Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari faning asosiy yo’nalishlari va maktablari - Aqsh, Evropa va Rossiya etnologiya maktablari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.4716796875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari faning asosiy yo’nalishlari
va maktablari - Aqsh, Evropa va Rossiya etnologiya maktablari
Reja:
1. Sotsiologiya maktabi va uning namoyondalari
2. Funktsonalizm va uning namoyondalari

Ye vropa mamlakatlari etnologiya fanida diffuzionizm yunalishi bilan bir
vaktda sotsiologiya maktabi ham shakllangan va u ilmiy jixatdan Karaganda
diffuzionizmga nisbatan birmuncha sermaxrul bo'lgan. Agar, evolyutsionizm
vakillari etnologiyaning asosini insonda, diffuzionistlar madaniyatda deb bilgan
bo'lsa-lar, sotsiologiya maktabi vakillari jamiyatda deb xisoblaganlar. Ushbu
yo'nalish vakillarining bunday xulosaga kelishlariga «ja-miyatni oddiy individlarga
kiritib bo'lmaydi», — degan qarash ustuvorli sabab bo'lgan. Sotsiologiya maktabi
vakillari fikriga binoan, jamiyat odamlar orasidagi uzaro ongli alokdlar natija-sida
tashkil topgan. Ushbu yo'nalishning asoschilaridan biri Emil Dyurkgeymdir.
E. Dyurkgeym (1858—1917 yy.). Etnologiyada sotsiologiya yuna-lishining
vatani Fransiya xisoblanadi. Emil Dyurkgeym XIX asrning oxirgi o'n yilligida
etnologiyada yangi yo'nalish — sotsiologiya maktabiga asos solgan.
Evolyutsionistlarga qarshi o'laroq, Dyurkgeym jamiyatni odam-larni urab
to'rgan olamga moslashishi sifatida emas, balki yopiq statik tizim shaklida talqin
qilgan. U jamiyatni sotsiologik faktlar orqali tadqiq qilish g'oyasini ilk bora taklif
etib, fanga "ijtimoiy tur" terminini olib kirgan tadqiqotchidir. Uz navba-tida,
Dyurkgeym madaniyatni tasniflashda eng sodda jamoa—ibtidoiy jamoani asos
kilib olgan. OHmning fikricha, mazkur jamoa uz taraqqiyoti davomida murakkab
jamoaviy tizimni bosib utib urug'ga aylangan. Keyinchalik undan qator jamoa, elat,
halq. kabi yangi jamoa va uyushmalar pay do bo'ladi. SHunday kilib, Dyurkgeym-
ning muloxazalariga ko'ra har qanday jamoa ibtidoiy jamoaning murakkablashgan
shakli xisoblanadi. Dyurkgeym g'oyalari uning qator shogirdlari tomonidan davom
ettirilgan bo'lib, ular orasida eng mashxurlari sifatida M. Moss, q Levi-Stross, M.
Grene, L. Levi-Bryul tadqiqotlarini aloxida kursatib o'tmoq zarur.
Lyusen Levi-Bryul (1857—1939 yy.). Etnologiyadagi fransuz sotsiologiya
maktabi vakillari orasida Lyusen Levi-Bryul qarash-lari aloxida dikdatga sazovor
goyalardan biri xisoblanadi. U uz nuktai nazarini «Ibtidoiy tafakkur» (1930) nomli
asarida ba-tafsil izoxlashga harakat qilgan. Levi-Bryul Dyurkgeymdan far-kli
ravishda «ibtidoiy halqlarning mantikkacha bo'lgan tafakku-ri» nomli nazariya
asoschisi xisoblanadi.

Umuman olganda, sotsiologiya maktabining etakchi goyaiari aso-san kuyidagilarda
aks ettan:
♦ xar bir jamiyatda mazkur jamiyatning muxim asosini tashqil etuvchi «jamoaviy
tasavvurlar» mavjud;
♦ madaniyatning funktsiyasi jamiyatni eryushlashtirish va odam-larni bir-biriga
yaqinlashgirishdan iborat;
♦ birjamiyatdan ikkinchisiga u'tish kiyin jarayon bo'lib, bu ravon tekis holda emas,
balki sakrash nuli orqali amalga oshadi.
Funktsonalizm. Etnologiyada sotsiologiya maktabi goyalari ta-raqkiyotining
mantikiy davomi sifatida funktsonalizm yuna-lishi shakllangan. Agar,
diffuzionizmning vatani Germaniya. sotsiologiya maktabi Fransiyada shakllangan
bo'lsa, funktsonalizm Angliyada paydo bo'lgan va XXasrning 20-yillariga kelib
etnologiyadagi etakchi okimlardan biriga aylangan.
Etnik jarayonlarni tadqiq etishda funktsonalizmning uzgaradigan farqli xususiyati
shundan iboratki, mazkur yo'nalish ta-rafdