r b i r x a l q n i n g t a r i x i u n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i b i l a n
u z v i y b o g ‘ l i q d i r . E t n o g e n e z v a e t n i k t a r i x e s a t a r i x f a n i n i n g b o s h
m a s a l a s i d i r . O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i
O ‘ z b e k i s t o n x a l q l a r i t a r i x i n i n g t a r k i b i y q i s m i n i t a s h k i l e t a d i . U
t a r i x i y y o z m a m a n b a l a r , e t n o g r a f i y a , a r x e o l o g i y a , a n t r o p o l o g i y a ,
l i n g v i s t i k a , t o p o n i m i k a , e p i g r a f i k a , n u m i z m a t i k a k a b i f a n l a r b i l a n
o ‘ z a r o a l o q a d a v a u z v i y b o g ‘ l i q b o ‘ l i b , u l a r s i z o ‘ z b e k x a l q i
e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i m u k a m m a l i l m i y o ‘ r g a n i b b o ‘ l m a y d i .
A y n i q s a u s h b u m u a m m o n i n g e t n o g e n e z q i s m i n i o ‘ r g a n i s h d a
u l a r d a n o l i n g a n m a ’ l u - m o t l a r m a s a l a e c h i m i g a k o ‘ p o y d i n l i k l a r
k i r i t a d i . D a s t l a b , s o b i q s o v e t h o k i m i y a t i t a r k i b i d a m i l l i y
r e s p u b l i k a l a r n i t a s h k i l e t i s h j a r a y o n i k e t a y o t g a n k e z l a r d a , o ‘ z b e k
x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i f a q a t t u r k e t n o s i b i l a n b o g ‘ l i q
h o l d a o ‘ r g a n i l i b , f a n d a “ p a n t u r k i z m ” a t a m a s i p a y d o b o ‘ l d i . B u
t a ’ l i m o t z a m i n i d a “ O ‘ r t a O s i y o a h o l i s i a z a l d a n t u r k l a r b o ‘ l i b , b u y u k
T u r o n , s o ‘ n g T u r k i s t o n b o ‘ l i b k e t g a n ” , d e g a n g ‘ o y a y o t a r d i . U l a r
o ‘ z b e k x a l q i n i n g t u r k i l d i z i n i t u r k i y b o ‘ l m a g a n e t n o s l a r b i l a n
a r a l a s h i s h n a t i j a s i d a t a s h k i l t o p g a n l i g i n i i n o b a t g a o l m a y d i l a r . U l a r
o r a s i d a s h u n d a y l a r h a m b o r k i ( h o z i r h a m u c h r a b t u r a d i ) , u l a r
o ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i n i N u x p a y g ‘ a m b a r n i n g o ‘ g ‘ l i
Y O f a s d a n , Y O f a s n i n g o ‘ g ‘ l i T u r y o k i T u r k d a n b o s h l a y d i l a r . N a t i j a d a ,
u n i n g a k s s a d o s i s i f a t i d a “ p a n i r o n i z m ” t a ’ l i m o t i p a y d o b o ‘ l d i .
B u n g a k o ‘ r a , “ b u z a m i n n i n g t u b j o y a x o l i s i e r o n i y t i l l i x a l q b o ‘ l i b , b u
y u r t g a t u r k l a r k e y i n c h a l i k k e l g a n ” , d e g a n g ‘ a y r i i l m i y k o n s e p s i y a
p a y d o b o ‘ l d i . O ‘ s h a k e z l a r d a , b u m u r a k k a b m a s a l a e c h i m i g a i s l o m
a q i d a p a r a s t l a r i h a m a r a l a s h i b , “ m i l l i y e t n o s l a r y o ‘ q , f a q a t i s l o m
m i l l a t i b o r , x a l q l a r n i t i l i g a q a r a b e m a s , b a l k i d i n i g a q a r a b m i l l a t i n i
b e l g i l a m o q k e r a k ” , d e g a n d i n i y k o n s e p s i y a p a y d o b o ‘ l d i . B u q a r a s h
f a n d a “ p a n i s l o m i z m ” n o m i n i o l d i . B u n d a y n o i l m i y
k o n s e p s i y a l a r n i n g p a y d o b o ‘ l i s h i o ‘ z d a v r i d a s h u m u a m m o
y o ‘ n a l i s h i g a b o g ‘ l i q f a n l a r r i v o j l a n i s h d a r a j a s i n i n g z a i f l i g i d a n
d a l o l a t b e r a r d i . 
D a r h a q i q a t , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x
m a s a l a l a r i g a d a x l d o r e t n o l o g i y a , a r x e o l o g i y a , e t n o g r a f i y a ,
a n t r o p o l o g i y a , t o p o n i m i k a , t a r i x i y l i n g v i s t i k a k a b i f a n t a r m o q l a r i
o ‘ s h a k e z l a r d a h a l i r i v o j l a n m a g a n e d i . B i n o b a r i n , O ‘ r t a O s i y o
x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i b o r a s i d a g i t a l q i n l a r f a q a t t a r i x i y v a
a f s o n a v i y r i v o y a t l a r a s o s i d a y a r a t i l g a n s o ‘ n g g i o ‘ r t a a s r l a r d a v r i
q o ‘ l y o z m a m a n b a l a r i g a a s o s l a n g a n .
U s h b u m u r a k k a b m u a m m o n i n g e c h i m i g a a l o q a d o r f a n t a r m o q l a r i
r i v o j l a n i b , u n i k o m p l e k s o ‘ r g a n i s h g a o ‘ t i l g a c h , O ‘ r t a O s i y o
x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a b i r d a n - b i r t o ‘ g ‘ r i b o ‘ l g a n
m i l l i y a v t o x t o n i z m n a z a r i y a s i i s h l a b c h i q i l d i . B u n g a k o ‘ r a , h a r b i r
x a l q n i n g k e l i b c h i q i s h i n i o ‘ r g a n i s h d a u n i n g e t n i k t a r k i b i n i a n i q l a s h
z a r u r l i g i , s h u n d a g i n a , u y o k i b u x a l q , u n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k
t a r i x i , m a d a n i y m e r o s i , s a r h a d l a r i , d a v l a t c h i l i k t a r i x i h a q i d a t o ‘ g ‘ r i
x u l o s a g a k e l i s h m u m k i n b o ‘ l a d i . C H u n k i e t n o g e n e z v a e t n i k t a r i x
m a s a l a s i o ‘ t a m u r a k k a b m u a m m o b o ‘ l i b , u i z l a n u v c h i d a n z o ‘ r
m a s ’ u l i y a t n i , t a r i x i y i z c h i l i k v a o b ’ e k t i v l i k t a m o y i l l a r i g a a m a l
q i l i s h n i , m u a m m o i l m i y e c h i m i y o ‘ l i d a m i l l i y e h t i r o s l a r g a
b e r i l m a s l i k n i q a t i y t a l a b q i l a d i . M a ’ l u m k i , e t n o l o g i y a f a n i d a g i e t n o s
n a z a r i y a s i g a o i d i l m i y i s h l a n m a g a k o ‘ r a , h a r b i r x a l q n i n g k e l i b
c h i q i s h t a r i x i u c h b o s q i c h d a n i b o r a t . B i r i n c h i b o s q i c h –
e t n o g e n e t i k j a r a y o n t a r i x i , i k k i n c h i b o s q i c h – e t n o s , y a ’ n i e l a t , x a l q
t a r i x i , u c h i n c h i b o s q i c h – m i l l a t t a r i x i d a n i b o r a t . X a l q t a r i x i n i n g
e t n o g e n e z q i s m i u n i n g e l a t , x a l q b o ‘ l i b s h a k l l a n i s h i g a q a d a r
b o ‘ l g a n d a v r n i o ‘ z i c h i g a o l a d i . X a l q n i n g i b t i d o s i q a b i l a d a n
b o s h l a n a d i . E t n o g e n e z y a k u n i d a e l a t g a x o s b a r c h a e t n i k a l o m a t l a r
m u j a s s a m l a s h g a n b o ‘ l a d i . E t n i k a l o m a t l a r n i e s a h u d u d i y b i r l i k ,
i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k b i r l i g i , e t n o m a d a n i y b i r l i k , a n t r o p o l o g i k t i p b i r l i g i ,
e t n i k n o m , o ‘ z l i k n i a n g l a s h , t i l b i r l i g i v a n i h o y a t , s i y o s i y u y u s h m a
b i r l i g i t a s h k i l e t a d i . 
X a l q b i o l o g i k h o s i l a e m a s , b a l k i i j t i m o i y u y u s h m a b i r l i g i d i r . U
d a r h o l h o s i l b o ‘ l m a y d i , b a l k i u z o q d a v o m e t a d i g a n e t n o g e n e t i k
j a r a y o n m a x s u l i v a e t n i k a l o m a t l a r y i g ‘ i n d i s i d i r . E t n i k a l o m a t l a r n i n g
s h a k l l a n i s h i e s a e t n o g e n e t i k j a r a y o n l a r d a v o m i d a b i r i n - k e t i n s o d i r
b o ‘ l i b b o r a d i . X a l q e t n o g e n e z i y a k u n l a n g a c h , u n i n g e t n i k t a r i x i
b o s h l a n a d i , y a ’ n i s h a k l l a n g a n x a l q t a r i x i b o s h l a n a d i . X a l q f e o d a l
j a m i y a t i n i n g i j t i m o i y m a x s u l i b o ‘ l i b , u b a ’ z i h o l l a r d a d a s t l a b k i s i n f i y
j a m i y a t s h a r o i t i d a h a m y u z b e r i s h i m u m k i n ( m a s a l a n y u n o n l a r ) .
X a l q t a r i x i o ‘ z i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k v a e t n o m a d a n i y r i v o j i n i n g m a ’ l u m
n u q t a s i g a e t g a c h , u n i n g m i l l a t b o ‘ l i b s h a k l l a n i s h j a r a y o n i
b o s h l a n a d i . B u n u q t a n i n g i j t i m o i y h a y o t d a n a m o y o n b o ‘ l i s h i
j a m i y a t d a k a p i t a l i s t i k i s h l a b c h i q a r i s h m u n o s a b a t l a r i n i n g
b o s h l a n i s h i b i l a n y u z b e r a b o s h l a y d i . S H u n i n g u c h u n m i l l a t
k a p i t a l i z m n i n g i j t i m o i y m a x s u l i h i s o b l a n a d i . X a l q l a r n i n g k e l i b
c h i q i s h i m a s a l a s i d a g i b u n d a y i l m i y q a r a s h , m u a m m o e c h i m i n i
k o m p l e k s y o n d a s h u v a s o s i d a o ‘ r g a n i s h g a o ‘ t i l g a c h , e t n o l o g i y a
f a n i d a o ‘ z o ‘ r n i n i t o p d i . O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i
h a q i d a g i m i l l i y a v t o x t o n i z m k o n s e p s i y a s i i l m i y - m e t o d o l o g i k
j i x a t d a n a s o s l i b o ‘ l s a d a , a m m o u n i n g a y r i m t o m o n l a r i j i d d i y t a x l i l
v a q o ‘ s h i m c h a i l m i y i z l a n i s h l a r n i t a l a b q i l a d i . M a s a l a n , o ‘ z b e k x a l q i
t u r k i y i l d i z i n i n g O ‘ r t a O s i y o d a i l k b o r p a y d o b o ‘ l i s h i y o k i t u r k i y l a r n i
f a q a t k o ‘ c h m a n c h i x a l q s i f a t i d a t a ’ r i f l a s h m a s a l a s i . B u e r d a z a m o n
v a m a k o n m a s a l a s i , q a d i m g i x a l q l a r n i n g t a b i i y - g e o g r a f i k
s h a r o i t g a , e k o l o g i k v a z i y a t g a m o s l a s h i b x o ‘ j a l i k y u r i t i s h a n ’ a n a l a r i
h i s o b g a o l i n m a g a n . N a t i j a d a , f a n d a b a ’ z i b i r a n g l a s h i l m o v c h i l i k l a r
p a y d o b o ‘ l d i k i , b u n g a k o ‘ r a , O ‘ r t a O s i y o n i n g t u r k i y t i l l i q a b i l a l a r i
“ k e l g i n d i ” , q a d i m i y e r o n i z a b o n x a l q g a n i s b a t a n e s a “ t u b j o y ” a h o l i
d e b q a r a s h t a s a v v u r i p a y d o b o ‘ l d i . A s l i d a s h u n d a y m i d i ? Y o ‘ q ,
u n d a y e m a s .
B i r i n c h i d a n , m i l l i y a v t o x t o n i z m n a z a r i y a s i g a k o ‘ r a , “ O ‘ r t a O s i y o
x a l q l a r i n i n g b a r c h a s i h o z i r d a y a s h a b t u r g a n h u d u d l a r i b i l a n 
a z a l d a n b o g ‘ l i q l i g i ” t a s d i q l a n s a d a , a m m o o ‘ z b e k x a l q
e t n o g e n e z i n i n g b o s h l a n g ‘ i c h n u q t a s i T u r k x o q o n l i g i d a n
b o s h l a n a d i , d e g a n t e z i s o ‘ r t a g a t a s h l a n i b , o ‘ z b e k x a l q i n i n g t u r k i y
i l d i z i n i d a s t l a b i l k o ‘ r t a a s r l a r d a v r i b i l a n , k e y i n r o q e s a a n t i k d a v r
b i l a n c h e g a r a l a b q o ‘ y i l d i , N a t i j a d a , f a n d a , u s h b u z a m i n n i n g u n g a
q a d a r t a r i x i v a b o y m a d a n i y m e r o s i f a q a t e r o n i z a b o n x a l q l a r g a
t e g i s h l i , d e g a n x u l o s a c h i q a r i s h g a o ‘ r i n q o l d i r i d d i . B u n d a n
h o z i r g a c h a f o y d a l a n i b k e l a y o t g a n l a r o r a m i z d a y o ‘ q e m a s . T o ‘ g ‘ r i ,
n a z a r i y q a r a s h l a r d a t u r k i y t i l l i o ‘ z b e k l a r n i n g a s o s i y i l d i z l a r i d a n b i r i ,
o ‘ q t o m i r i e r o n z a b o n s u g ‘ d i y l a r , b o x t a r i y l a r , x o r a z m i y l a r v a s a k
q a b i l a l a r i e k a n l i g i i n k o r e t i l m a y d i . A m m o o ‘ z b e k x a l q i t a r i x i ,
m a d a n i y m e r o s i , u n i n g k e l i b c h i q i s h i h a q i d a b i t i l g a n i l m i y
m a q o l a l a r , r i s o l a l a r , f u n d a m e n t a l m o n o g r a f i y a v a a s a r l a r d a a s o s i y
u r g ‘ u u n i n g t u r k i y i l d i z i b i l a n b o g ‘ l i q y o z m a m a n b a l a r g a k o ‘ p r o q
q a r a t i l a d i . N a t i j a d a , o ‘ z b e k x a l q i n i n g s u g ‘ d i y n e g i z i g a b e i x t i y o r
s o y a t u s h a y o t g a n l i g i n i b i l m a y q o l a m i z .
I k k i n c h i d a n , o d a t d a k o ‘ c h m a n c h i q a b i l a v a e l a t l a r h e c h q a c h o n b i r
j o y d a m u q i m y a s h a m a y d i . U l a r d o i m k o ‘ c h i b y u r a d i . C H u n k i
u l a r n i n g x o ‘ j a l i k a s o s i v a t u r m u s h t a r z i s h u n i t a q o z o e t a d i . M o d d i y
m a d a n i y a t v a y o z m a m a n b a l a r g a k o ‘ r a , D a s h t i - q i p c h o q o ‘ z
t a b i i y - g e o g r a f i k s h a r o i t i g a k o ‘ r a , k o ‘ c h m a n c h i l a r n i n g a z a l i y v a t a n i
b o ‘ l s a d a , u e r l a r d a y a s h a g a n h u n n l a r , u s u n l a r q a r l u q v a c h i g i l ,
a r g u n v a t u x s i , k a l t a t o y v a q a n g l i , q i r g ‘ i z v a u y g ‘ u r , O l t o y t u r k l a r i v a
u l a r n i n g a j d o d l a r i x u , d i , r u n g h a m d a s a k - s k i f q a b i l a l a r i h e c h
q a c h o n b i r j o y d a m u q i m y a s h a m a g a n . U l a r n a f a q a t b e p a y o n b u y u k
t u r k d a s h t i d a , b a l k i O ‘ r t a O s i y o n i n g q a d i m g i d e h q o n j a m o a l a r i
t o m o n i d a n o ‘ z l a s h t i r i l m a g a n d a r y o h a v z a l a r i v a c h o ‘ l l a r i d a h a m o ‘ z
c h o r v a m o l l a r i n i y a y l o v - l a r d a b o q i b k o ‘ c h i b y u r g a n .
K o ‘ c h m a n c h i l a r n i n g k a m b a g ‘ a l q i s m i n i b i r b o ‘ l a g i h a r s a f a r b u
z a m i n d a q o l i b k e t i b , s e k i n - a s t a o ‘ t r o q t u r m u s h t a r z i g a o ‘ t a
b o s h l a y d i l a r . B u j a r a y o n n i n g b i r n e c h a a s r l a r d a v o m i d a m u n t a z a m
t a k r o r l a n i s h i v a u n i n g d o i m i y t a r i x i y v o q e l i k k a a y l a n i s h i O ‘ r t a 
O s i y o n i n g A m u d a r y o g a c h a b o ‘ l g a n x u d u d l a r i n i b r o n z a d a v r i d a n
b o s h l a b T u r o n z a m i n d e b a t a l i s h i g a , u n i n g t u r k i y g o ‘ y q a b i l a l a r i n i
e s a T u r o n z a m i n n i n g t u b j o y a h o l i g a a y l a n i b k e t i s h i - g a o l i b
k e l g a n . O ‘ r t a O s i y o s a k l a r i ( " A v e s t o " d a t u r l a r , u l a r n i n g a s l z o d a l a r i –
o r i y l a r ) o ‘ z n a v b a t i d a b u y u k t u r k c h o ‘ l i n i n g m a r k a z i y v a s h a r q i y
Q o z o g ‘ i s t o n , T o g ‘ l i O l t o y , O ‘ r a l , E n i s e y v a O ‘ r x o n d a r y o l a r i
h a v z a l a r i g a c h a k i r i b b o r g a n l a r v a u j o y l a r n i n g h u k m r o n t u r k i y t i l
m u x i t i t a ’ s i r i d a t u r k i y l a s h g a n l a r . D e m a k , q a d i m g i s a k - s k i f
q a b i l a l a r i g a x o s i k k i t i l l i l i k j u d a k e n g t u r k - s u g ‘ d i y e t n o m a y d o n d a
y u z b e r g a n i q t i s o d i y v a s i y o s i y h a m d a m a d a n i y j a r a y o n l a r m a x s u l i
e k a n l i g i h a q i q a t g a y a q i n d i r . D e m a k , O ‘ z b e k i s t o n d e b a t a l m i s h o n a
z a m i n i m i z a s o s i y x a l q i n i n g h a r i k k i e t a i k q a t l a m i h a m t u r k - s u g ‘ d i y
e t n o m a y d o n d a j u d a q a d i m - q a d i m z a m o n l a r d a n b i r g a y a s h a b ,
t a r k i b t o p g a n t u b j o y – a v t o x t o n a x o l i h i s o b l a n a d i .
S o b i q s o v e t d a v r i t a r i x i y l i n g v i s t i k a t a d q i q o t l a r i v a u n i n g t a ’ s i r i d a
b o ‘ l g a n t a r i x f a n i d a O ‘ r t a O s i y o n i n g q a d i m g i x a l q l a r i t i l i
m a s a l a s i d a , u l a r n i e r o n i y t i l l i x a l q s i f a t i d a t a l q i n q i l i n d i . C H u n k i
" A v e s t o " v a V e d a k a b i e n g q a d i m g i y o z m a m a n b a l a r t i l i O v r u p a
x a l q l a r i n i n g q a d i m i y t i l l a r i b i l a n q a r i n d o s h e k a n l i g i a y o n b o ‘ l g a c h ,
b u m i n t a q a n i n g t u b a h o l i s i n i b a r c h a s i m a z k u r y o z m a m a n b a l a r
t i l i d a n k e l i b c h i q q a n h o l d a e r o n z a b o n d e b q a b u l q i l i n i b , b u
z a m i n d a q a d i m z a m o n l a r d a n u l a r b i l a n b i r g a q o n - q a r d o s h , q o ‘ s h n i
v a q u d a - a n d a b o ‘ l i b y a s h a b k e l g a n t u r k c h i l i k k a h e c h q a n d a y o ‘ r i n
q o l d i r i l m a d i . H a t t o e r o n s h u n o s o l i m l a r H i n d - O v r u p a n a z a r i y a s i d a n
k e l i b c h i q q a n h o l d a , O ‘ r t a O s i y o d a n t o B a y k a l g a c h a b o ‘ l g a n
m i n t a q a l a r d a e r o n i y t i l m u x i t i h u k m r o n e d i , d e g a n a s o s s i z
q a r a s h n i i l m i y j a m o a t c h i l i k o n g i g a s i n g d i r g a n . M a s a l a g a j i d d i y r o q
y o n d a s h i l s a , t u r k i y x a l q l a r e t n o g e n e z i n i m u t l a q o t u r k c h i l i k d a n y o k i
t u r k d a v l a t c h i l i g i n i n g i l k m a k o n l a r i d a n k e l i b c h i q i b e c h i b b o ‘ l m a y d i .
C H u n o n c h i , H u n n d a v l a t i v a T u r k x o q o n l i g i s h a k l l a n g a n h u d u d l a r
O ‘ r t a O s i y o d a n s h a r q d a b o ‘ l g a n . A m m o n e g a d i r , h a r i k k a l a d a v l a t
t a r i x i d a T u r o n o ‘ l k a l a r i n i o ‘ z t a s a r r u f i g a q o ‘ s h i b o l i s h m a s a l a s i 
b e j i z k o ‘ t a r i l m a g a n . C H u n k i T u r o n o ‘ l k a l a r i M a r k a z i y O s i y o n i n g
a h o l i s i j i h a t i d a n h a m t a r k i b i y q i s m i b o ‘ l i b , b u o ‘ l k a l a r m i l . a v v . I
m i n g y i l l i k o ‘ r t a l a r i d a n b o s h l a b E r o n a h a m o n i y l a r i t a s a r r u f i g a
o ‘ t g a n e d i . T a n i q l i a v e s t o s h u n o s o l i m M . I s h o q o v t a ’ b i r i b i l a n
a y t g a n d a , “ b u o ‘ l k a d a ( q a d i m g i T u r o n d a ) a h a m o n i y l a r n i n g s i y o s i y
h u k m r o n l i g i o ‘ r n a t i l i b , u n i n g t a r k i b i g a k i r g a n e r o n i y v a t u r k i y
x a l q l a r n i n g b a r i g a b u y u k E r o n d a v l a t i f u q a r o s i s i f a t i d a q a r a s h
d a v l a t s i y o s a t i d a r a j a s i g a k o ‘ t a r i l d i . X a l q l a r n i n g o ‘ z t i l l a r i d a n q a t ’ i
n a z a r , u m u m e r o n i y t i l q o n u n i y t i l q i l i b q o ‘ y i l d i . N a t i j a d a , d a v l a t
m a x k a m a c h i l i g i d o i r a s i d a T u r o n n i n g t u r k i y t i l m a v q e i s u n ’ i y
r a v i s h d a b e k o r q i l i n d i ” 1 . S H u s h a r o i t d a A h a m o n i y l a r d a v l a t i n i n g
t a ’ s i r i d a n t a s h q a r i d a q o l g a n t u r k i y x a l q l a r d u n y o s i d a
d a v l a t c h i l i k n i n g y a n g i t o ‘ l q i n i v u j u d g a k e l d i , y a ’ n i h u n n l a r
i m p e r i y a s i p a y d o b o ‘ l d i . B u d a v l a t i c h k i s i y o s a t i d a t u r k c h i l i k r u x i d a
i s h t u t i b , t a s h q i s i y o s a t i n i b i r i n c h i n a v b a t d a T u r o n v a t u r k
d u n y o s i n i b i r l a s h t i r i s h g a q a r a t d i . C H u n k i b u o ‘ l k a l a r d a t i l , a h o l i n i n g
t u r m u s h t a r z i b i r - b i r l a r i g a y a q i n b o ‘ l g a n h a m d a s i y o s i y j i h a t d a n
E r o n a n ’ a n a v i y d a v l a t c h i l i g i d a n a j r a l i b c h i q i s h k a y f i y a t i d a g i t u r k i y
x a l q l a r y a s h a r e d i . K e y i n c h a l i k , T u r k x o q o n l i g i v a Q o r a x o n i y l a r
d a v l a t i h a m a y n a n s h u n g a t a y a n i b i s h k o ‘ r g a n . A f s u s k i , h o z i r g a c h a
m u r a k k a b t a r i x i y j a r a y o n l a r n i n g b u n d a y s i y o s i y j i h a t l a r i t a x l i l
q i l i n m a y , m i n t a q a n i n g t u b j o y a h o l i s i f a q a t e r o n i y t i l l i x a l q l a r
b o ‘ l g a n d e b , u l a r b i l a n b i r g a y a g o n a h u d u d i y k e n g l i k d a t u r k i y
q a v m l a r h a m y a s h a g a n l i g i h i s o b g a o l i n m a y , q a d i m g i T u r o n d a g i
t u r k i y e t n o s n i i n k o r e t i s h d a r a j a s i g a c h a o l i b k e l i n d i . B u n d a y
q a r a s h n i s o b i q s o v e t d a v r i t a r i x f a n i n i n g d a r g ‘ a l a r i Y U . B r e g e l ,
S . P . T o l s t o v , a k a - u k a D y a k o n o v l a r , V . A . L i v s h i t s , t u r k o l o g
S . G . K l y a s h t o r n i y , B . A . L i t v i n s k i y , Y U . Y A . S t a v i s k i y , B . G ‘ . G ‘ o f u r o v ,
V . M . M a s s o n , E . E . K u z m i n a v a b o s h q a l a r f a n g a o l i b k i r d i l a r . B u
q a r a s h b u t u n b i r a v l o d i l m i y j a m o a t c h i l i g i o n g i g a s i n g d i r i l d i .
A r x e o l o g i y a v a p a l e o a n t r o p o l o g i y a m a t e r i a l l a r i t a h l i l i h a m s h u
q a r a s h g a b o ‘ y s u n d i r i l d i . B u n d a y q a r a s h n i n g f a n d a h u k m r o n
b o ‘ l i s h i d a O ‘ r t a O s i y o d a n t o p i l g a n y o z m a y o d g o r l i k l a r t i l i a s o s 
b o ‘ l d i . Y A q i n g a c h a O ‘ r t a O s i y o d a n t o p i l g a n q a d i m g i y o z u v l a r f a q a t
x o r a z m i y , b o h t a r i y , s u g ‘ d i y t i l l a r i d a b i - t i l g a n , d e m a k t u b j o y a h o l i
e r o n i y t i l l i b o ‘ l g a n , d e b t a ’ k i d l a b k e l i n d i . H a t t o t u r k i y y o z m a
y o d g o r l i k l a r h a m o ‘ z n o m i b i l a n a t a l m a y , “ n o m a ’ l u m y o z u v ” d e b
e ’ l o n q i l i n d i . E t n o g e n e z m u a m m o s i n i f a q a t y o z m a y o d g o r l i k l a r t i l i
b i l a n e c h i s h i l m i y c h a l k a s h l a r g a o l i b k e l i s h i h i s o b g a o l i n m a d i .
M a s a l a n , e r o n i y t i l l i a h a m o n i y l a r d a v l a t m a h k a m a c h i l i g i d a o r o m i y
t i l i h u k m r o n b o ‘ l g a n i h o l d a , j o n l i x a l q t i l i E r o n d a q a d i m g i f o r s i y d a
e d i . H a t t o p o d s h o l i k s u l o l a l a r i k e t m a - k e t t u r k i y x a l q l a r d a n c h i q q a n
v a q t l a r d a h a m r a s m i y h u j j a t l a r t i l i f o r s i y d a d a v o m e t g a n . T u r k
x o q o n l i g i n i n g i l k d a v r i d a s u g ‘ d y o z u v i v a t i l i r a s m i y h u j j a t l a r d a
i s h l a t i l g a n i m a ’ l u m . C H u n k i s u g ‘ d t i l i i l k o ‘ r t a a s r l a r d a j u d a k e n g
g e o g r a f i k d o i r a d a B u y u k i p a k y o ‘ l i b i l a n b o g ‘ l i q h o l d a , j a h o n s a v d o
t i l i d a r a j a s i g a k o ‘ t a r i l g a n e d i . M o v a r o u n n a h r d a a r a b x a l i f a l i g i
i s t i l o s i d a n k e y i n r a s m i y m a h k a m a c h i l i k , i l m i y i j o d i y t i l a r a b c h a ,
h a y o t d a e s a e r o n i y v a t u r k i y e d i . D e m a k , y o z m a y o d g o r l i k l a r t i l i
e t n o g e n e z m u a m m o s i n i h a l e t i s h d a a s o s i y o m i l b o ‘ l a o l m a y d i ,
a k s i n c h a k o ‘ p h o l l a r d a c h a l k a s h l a r g a o l i b k e l i s h i m u m k i n .
B i r o q b u n d a n y o z m a y o d g o r l i k l a r t i l i n i n g e t n o g e n e z m u a m m o s i
e c h i m i d a o ‘ r n i y o ‘ q , d e g a n m a ’ n o c h i q m a y d i . Q a d i m g i s i y o s i y
u y u s h m a l a r v a d a v l a t l a r d a g i r a s m i y a t v a m a x k a m a l a r t i l i h e c h
q a c h o n s h u u y u s h m a l a r h u d u d i d a y a s h a g a n h a r x i l e t n i k q a t l a m l a r
t i l i n i , u l a r n i n g e t n i k t a r k i b i n i t o ‘ l i q a k s e t t i r a o l m a y d i . O ‘ r t a
O s i y o d a g i i k k i t i l l i x a l q l a r n i n g a r a l a s h i b y a s h a s h i , u l a r o r a s i d a g i
b i r - b i r l a r i g a y a q i n l a s h i s h v a i n t e g r a t s i y a j a r a y o n l a r i t u r l i e t n i k
q a t l a m l a r y a r a t g a n m u s h t a r a k m a d a n i y a t , f a n v a m a ’ n a v i y a t
h a m d a s i y o s i y h o k i - m i y a t o x i r - o q i b a t d a , o ‘ z b e k v a t o j i k q a r d o s h
x a l q l a r i n i n g d e y a r l i b i r v a q t d a s h a k l l a n i s h i g a o l i b k e l g a n . Y U q o r i d a
o ‘ z b e k x a l q i n i n g s h a k l l a n i s h t a r i x i u z o q d a v o m e t g a n e t n o g e n e t i k
j a r a y o n n a t i j a s i d i r , d e d i k . B u j a r a y o n y a ’ n i o ‘ z b e k l a r n i n g e t n o g e n e z i
X I a s r g a c h a d a v o m e t a d i v a u g ‘ a r b i y q o r a x o n i y l a r d a v l a t i
d o i r a s i d a , X I - X I I a s r l a r d a o ‘ z b e k x a l q i u z i l - k e s i l s h a k l l a n d i . 
S H u n d a n s o ‘ n g o ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n i k t a r i x i b o s h l a n d i .
O ‘ z b e k l a r n i n g e t n i k t a r i x i d a v o m i d a , u n g a k e y i n r o q q o ‘ s h i l g a n e t n i k
k o m p o n e n t l a r u z i l - k e s i l s h a k l l a n g a n o ‘ z b e k e t n o s i t a r k i b i n i d e y a r l i
o ‘ z g a r t i r i b y u b o r a o l m a d i , b a l k i u n i n g b a g ‘ r i d a e t n i k g u r u x l a r
s i f a t i d a u z o q v a q t y a s h a b , m a ’ l u m b i r t a r i x i y d a v r d a n s o ‘ n g o ‘ z b e k
x a l q i t a r k i b i g a s i n g i b k e t d i .2 . O ‘ z b e k x a l q i n i n g m i l l a t s i f a t i d a g i t a r i x i X I X a s r o x i r i –
X X a s r b o s h l a r i d a n b o s h l a n a d i . M i l l a t s h a k l l a n i s h i h a m x a l q n i n g
t a r k i b t o p i s h i k a b i u z o k . d a v o m e t a d i g a n t a r i x i y v a e t n o m a d a n i y
j a r a y o n b o ‘ l i b , m i l l a t e t n i k t a r i x n i n g e n g y u k s a k y u q o r i c h o ‘ q q i s i ,
k a m o l a t b o s q i c h i d i r k i , b u b o s q i c h g a k o ‘ t a r i l g a n x a l q n i n g d a v l a t i
m i l l a t n o m i b i l a n y u r i t i l a d i , u s u v e r e n d a v l a t s i f a t i d a i c h k i v a t a s h q i
s i y o s a t i n i m u s t a q i l y u r i t a d i , m i l l a t t i l i d a v l a t t i l i m a q o m i n i o l a d i ,
u n i n g d a v l a t c h e g a r a l a r i q a t ’ i y , d a x l s i z b o ‘ l i b , j a h o n h a m j a m i y a t i
t o m o n i d a n t a n o l i n a d i , m i l l a t n i n g o ‘ z l i k n i a n g l a s h d a r a j a s i y u k s a k ,
m i l l i y g ‘ u r u r , v a t a n g a f i d o y i l i k , o n a z a m i n v a x a l q i g a s o d i r u s h k
m i l l a t f u q a r o l a r i h a y o t i n i n g m a z m u n i g a , k u n d a l i k t u r m u s h t a r z i g a
a y l a n a d i , m i l l a t g a x o s m e n t a l i t e t s h a k l l a n a d i , d a v l a t j a m i y a t
t o m o n i d a n b o t i q a r i l a d i , y a ’ n i d a v l a t m i l l a t n i n g x o h i s h - i r o d a s i n i
b a j a r u v c h i m e x a n i z m g a a y l a n a d i . M i l l a t n i t i l , t e r r i t o r i y a v a
e t n o m a d a n i y j i x a t d a n b i r l a s h t i r u v c h i o m i l i q t i s o d i y n e g i z d i r .
M i l l a t n i n g i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k b i r l i g i a s o s i d a t i l v a t e r r i t o r i y a h a m d a
e t n o m a d a n i y b i r l i k l a r p a y d o b o ‘ l a d i . M i l l a t n i n g i q t i s o d i y v a s i y o s i y
b i r l a s h i s h i x a l q s o ‘ z l a s h u v t i l i n i n g ( l a x j a l a r i n i n g ) y a q i n l a s h i s h i
a s o s i d a y a g o n a m i l l i y a d a b i y t i l n i n g p a y d o b o ‘ l i s h i g a o l i b k e l a d i .
U n i n g d a v l a t t i l i m a q o m i d a r a j a s i g a k o ‘ t a r i l i s h i e s a m i l l a t n o m i
b i l a n a t a l g a n d a v l a t n i n g m u s t a q i l l i k b e l g i l a r i d a n n i s h o n a d i r . D a v l a t
p u l b i r l i g i n i n g p a y d o b o ‘ l i s h i v a j a x o n b o z o r i d a g i m a v q e i , u n i n g
i q t i s o d i y q u d r a t i d a n n i s h o n a d i r . U n i n g m u s t a x k a m z a m i n i d a v l a t
i q t i s o d i y , s i y o s i y v a m a f k u r a v i y s i y o s a t i n i n g b a r q a r o r l i g i g a b o g ‘ l i q .
F u q a r o l a r n i n g o ‘ z l i k n i a n g l a s h d a r a j a s i i s t i q b o l l i i q t i s o d i y s i y o s a t
b i l a n c h a m b a r c h a s b o g ‘ l i q b o ‘ l i b , s h u b x a s i z , b u n d a n o ‘ z b e k m i l l a t i 
v a d a v l a t i h a m i s t i s n o e m a s . O ‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i b i r i n c h i
P r e z i d e n t i I s l o m K a r i m o v n i n g “ T a r i x i y x o t i r a s i z k e l a j a k y o ‘ q ”
a s a r i d a h a m o ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a b i r q a t o r
k o n s e p t u a l g ‘ o y a l a r m a v j u d . Q u y i d a u s h b u a s a r d a i l g a r i s u r i l g a n
d o l z a r b f i k r - m u l o h a z a l a r n i k e l t i r i b o ‘ t s a k : - O d a m z o d b o r k i ,
a v l o d - a j d o d i k i m l i g i n i , n a s l - n a s a b i n i , o ‘ z i t u g ‘ i l i b v o y a g a e t g a n
q i s h l o q , s h a h a r , x u l l a s k i , V a t a n i n i n g t a r i x i n i b i l i s h n i i s t a y d i .
V a t a n i m i z n a f a q a t S H a r q , b a l k i u m u m j a h o n s i v i l i z a t s i y a s i
b e s h i k l a r i d a n b i r i b o ‘ l g a n i n i b u t u n j a h o n t a n o l m o q d a . B u q a d i m i y
v a t a b a r r u k t u p r o q d a n b u y u k a l l o m a l a r , f o z i l u f u z a l o l a r , o l i m u
u l a m o l a r , s i y o s a t c h i l a r , s a r k a r d a l a r e t i s h i b c h i q q a n . D i n i y v a
d u n y o v i y i l m l a r n i n g a s o s l a r i m a n a s h u z a m i n d a y a r a t i l g a n , s a y q a l
t o p g a n e n g q a d i m g i t o s h y o z u v l a r , b i t i k l a r d a n t o r t i b , b u g u n
k u t u b x o n a l a r i m i z x a z i n a s i d a s a q l a n a y o t g a n 2 0 m i n g d a n o r t i q
q o ‘ l y o z m a , u l a r d a m u j a s s a m l a s h g a n t a r i x , a d a b i y o t , s a n ’ a t ,
s i y o s a t , a x l o q , f a l s a f a , t i b b i y o t , m a t e m a t i k a , f i z i k a , k i m y o ,
a s t r o n o ( 3 ) m i y a , m e ’ m o r c h i l i k , d e h q o n c h i l i k k a o i d o ‘ n m i n g l a b
a s a r l a r b i z n i n g b e q i y o s m a ’ n a v i y b o y l i g i m i z , i f t i x o r i m i z d i r .
B u n c h a l i k k a t t a m e r o s g a e g a b o ‘ l g a n x a l q d u n y o d a k a m t o p i l a d i .
S H u n i n g u c h u n h a m b u b o r a d a j a h o n n i n g s a n o q l i
m a m l a k a t l a r i g i n a b i z b i l a n b e l l a s h a o l i s h i m u m k i n . M u s t a q i l l i k
y i l l a r i d a x a l q i m i z o ’ r t a s i d a m i l l i y o ‘ z l i g i m i z n i a n g l a s h g a b o ‘ l g a n
i n t i l i s h y u k s a l a b o r i b , o ‘ t m i s h i m i z g a , a j d o d l a r i m i z n i n g s h o n l i y o ’ l i
v a b o y m a ’ n a v i y m e r o s i g a q i z i q i s h k u c h a y d i . D a r h a q i q a t , t a r i x c h i l a r
o l d i d a t u r g a n e n g d o l z a r b v a u s t u v o r v a z i f a l a r d a n b i r i o ‘ z b e k
x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i ( e t n o g e n e z i ) t a r i x i n i x o l i s o n a t a d q i q
e t i s h d a n i b o r a t . U s h b u m a q o l a d a o ’ z b e k x a l q i n i n g s h a k l l a n i s h i
j a r a y o n i n i t a d q i q q i l g a n o l i m l a r n i n g i l m i y q a r a s h v a a s a r l a r i g a
q i s q a c h a t o ’ x t a l i b o ’ t a m i z .
A D A B I Y O T L A R T A H L I L I V A M E T O D O L O G I Y A S I . X X a s r n i n g
4 0 - 5 0 - y i l l a r i g a c h a o ’ z b e k x a l q i n i n g s h a k l l a n i s h j a r a y o n i m i l o d i y X V
– X V I a s r l a r d a s o d i r b o ’ l g a n d e g a n q a r a s h x o r i j v a s o b i q m u s t a b i d 
t u z u m t a r i x c h i l a r i a s a r l a r i d a h u k m r o n e d i . L e k i n m a s a l a g a
c h u q u r r o q y o n d a s h i l g a n i s a r i b u i l m i y f a r a z n i n g n a q a d a r
n o t o ’ g ’ r i l i g i v a m a s a l a g a y u z a k i y o n d a s h i l g a n l i g i a y o n b o ’ l a d i .
L e k i n m a s a l a g a h a r q a n d a y e h t i r o s l a r d a n u z o q l a s h i b , x o l i s l i k
n u q t a y i n a z a r i d a n y o n d a s h a d i g a n b o ’ l s a k , s o b i q S S S R d a v r i d a
y a r a t i l g a n h a m m a a s a r l a r m a n a s h u r u h d a y o z i l m a g a n e d i .
J u m l a d a n , o ’ z b e k e t n o s i e t n o g e n e z i n i c h u q u r t a d q i q q i l g a n
o l i m l a r d a n b i r i p r o f e s s o r A . Y u . Y a k u b o v s k i y n i n g X X a s r n i n g
4 0 - y i l l a r i d a i l m i y j a m o a t c h i l i k k a e ’ l o n q i l g a n r i s o l a s i d a o ’ z b e k
x a l q i n i n g s h a k l l a n i s h m a s a l a s i n i m u t l a q o y a n g i c h a , i l m i y a s o s l a r
b i l a n y o r i t a d i . Y a k u b o v s k i y n i n g f i k r i g a k o ’ r a , D a s h t i q i b c h o q
k o ’ c h m a n c h i o ’ z b e k l a r i h o z i r g i O ’ z b e k i s t o n h u d u d i g a b o s t i r i b
k i r g a n p a y t i d a b u y e r d a g i o ’ t r o q h o l d a y a s h a y o t g a n t u r k i y t i l l i
q a b i l a v a e l a t l a r b i l a n u c h r a s h a d i l a r . A n a s h u i k k i e t n i k b i r l i k n i n g
a r a l a s h i b q o r i s h i b k e t i s h i n a t i j a s i d a o ’ z b e k x a l q i s h a k l l a n a d i . D a s h t i
Q i p c h o q d a n X V a s r o x i r i X V I a s r b o s h l a r i d a k i r i b k e l g a n
k o ’ c h m a n c h i q a b i l a l a r e s a s h a k l l a n i b u l g u r g a n e t n o s t a r k i b i g a
m a ’ l u m k o m p o n e n t b o ’ l i b q o ’ s h i l i b , u n g a n o m b e r g a n , x o l o s . Q a y d
e t i s h l o z i m k i , t i l g a o l i n g a n D a s h t i Q i p c h o q o ’ z b e k l a r i o ’ z a r o
u r u g ’ - q a b i l a c h i l i k m u n o s a b a t l a r i d a k u n k e c h i r i b , a s o s a n
k o ’ c h m a n c h i c h o r v a c h i l i k t u r m u s h t a r z i d a y a s h a s h a r e d i . U l a r n i n g
x o ’ j a l i k x u s u s i y a t l a r i O ’ r t a O s i y o n i n g t u b j o y t u r g ’ u n a h o l i s i
h a y o t i d a n t u b d a n f a r q q i l g a n . L e k i n u l a r M o v a r o u n n a h r v a X o r a z m
d i y o r l a r i g a k e l i b o ’ r n a s h g a n d a n k e y i n , m a h a l l i y x a l q b i l a n
o m u x t a l a s h i b y a n g i o ’ z b e k m i l l a t i n i s h a k l l a n t i r i s h g a n . X o r a z m
a r x e o l o g i k - e t n o g r a f i k e k s p e d i t s i y a s i r a h b a r i d u n y o g a m a s h h u r
o l i m S . P . T o l s t o v e s a o ’ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e t i k j a r a y o n i Q a n g ’
d a v l a t i h u d u d i d a b o s h l a n g a n l i g i n i q a y d e t a d i . Q a n g ’ d a v l a t i n i n g
h u d u d i d a v a u e g a l l a b t u r g a n m i n t a q a l a r d a o ’ z b e k x a l q i n i n g i l k
a j d o d l a r i y a s h a g a n , u l a r n i n g e t n i k t a r k i b i v a t i l i b i r x i l d a b o ’ l m a g a n ”
d e b t a ’ k i d l a y d i . S . P . T o l s t o v n i n g f i k r l a r i s h u b i l a n q i m m a t l i k i , u O ’ r t a
O s i y o x a l q l a r i n i n g e l a t b o ’ l i b s h a k l l a n i s h j a r a y o n l a r i n i q a y s i
d a v r d a , a n i q r o g ’ i q a y s i d a v l a t t a r k i b i d a s o d i r b o ’ l g a n l i g i m a s a l a s i g a 
a n i q l i k k i r i t i b , o ’ z b e k l a r n i n g x a l q s i f a t i d a s h a k l l a n i s h j a r a y o n i
Q o r a x o n i y l a r d a v l a t i d o i r a s i d a s o d i r b o ’ l g a n l i g i h a q i d a g i x u l o s a s i n i
b i l d i r a d i . 1 9 4 2 - y i l 2 1 - 2 9 - a v g u s t d a S S S R F a n l a r A k a d e m i y a s i n i n g
T a r i x v a F a l s a f a b o ’ l i m i n i n g t a s h a b b u s i b i l a n T o s h k e n t s h a h r i d a
O ’ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g e t n o g e n e z i g a b a g ’ i s h l a n g a n i l m i y s e s s i y a
o ’ t k a z i l d i . U s h b u s e s s i y a d a b i r q a n c h a o l i m l a r o ’ z l a r i n i n g
m a ’ r u z a l a r i b i l a n i s h t i r o k q i l i b , f i k r - m u l o h a z a l a r i n i b a y o n q i l i s h g a n .
T o s h k e n t i l m i y k o n f e r e n s i y a s i d a a n t r o p o l o g o l i m L . V . O s h a n i n o ’ z
m a ’ r u z a s i d a k o ’ p y i l l a r d a v o m i d a o ’ z b e k , q o z o q , q i r g ’ i z , t o j i k
x a l q l a r i n i n g a n t r o p o l o g i y a s i n i q i y o s i y o ’ r g a n i s h n a t i j a s i d a o ’ z b e k
v a t o j i k l a r d a o ’ z i g a x o s b r a x i t k i e a l l i k y e v r o p o i d i r q i g a m a n s u b
b o ’ l g a n b e l g i l a r n i t o p g a n l i g i n i q a y d q i l a d i . B u a n t r o p o l o g i k t i p g a
O s h a n i n “ O ’ r t a O s i y o i k k i d a r y o o r a l i g ’ i t i p i ” d e b n o m b e r a d i . O ’ z
n a v b a t i d a m u s t a b i d t u z u m d a v r i d a y a r a t i l g a n b a r c h a a s a r l a r n i
h a m i l m i y i s t e ’ m o l g a y a r o q l i d e b b o ’ l m a y d i . M . G . V a h o b o v n i n g
“ O ’ z b e k s o t s i a l i s t i k m i l l a t i ” n o m i b i l a n o ’ z b e k v a r u s t i l l a r i d a c h o p
e t i l g a n m o n o g r a f i y a n i n g b i r i n c h i b o b i “ O ’ z b e k e l a t i v a u n i n g t a r k i b i ”
d e b n o m l a n i b , b u n d a a s o s a n o ’ z b e k x a l q i n i n g s h a k l l a n i s h i g a d o i r
m a ’ l u m o t l a r k e l t i r i l g a n . U s h b u a s a r a y t i s h m u m k i n k i , t o ’ l a
d a r a j a d a m a r k s i z m - l e n i n i z m g ’ o y a l a r i g a b o ’ y s u n i b y o z i l g a n e d i .
M . G . V a h o b o v o ’ z i d a n o l d i n g i y e t a k c h i o l i m l a r n i n g
f i k r �� m u l o h a z a l a r i n i a s o s q i l g a n h o l a t d a , o ’ z b e k x a l q i n i n g e t n i k
t a r i x i v a e t n o g e n e z i n i u c h t a k a t t a t a r i x i y b o s q i c h g a
b o ’ l a d i : 1 - b o s q i c h X I a s r g a c h a b o ’ l g a n d a v r o ’ z b e k x a l q i n i n g
d a s t l a b k i o ’ z a g i s h a k l l a n g a n d a v r 2 - b o s q i c h X I - X I I a s r l a r
o ’ z b e k l a r n i n g e l a t b o ’ l i b s h a k l l a n i s h j a r a y o n i n i h o y a s i g a y e t g a n
d a v r 3 - b o s q i c h X I X a s r g a c h a b o ’ l g a n d a v r T a ’ k i d l a s h l o z i m k i ,
M . G . V a h o b o v t o m o n i d a n b o s q i c h l a r g a a j r a t i s h d a b a ’ z i n o a n i q l i k l a r
v a z i d d i y a t l a r m a v j u d . M a s a l a n , b o s q i c h l a r g a a j r a t i s h d a g i
d a s t l a b k i b o s q i c h j u d a k a t t a t a r i x i y d a v r n i o ’ z i c h i g a o l g a n i h o l d a ,
i k k i n c h i t a r i x i y d a v r b o r y o g ’ I 1 0 0 y i l l i k m a s o f a n i q a m r a b
o l g a n , x o l o s . B u n d a n t a s h q a r i , m a s a l a l a r g a a n i q l i k k i r i t i s h y o k i
t a r i x i y s a n a l a r n i d a v r l a s h t i r i s h d a h a m j i d d i y x a t o l i k l a r k o ’ z g a 
t a s h l a n a d i . M u a l l i f o ’ z a s a r i d a e t n i k v a m i l l i y m a s a l a r g a o i d j u d a
k o ’ p l a b m u a m m o l a r n i k o ’ t a r g a n , a m m o b u l a r n i n g y e c h i m i n i
m a r k s i z m - l e n i n i z m n a z a r i y a s i a s o s i d a y o r i t i s h g a h a r a k a t q i l g a n l i g i
s a b a b l i b a ’ z i z i d l i k l a r g a y o ’ l q o ’ y g a n . S h u n d a y b o ’ l s a h a m M . G .
V a h o b o v n i n g a s a r i d a n e t n i k t a r i x v a e t n o g e n e z g a o i d a y r i m
m a s a l a l a r b o ’ y i c h a k e r a k l i m a ’ l u m o t l a r n i o l s a b o ’ l a d i . A m m o ,
n a z a r i m i z d a u s h b u o l i n g a n m a ’ l u m o t l a r g a h a m t a n q i d i y n a z a r
b i l a n q a r a l s a m a q s a d g a m u v o f i q b o ’ l a d i . O ’ z b e k x a l q i n i n g
s h a k l l a n i s h j a r a y o n i n i , s h u n i n g d e k , B . X . K a r m i s h e v a M . E r m a t o v ,
B . A . A x m e d o v , a k a d e m i k K a r i m S h o n i y o z o v , A h m a d a l i A s q a r o v
a s a r l a r i d a y o r i t i l g a n .
I I I . O ' Z B Е K X A L Q I N I N G K Е L I B C h I Q I S h I T A R I X l M U A M M O L A R I .
T a r i x i m i z d a g i e n g m u h i m , n o z i k v a е c h i l i s h i k е r a k
b o ' l g a n m a s a l a l a r d a n b i r i o ' z b е k x a l q i n i n g k е l i b c h i q i s h i t a r i x i d i r .
B u m u a m m o u z o q v a q t l a r d a n b е r i k o ' p l a b s o h a
m u t a x a s s i s l a r i t o m o n i d a n o ' r g a n i l i b k е l i n m o q d a . A m m o , b u
m a s a l a g a q i z i q i s h k е y i n g i 2 0 - 3 0 y i l i c h i d a t o ' p l a n g a n a r x е o l o g i k v a
a n t r o p o l o g i k m a t е r i a l l a r n i o r t i s h i v a a y n i q s a , O ' z b е k i s t o n
m u s t a q i l l i k k a e r i s h g a n d a n s o ' n g y a n a d a k u c h a y d i . B u b o r o d a
a k a d е m i k A . A s q a r o v t u r l i s o h a o l i m l a r i ( a r x е o l o g l a r , t a r i x c h i l a r ,
s h a r q s h u n o s l a r , t i l c h i l a r , a n t r o p o l o g l a r , f o l i k l o r s h u n o s l a r ,
e l s h u n o s l a r , n u m i z m a t l a r ) j a m o a s i n i b i r l a s h t i r i b s a m a r a l i i s h l a r n i
a m a l g a o s h i r m o q d a . U o ' z t a d q i q o t l a r i d a i q t i s o d i y , i j t i m o i y ,
s i y o s i y v a g е n е t i k - p o p u l y a s i y a s o h a l a r i n i c h u q u r t a d q i q e t i s h n i
a s o s i y v a z i f a q i l i b q o ' y d i . X a l q l a r n i k е l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a u q a t ' i y
t u r i b h i m o y a q i l a y o t g a n i l m i y k o n s е p s i y a - h a r b i r x a l q n i n g k е l i b
c h i q i s h t a r i x i i k k i q i s m d a n - e t n o g е n е z v a e t n i k t a r i x d a n i b o r a t
e k a n l i g i m a s a l a s i d i r . X a l q t a r i x i n i n g e t n o g е n е z q i s m i u n i n g e l a t ,
x a l q b o ' l i b s h a k l l a n g u n i g a q a d a r d a v o m e t g a n t a r i x d a n i b o r a t .
E t n o g е n е z y a k u n i d a e t n o s g a x o s b a r c h a e t n i k b е l g i l a r v a o m i l l a r
m u j a s s a m l a s h g a n b o ' l a d i . F a n d a e t n o s n i u y u s h t i r u v c h i z a r u r i y
i j t i m o i y , i q t i s o d i y v a s i y o s i y o m i l l a r v a e t n i k b е l g i l a r m a v j u d . U l a r 
e t n o g е n е z n i n g a j r a l m a s b o ' l a k l a r i b o ' l m i s h h u d u d i y b i r l i k ,
i j t i m o i y - i q t i s o d i y x o ' j a l i k b i r l i g i , e t n o - m a d a n i y b i r l i k , t i l b i r l i g i , e t n i k
n o m b i r l i g i , o ' z l i k n i a n g l a s h b i r l i g i v a n i h o y a t e t n o - s i y o s i y b i r l i k , y a ' n i
s i y o s i y d a v l a t u y u s h m a s i b o ' l i b , q a c h o n k i m u l a r n i n g b a r c h a s i s o d i r
b o ' l g a n d a g i n a e t n o s - x a l q s h a k l l a n i s h i o ' z n i h o y a s i g a е t a d i .
A h m a d a l i A s q a r o v n i n g t a ' k i d l a s h i c h a e t n o s s h a k l l a n g a c h x a l q n i n g
e t n i k t a r i x i b o s h l a n a d i . E t n i k t a r i x e s a f е o d a l j a m i y a t i n i n g i j t i m o i y
m a h s u l i d i r . U h a m e t n o g е n е z k a b i u z o q d a v o m e t a d i g a n e t n o t a r i x i y
j a r a y o n b o ' l i b , q a c h o n k i m j a m i y a t k a p i t a l i s t i k i s h l a b c h i q a r i s h
m u n o s a b a t l a r i g a o ' t g a c h , e t n i k t a r i x ( x a l q t a r i x i ) o ' z i n i n g m i l l a t
b o s q i c h i g a o ' t a b o s h l a y d i ( A . A s q a r o v ) . M a ' l u m k i , O ' r t a O s i y o
q a d i m d a n o ' t r o q d е h q o n c h i l i k m a d a n i y a t i o ' c h o g ' i h i s o b l a n g a n . B u
е r d a a z a l - a z a l d a n T u r o n x a l q l a r i n i n g ( a y n i q s a , o ' z b е k v a t o j i k
x a q l a r i ) b o b o k o l o n l a r i y o n m a - y o n , q o n q a r d o s h b o ' l i b y a s h a g a n l a r .
U l a r i j t i m o i y - i q t i s o d i y v a m a d a n i y j a r a y o n d a d е y a r l i b i r v a q t d a x a l q ,
e l a t s i f a t i d a s h a k l l a n d i l a r . A r x е o l o g o - e t n o g r a f i k v a y o z m a
m a n b a l a r g a k o ' r a m i l o d d a n a v v a l g i V I I I - V I I a s r l a r d a n e ' t i b o r a n
h o z i r g i O ' z b е k i s t o n t е r r i t o r i y a s i d a y a s h a g a n a h o l i o ' z l a r i i s t i q o m a t
q i l g a n v o h a l a r n o m i b i l a n S o ' g ' d i y o n a d a - s o ' g ' d i y l a r , q a d i m g i
B a q t r i y a d a - b o x t a r l a r , m i l . a v v a l g i V I a s r d a n q a d i m g i X o r a z m d a -
x o r a z m i y l a r , m i l . a v v a l g i I V - I I I a s r l a r d a n q a d i m g i
F a r g ' o n a d a - f r a g ' o n a l i k l a r , q a d i m g i C h o c h d a - c h o c h l i k l a r , a t r o f d a g i
d a s h t l a r a h o l i s i s a k l a r d е b a t a l g a n . U l a r h o z i r g i T u r k i s t o n
x a l q l a r i n i n g e l a t s i f a t i d a s h a k l l a n i s h i d a a s o s i y e t n i k q a t l a m n i
t a s h k i l e t g a n l a r . U l a r t o x a l q b o ' l i b s h a k l l a n g u n l a r i g a q a d a r u z o q
t a r i x i y j a r a y o n n i b o s i b o ' t g a n l a r . S h u n i n g u c h u n b o ' l s a k е r a k ,
t a s h q i q i y o f a s i d a o ' x s h a s h l i k v a y a q i n l i k l a r k u z a t i l a d i . X u s u s a n
h o z i r g i o ' z b е k l a r v a v o h a t o j i k l a r i g a x o s t i p « O ' r t a O s i y o i k k i d a r y o
o r a l i g ' i t i p i » d е y i l a d i ( A . A s q a r o v ) . B u i r q i y t i p a n t r o p o l o g i k
m a ' l u m o t l a r g a k o ' r a o l d i n g i - n е o l i t v a b r o n z a d a v r i m a t е r i a l l a r i d a
u c h r a m a y d i . P r o f е s s o r T . K . X o d j a y o v x u l o s a s i g a k o ' r a , f a q a t g i n a
m i l o d d a n a v v a l g i b i r i n c h i a s r l a r o x i r i v a m i l o d i y e r a n i n g
b i r i n c h i a s r l a r b o s h l a r i d a O ' r t a O s i y o s h i m o l i d a h o z i r g i o ' z b е k v a 
v o h a t o j i k l a r i g a x o s « i k k i d a r y o o r a l i g ' i t i p i » s h a k l l a n a d i .4 . . A h m a d a l i A s q a r o v d a s t l a b i s h n i o ' z b е k x a l q i n i n g e t n o g е n е z v a
e t n i k t a r i x i n i m a ' l u m i z c h i l x r o n o l o g i k d a v r l a s h t i r i s h d a n b o s h l a d i .
U n i n g k е y i n g i y i l l a r d a o l i b b o r g a n t a d q i q o t l a r i d a o ' z b е k
e t n o g е n е z i n i n g b o s h l a n i s h i b r o n z a d a v r i d a n b o s h l a n a d i , d е g a n
g ' o y a n i o ' r t a g a t a s h l a s h b o ' l d i . S h u m u n o s a b a t b i l a n m u a l l i f q a t o r
i l m i y m a q o l a l a r i n i o ' z b е k e t n o g е n е z i v a e t n i k t a r i x i n i n a z a r i y v a
m е t o d o l o g i k m a s a l a l a r i g a b a g ' i s h l a d i ( 9 0 , 1 7 9 , 1 9 5 ) . T u r k i y e t n o s
b u z a m i n d a j u d a q a d i m d a n m a v j u d e k a n l i g i n i ( b r o n z a d a v r i ) i l m i y
a s o s l a d i . O ' z b е k x a l q i t u b j o y l i t u r k - s o ' g ' d i y e t n o m a d a n i y m a y d o n d a
s h a k l l a n g a n l i g i n i i s b o t l a b b е r d i . A h m a d a l i A s q a r o v i l m i y
x u l o s a l a r i d a o ' z b е k x a l q i n i k е l i b c h i q i s h i n i n g b i r i n c h i b o s q i c h i
s o ' n g g i b r o n z a d a v r i b o ' l s a , u n i n g i k k i n c h i b o s q i c h i y u e c h j i , x i o n i t ,
k i d a r i t , e f t a l i t l a r b i l a n b o g ' l i q e k a n l i g i n i t a ' k i d l a y d i . A y n i v a q t d a
a r x е o l o g i k m a t е r i a l l a r t a h l i l i s h u n i k o ' r s a t a d i k i , m i l o d n i n g I I - I I I
a s r l a r i d a n « q o v u n c h i » m a d a n i y a t i » t a ' s i r i F a r g ' o n a v o d i y s i g a ,
S o ' g ' d n i m a r k a z i y r a y o n l a r i g a , k е y i n r o q I V - V a s r l a r d a B u x o r o , h a t t o
S u r x o n d a r y o y o d g o r l i k l a r i d a q a y d e t i l a d i ( 9 0 ) . E t n i k j i h a t d a n b u
m a d a n i y a t t a ' s i r i n i y o y i l i s h i n i A . A s q a r o v t u r k i y t i l l i x a l q l a r n i n g
t a r q a l i s h i b i l a n b o g ' l a m o q d a . A . A s q a r o v n i n g e t n i k t a r i x s o h a s i d a
m u h i m x u l o s a l a r i d a n y a n a b i r i , t u r k i y t i l l i x a l q - e l a t l a r j u d a
q a d i m d a n S i r d a r y o n i n g o ' r t a h a v z a s i d a y a s h a b k е l a d i l a r , d е g a n
f i k r i d i r . U z o q v a q t f a n d a t u r k i y t i l l i x a l q l a r n i h o z i r g i o ' r n a s h g a n
е r l a r g a O l t o y t o m o n d a n o m m a v i y k o ' c h i b k е l g a n , d е g a n m a v h u m
f i k r b o r e d i . B u g ' o y a n i a k s i o ' l a r o q , A . A s q a r o v o ' z i n i n g q a t o r i l m i y
i s h l a r i d a a n t r o p o l o g i k v a a r x е o l o g i k m a t е r i a l l a r g a a s o s l a n i b , t u r k i y
t i l l i a h o l i x u n l a r k е l i s h i d a n ( m i l . a v v . I I - I a s r l a r ) o l d i n h a m i k k i d a r y o
o r a l i g ' i d a y a s h a g a n l i g i n i i s b o t l a s h g a h a r a k a t q i l a d i . I I I - b o s q i c h -
m i l o d i y e r a n i n g V I a s r n i n g 2 - y a r m i d a n b o s h l a n a d i . O ' r t a O s i y o
е r l a r i n i T u r k h o q o n l i g i t a s a r r u f i g a o ' t i s h i t u r k i y l a s h i s h j a r a y o n n i
t е z l a s h t i r d i . A r x е o l o g i k v a y o z m a m a ' l u m o t l a r g a k o ' r a T o s h k е n t
v o h a s i d a b u d a v r g a k е l i b t u r k t u d o n l a r i h o k i m e d i l a r . T u r k i y v a 
s o ' g ' d i y z a b o n e l a t l a r n i b i r b i r l a r i b i l a n a r a l a s h i s h j a r a y o n i
k u c h a y a d i . O ' r t a O s i y o h u d u d l a r i d a t u r k i y j o y n o m l a r i k o ' p a y a d i .
I V b o s q i c h I X a s r 4 0 - y i l l a r i d a q a r l u q l a r d a v l a t i t a s h k i l t o p i s h i b i l a n
b o g ' l i q d i r . K a t t a t е r r i t o r i y a d a g i a h o l i n i n g m o d d i y - m a d a n i y a t i , t i l ,
j i s m o n i y t u z i l i s h i d a b o ' l g a n u m u m i y l i k ( o ' x s h a s h l i k ) k a b i e t n i k
b е l g i l a r q a y d e t i l a d i . V b o s q i c h X I - X I I a s r d a n , y a ' n i q o r a x o n i y l a r
s u l o l a s i d a v r i d a M o v a r a u n n a h r t е r r i t o r i y a s i d a o ' z b е k x a l q i
e t n o g е n е z i n i n g u z i l - k е s i l s h a k l l a n i s h j a r a y o n i b i l a n t u g a l l a n a d i . V I
b o s q i c h X I I I - X V a s r l a r X o r a z m s h o h v a T е m u r i y l a r d a v r i g a t o ' g ' r i
k е l a d i . B u d a v r d a o ' z b е k x a l q i n i n g e t n o - s i y o s i y , e t n o m a d a n i y ,
i j t i m o i y - i q t i s o d i y v a t i l s o h a l a r i d a g i t a r i x i y t a r a q q i y o t i d a v o m e t a d i .
E s k i o ' z b е k a d a b i y ( N a v o i y , B o b u r l a r ) t i l i k o ' h n a q a r l u q - c h i g i l
l a h j a s i a s o s i d a r a s m a n s h a k l l a n a d i . V I I I b o s q i c h - X V I - X V I I I
a s r l a r g a t o ' g ' r i k е l a d i v a D a s h t i q i p c h o q n i n g t u r k i y t i l l i x a l q i k o ' c h i b
k е l a b o s h l a s h i b i l a n u l a r n i m a h a l l i y t u r k i y v a t u r k i y l a s h g a n a h o l i
b i l a n a r a l a s h i b k е t i s h i r o ' y b е r a d i . S h a y b o n i y x o n q o ' s h i n l a r i o r a s i d a
t u r k i y l a s h g a n m o ' g ' u l u r u g ' l a r i k o ' p c h i l i k n i t a s h k i l e t a r d i . U l a r o r l o t ,
d o ' r m o n , q o ' n g ' i r o t , m a n g ' i t , n u k u s , c h i m b o y , k е n a g a s , m i n g
u r u g ' l a r i t u r k i y l a s h g a n a y m o q l a r b o ' l i b , u l a r u z o q v a q t a l o h i d a e t n i k
g u r u h s i f a t i d a y a s h a b q o l a v е r d i l a r . B u u r u g ' l a r k е y i n c h a l i k o ' z b е k
m i l l a t i n i n g s h a k l l a n i s h i d a m u h i m r o l i o ' y n a d i l a r ( 1 3 3 ) . A k a d е m i k
A h m a d a l i A s q a r o v n i n g e t n o g е n е z m a s a l a s i d a i l g a r i s u r a y o t g a n
g ' o y a l a r i , b a ' z i b i r z i y o l i l a r q a r a s h l a r i d a n k е s k i n f a r q q i l i b , o ' z b е k
x a l q i n i n g k е l i b c h i q i s h i t a r i x i n i q o ' s h n i t o j i k , q i r g ' i z , t u r k m a n l a r
t a r i x i b i l a n b i r b u t u n l i k d a , y a h l i t h o l d a o ' r g a n i s h m u h i m l i g i n i
t a ' q i d l a y d i . « M a r k a z i y O s i y o x a l q l a r i n i n g k е l i b c h i q i s h i l d i z i , o ' q
t o m i r i b i t t a . A g a r u x a l q l a r n i m е v a l i d a r a x t g a o ' x s h a t s a k , o ' s h a
d a r a x t n i n g t a n a s i , o ' q i l d i z i s a k - m a s s a g е t , s o ' g ' d i y , x o r a z m i y ,
b o x t a r , c h o c h l i k v a f r a g ' o n a l i k e d i . A n a s h u t a n a n i n g b i r p a y v a n d
s h o x i t o j i k b o ' l s a , i k k i n c h i p a y v a n d s h o x i o ' z b е k b o ' l d i . O ' s h a
d a r a x t n i u c h i n c h i p a y v a n d s h o x i q i r g ' i z b o ' l s a , t o ' r t i n c h i p a y v a n d
s h o x i t u r k m a n e d i . B е s h i n c h i p a y v a n d s h o x i q o z o q b o ' l s a , y a n a b i r
p a y v a n d s h o x i q o r a q a l p o q x a l q i e d i . D е m a k , O ' r t a O s i y o h u d u d i d a 
q a d i m d a n y a s h a g a n t u r k i y v a f o r s i y x a l q l a r n i n g i l d i z i b i r d i r » ( 1 3 3 ) .
E t n o g е n е z m a s a l a l a r i b o r a s i d a g i k o m p l е k s t a d q i q o t l a r d a v o m
e t m o q d a . O ' t g a n 2 0 0 4 y i l i a k a d е m i k A h m a d a l i A s q a r o v r a h b a r l i g i d a
« O ' z b е k x a l q i n i n g k е l i b c h i q i s h i t a r i x i » k o n p е s i y a s i g a
b a g ' i s h l a n g a n m a x s u s R е s p u b l i k a m i q y o s i d a g i n a z a r i y v a
i l m i y - m е t o d o l o g i k s е m i n a r o ' t k a z i l d i , u n i n g m a t е r i a l l a r i e ' l o n q i l i n d i
( 1 9 5 ) . T a ' q i d l a s h j o i z k i , A h m a d a l i A s q a r o v e t n o s t a r i x i n i n g n a z a r i y
v a i l m i y - m е t o d o l o g i k m a s a l a l a r i g a b a g ' i s h l a n g a n u s l u b i y
m a q o l a l a r i d a « x a l q » v a « m i l l a t » , u l a r o ' r t a s i d a g i e t n o - s i f a t
b е l g i l a r i g a a l o h i d a e ' t i b o r q a r a t a d i . B u h a q d a h o z i r g a c h a f a n d a
a n i q t a s a v v u r y o ' q l i g i n i t a ' q i d l a y d i v a u s h b u m a s a l a d a o ' z i n i n g a n i q
f i k r - m u l o h a z a l a r i n i b a y o n e t a d i . F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ‘ y x a t i .
1 . K a r i m o v I . A . T a r i x i y x o t i r i s i z k e l a j a k y o ’ q . – T . : “ S h a r q ” , 1 9 9 8 .
2 . K a r i m o v I . A . Y u k s a k m a ’ n a v i y a t – y e n g i l m a s k u c h . – T . :
“ M a ’ n a v i y a t ” , 2 0 0 8 .
3 . A s q a r o v A . O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i . ( o ‘ q u v
q o ‘ l l a n m a ) . – T . , 2 0 0 7 .
4 . S H o n i y o z o v K . O ‘ z b e k x a l q i n i n g s h a k l l a n i s h j a r a y o n i .
T o s h k e n t - 2 0 0 1 .
5 . A s q a r o v A . O ‘ z b e k l a r q a n d a y k e l i b c h i q q a n . « F a n v a T u r m u s h » ,
3 - 4 s o n l a r i , 1 9 8 5 .
6 . A s q a r o v A . , A x m e d o v B . A . O ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h t a r i x i .
« O ‘ z b e k i s t o n o v o z i » g a z e t a s i , 2 0 . 0 1 , 1 9 9 4 .
7 . И с х а к о в М . Г е о г р а ф и я р а с п р о с т р а н е н и я д р е в н е т ю р к с к и х
п и с ь м е н н и х п а м я т н и к о в и в о п р о с н э т н о г е н е з а т ю р к с к и х
н а р о д о в . Ж у р . « Т ю р к о л о г а я » 1 , 2 0 0 3 . Т у р к и с т о н . С . 1 2
№

M A V Z U : Õ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i t a r i x s h u n o s l i g i .R E J A : 1 . X X a s r d a Õ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i o ‘ r g a n i s h b o ‘ y i c h a t a d q i q o t l a r v a f i k r l a r . 2 . Õ z b e k x a l q i n i n g m i l l a t s i f a t i d a g i t a r i x i 3 . O ' z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i t a r i x i m u a m m o l a r i . . 4 . A h m a d a l i A s q a r o v n i n g O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i o ‘ r g a n i s h d a a x a m i y a t i .

1 . H a r b i r x a l q n i n g t a r i x i u n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i b i l a n u z v i y b o g ‘ l i q d i r . E t n o g e n e z v a e t n i k t a r i x e s a t a r i x f a n i n i n g b o s h m a s a l a s i d i r . O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i O ‘ z b e k i s t o n x a l q l a r i t a r i x i n i n g t a r k i b i y q i s m i n i t a s h k i l e t a d i . U t a r i x i y y o z m a m a n b a l a r , e t n o g r a f i y a , a r x e o l o g i y a , a n t r o p o l o g i y a , l i n g v i s t i k a , t o p o n i m i k a , e p i g r a f i k a , n u m i z m a t i k a k a b i f a n l a r b i l a n o ‘ z a r o a l o q a d a v a u z v i y b o g ‘ l i q b o ‘ l i b , u l a r s i z o ‘ z b e k x a l q i e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i m u k a m m a l i l m i y o ‘ r g a n i b b o ‘ l m a y d i . A y n i q s a u s h b u m u a m m o n i n g e t n o g e n e z q i s m i n i o ‘ r g a n i s h d a u l a r d a n o l i n g a n m a ’ l u - m o t l a r m a s a l a e c h i m i g a k o ‘ p o y d i n l i k l a r k i r i t a d i . D a s t l a b , s o b i q s o v e t h o k i m i y a t i t a r k i b i d a m i l l i y r e s p u b l i k a l a r n i t a s h k i l e t i s h j a r a y o n i k e t a y o t g a n k e z l a r d a , o ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i f a q a t t u r k e t n o s i b i l a n b o g ‘ l i q h o l d a o ‘ r g a n i l i b , f a n d a “ p a n t u r k i z m ” a t a m a s i p a y d o b o ‘ l d i . B u t a ’ l i m o t z a m i n i d a “ O ‘ r t a O s i y o a h o l i s i a z a l d a n t u r k l a r b o ‘ l i b , b u y u k T u r o n , s o ‘ n g T u r k i s t o n b o ‘ l i b k e t g a n ” , d e g a n g ‘ o y a y o t a r d i . U l a r o ‘ z b e k x a l q i n i n g t u r k i l d i z i n i t u r k i y b o ‘ l m a g a n e t n o s l a r b i l a n a r a l a s h i s h n a t i j a s i d a t a s h k i l t o p g a n l i g i n i i n o b a t g a o l m a y d i l a r . U l a r o r a s i d a s h u n d a y l a r h a m b o r k i ( h o z i r h a m u c h r a b t u r a d i ) , u l a r o ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i n i N u x p a y g ‘ a m b a r n i n g o ‘ g ‘ l i Y O f a s d a n , Y O f a s n i n g o ‘ g ‘ l i T u r y o k i T u r k d a n b o s h l a y d i l a r . N a t i j a d a , u n i n g a k s s a d o s i s i f a t i d a “ p a n i r o n i z m ” t a ’ l i m o t i p a y d o b o ‘ l d i . B u n g a k o ‘ r a , “ b u z a m i n n i n g t u b j o y a x o l i s i e r o n i y t i l l i x a l q b o ‘ l i b , b u y u r t g a t u r k l a r k e y i n c h a l i k k e l g a n ” , d e g a n g ‘ a y r i i l m i y k o n s e p s i y a p a y d o b o ‘ l d i . O ‘ s h a k e z l a r d a , b u m u r a k k a b m a s a l a e c h i m i g a i s l o m a q i d a p a r a s t l a r i h a m a r a l a s h i b , “ m i l l i y e t n o s l a r y o ‘ q , f a q a t i s l o m m i l l a t i b o r , x a l q l a r n i t i l i g a q a r a b e m a s , b a l k i d i n i g a q a r a b m i l l a t i n i b e l g i l a m o q k e r a k ” , d e g a n d i n i y k o n s e p s i y a p a y d o b o ‘ l d i . B u q a r a s h f a n d a “ p a n i s l o m i z m ” n o m i n i o l d i . B u n d a y n o i l m i y k o n s e p s i y a l a r n i n g p a y d o b o ‘ l i s h i o ‘ z d a v r i d a s h u m u a m m o y o ‘ n a l i s h i g a b o g ‘ l i q f a n l a r r i v o j l a n i s h d a r a j a s i n i n g z a i f l i g i d a n d a l o l a t b e r a r d i .

D a r h a q i q a t , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x m a s a l a l a r i g a d a x l d o r e t n o l o g i y a , a r x e o l o g i y a , e t n o g r a f i y a , a n t r o p o l o g i y a , t o p o n i m i k a , t a r i x i y l i n g v i s t i k a k a b i f a n t a r m o q l a r i o ‘ s h a k e z l a r d a h a l i r i v o j l a n m a g a n e d i . B i n o b a r i n , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i b o r a s i d a g i t a l q i n l a r f a q a t t a r i x i y v a a f s o n a v i y r i v o y a t l a r a s o s i d a y a r a t i l g a n s o ‘ n g g i o ‘ r t a a s r l a r d a v r i q o ‘ l y o z m a m a n b a l a r i g a a s o s l a n g a n . U s h b u m u r a k k a b m u a m m o n i n g e c h i m i g a a l o q a d o r f a n t a r m o q l a r i r i v o j l a n i b , u n i k o m p l e k s o ‘ r g a n i s h g a o ‘ t i l g a c h , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a b i r d a n - b i r t o ‘ g ‘ r i b o ‘ l g a n m i l l i y a v t o x t o n i z m n a z a r i y a s i i s h l a b c h i q i l d i . B u n g a k o ‘ r a , h a r b i r x a l q n i n g k e l i b c h i q i s h i n i o ‘ r g a n i s h d a u n i n g e t n i k t a r k i b i n i a n i q l a s h z a r u r l i g i , s h u n d a g i n a , u y o k i b u x a l q , u n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i , m a d a n i y m e r o s i , s a r h a d l a r i , d a v l a t c h i l i k t a r i x i h a q i d a t o ‘ g ‘ r i x u l o s a g a k e l i s h m u m k i n b o ‘ l a d i . C H u n k i e t n o g e n e z v a e t n i k t a r i x m a s a l a s i o ‘ t a m u r a k k a b m u a m m o b o ‘ l i b , u i z l a n u v c h i d a n z o ‘ r m a s ’ u l i y a t n i , t a r i x i y i z c h i l i k v a o b ’ e k t i v l i k t a m o y i l l a r i g a a m a l q i l i s h n i , m u a m m o i l m i y e c h i m i y o ‘ l i d a m i l l i y e h t i r o s l a r g a b e r i l m a s l i k n i q a t i y t a l a b q i l a d i . M a ’ l u m k i , e t n o l o g i y a f a n i d a g i e t n o s n a z a r i y a s i g a o i d i l m i y i s h l a n m a g a k o ‘ r a , h a r b i r x a l q n i n g k e l i b c h i q i s h t a r i x i u c h b o s q i c h d a n i b o r a t . B i r i n c h i b o s q i c h – e t n o g e n e t i k j a r a y o n t a r i x i , i k k i n c h i b o s q i c h – e t n o s , y a ’ n i e l a t , x a l q t a r i x i , u c h i n c h i b o s q i c h – m i l l a t t a r i x i d a n i b o r a t . X a l q t a r i x i n i n g e t n o g e n e z q i s m i u n i n g e l a t , x a l q b o ‘ l i b s h a k l l a n i s h i g a q a d a r b o ‘ l g a n d a v r n i o ‘ z i c h i g a o l a d i . X a l q n i n g i b t i d o s i q a b i l a d a n b o s h l a n a d i . E t n o g e n e z y a k u n i d a e l a t g a x o s b a r c h a e t n i k a l o m a t l a r m u j a s s a m l a s h g a n b o ‘ l a d i . E t n i k a l o m a t l a r n i e s a h u d u d i y b i r l i k , i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k b i r l i g i , e t n o m a d a n i y b i r l i k , a n t r o p o l o g i k t i p b i r l i g i , e t n i k n o m , o ‘ z l i k n i a n g l a s h , t i l b i r l i g i v a n i h o y a t , s i y o s i y u y u s h m a b i r l i g i t a s h k i l e t a d i .

X a l q b i o l o g i k h o s i l a e m a s , b a l k i i j t i m o i y u y u s h m a b i r l i g i d i r . U d a r h o l h o s i l b o ‘ l m a y d i , b a l k i u z o q d a v o m e t a d i g a n e t n o g e n e t i k j a r a y o n m a x s u l i v a e t n i k a l o m a t l a r y i g ‘ i n d i s i d i r . E t n i k a l o m a t l a r n i n g s h a k l l a n i s h i e s a e t n o g e n e t i k j a r a y o n l a r d a v o m i d a b i r i n - k e t i n s o d i r b o ‘ l i b b o r a d i . X a l q e t n o g e n e z i y a k u n l a n g a c h , u n i n g e t n i k t a r i x i b o s h l a n a d i , y a ’ n i s h a k l l a n g a n x a l q t a r i x i b o s h l a n a d i . X a l q f e o d a l j a m i y a t i n i n g i j t i m o i y m a x s u l i b o ‘ l i b , u b a ’ z i h o l l a r d a d a s t l a b k i s i n f i y j a m i y a t s h a r o i t i d a h a m y u z b e r i s h i m u m k i n ( m a s a l a n y u n o n l a r ) . X a l q t a r i x i o ‘ z i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k v a e t n o m a d a n i y r i v o j i n i n g m a ’ l u m n u q t a s i g a e t g a c h , u n i n g m i l l a t b o ‘ l i b s h a k l l a n i s h j a r a y o n i b o s h l a n a d i . B u n u q t a n i n g i j t i m o i y h a y o t d a n a m o y o n b o ‘ l i s h i j a m i y a t d a k a p i t a l i s t i k i s h l a b c h i q a r i s h m u n o s a b a t l a r i n i n g b o s h l a n i s h i b i l a n y u z b e r a b o s h l a y d i . S H u n i n g u c h u n m i l l a t k a p i t a l i z m n i n g i j t i m o i y m a x s u l i h i s o b l a n a d i . X a l q l a r n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a g i b u n d a y i l m i y q a r a s h , m u a m m o e c h i m i n i k o m p l e k s y o n d a s h u v a s o s i d a o ‘ r g a n i s h g a o ‘ t i l g a c h , e t n o l o g i y a f a n i d a o ‘ z o ‘ r n i n i t o p d i . O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i h a q i d a g i m i l l i y a v t o x t o n i z m k o n s e p s i y a s i i l m i y - m e t o d o l o g i k j i x a t d a n a s o s l i b o ‘ l s a d a , a m m o u n i n g a y r i m t o m o n l a r i j i d d i y t a x l i l v a q o ‘ s h i m c h a i l m i y i z l a n i s h l a r n i t a l a b q i l a d i . M a s a l a n , o ‘ z b e k x a l q i t u r k i y i l d i z i n i n g O ‘ r t a O s i y o d a i l k b o r p a y d o b o ‘ l i s h i y o k i t u r k i y l a r n i f a q a t k o ‘ c h m a n c h i x a l q s i f a t i d a t a ’ r i f l a s h m a s a l a s i . B u e r d a z a m o n v a m a k o n m a s a l a s i , q a d i m g i x a l q l a r n i n g t a b i i y - g e o g r a f i k s h a r o i t g a , e k o l o g i k v a z i y a t g a m o s l a s h i b x o ‘ j a l i k y u r i t i s h a n ’ a n a l a r i h i s o b g a o l i n m a g a n . N a t i j a d a , f a n d a b a ’ z i b i r a n g l a s h i l m o v c h i l i k l a r p a y d o b o ‘ l d i k i , b u n g a k o ‘ r a , O ‘ r t a O s i y o n i n g t u r k i y t i l l i q a b i l a l a r i “ k e l g i n d i ” , q a d i m i y e r o n i z a b o n x a l q g a n i s b a t a n e s a “ t u b j o y ” a h o l i d e b q a r a s h t a s a v v u r i p a y d o b o ‘ l d i . A s l i d a s h u n d a y m i d i ? Y o ‘ q , u n d a y e m a s . B i r i n c h i d a n , m i l l i y a v t o x t o n i z m n a z a r i y a s i g a k o ‘ r a , “ O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g b a r c h a s i h o z i r d a y a s h a b t u r g a n h u d u d l a r i b i l a n

a z a l d a n b o g ‘ l i q l i g i ” t a s d i q l a n s a d a , a m m o o ‘ z b e k x a l q e t n o g e n e z i n i n g b o s h l a n g ‘ i c h n u q t a s i T u r k x o q o n l i g i d a n b o s h l a n a d i , d e g a n t e z i s o ‘ r t a g a t a s h l a n i b , o ‘ z b e k x a l q i n i n g t u r k i y i l d i z i n i d a s t l a b i l k o ‘ r t a a s r l a r d a v r i b i l a n , k e y i n r o q e s a a n t i k d a v r b i l a n c h e g a r a l a b q o ‘ y i l d i , N a t i j a d a , f a n d a , u s h b u z a m i n n i n g u n g a q a d a r t a r i x i v a b o y m a d a n i y m e r o s i f a q a t e r o n i z a b o n x a l q l a r g a t e g i s h l i , d e g a n x u l o s a c h i q a r i s h g a o ‘ r i n q o l d i r i d d i . B u n d a n h o z i r g a c h a f o y d a l a n i b k e l a y o t g a n l a r o r a m i z d a y o ‘ q e m a s . T o ‘ g ‘ r i , n a z a r i y q a r a s h l a r d a t u r k i y t i l l i o ‘ z b e k l a r n i n g a s o s i y i l d i z l a r i d a n b i r i , o ‘ q t o m i r i e r o n z a b o n s u g ‘ d i y l a r , b o x t a r i y l a r , x o r a z m i y l a r v a s a k q a b i l a l a r i e k a n l i g i i n k o r e t i l m a y d i . A m m o o ‘ z b e k x a l q i t a r i x i , m a d a n i y m e r o s i , u n i n g k e l i b c h i q i s h i h a q i d a b i t i l g a n i l m i y m a q o l a l a r , r i s o l a l a r , f u n d a m e n t a l m o n o g r a f i y a v a a s a r l a r d a a s o s i y u r g ‘ u u n i n g t u r k i y i l d i z i b i l a n b o g ‘ l i q y o z m a m a n b a l a r g a k o ‘ p r o q q a r a t i l a d i . N a t i j a d a , o ‘ z b e k x a l q i n i n g s u g ‘ d i y n e g i z i g a b e i x t i y o r s o y a t u s h a y o t g a n l i g i n i b i l m a y q o l a m i z . I k k i n c h i d a n , o d a t d a k o ‘ c h m a n c h i q a b i l a v a e l a t l a r h e c h q a c h o n b i r j o y d a m u q i m y a s h a m a y d i . U l a r d o i m k o ‘ c h i b y u r a d i . C H u n k i u l a r n i n g x o ‘ j a l i k a s o s i v a t u r m u s h t a r z i s h u n i t a q o z o e t a d i . M o d d i y m a d a n i y a t v a y o z m a m a n b a l a r g a k o ‘ r a , D a s h t i - q i p c h o q o ‘ z t a b i i y - g e o g r a f i k s h a r o i t i g a k o ‘ r a , k o ‘ c h m a n c h i l a r n i n g a z a l i y v a t a n i b o ‘ l s a d a , u e r l a r d a y a s h a g a n h u n n l a r , u s u n l a r q a r l u q v a c h i g i l , a r g u n v a t u x s i , k a l t a t o y v a q a n g l i , q i r g ‘ i z v a u y g ‘ u r , O l t o y t u r k l a r i v a u l a r n i n g a j d o d l a r i x u , d i , r u n g h a m d a s a k - s k i f q a b i l a l a r i h e c h q a c h o n b i r j o y d a m u q i m y a s h a m a g a n . U l a r n a f a q a t b e p a y o n b u y u k t u r k d a s h t i d a , b a l k i O ‘ r t a O s i y o n i n g q a d i m g i d e h q o n j a m o a l a r i t o m o n i d a n o ‘ z l a s h t i r i l m a g a n d a r y o h a v z a l a r i v a c h o ‘ l l a r i d a h a m o ‘ z c h o r v a m o l l a r i n i y a y l o v - l a r d a b o q i b k o ‘ c h i b y u r g a n . K o ‘ c h m a n c h i l a r n i n g k a m b a g ‘ a l q i s m i n i b i r b o ‘ l a g i h a r s a f a r b u z a m i n d a q o l i b k e t i b , s e k i n - a s t a o ‘ t r o q t u r m u s h t a r z i g a o ‘ t a b o s h l a y d i l a r . B u j a r a y o n n i n g b i r n e c h a a s r l a r d a v o m i d a m u n t a z a m t a k r o r l a n i s h i v a u n i n g d o i m i y t a r i x i y v o q e l i k k a a y l a n i s h i O ‘ r t a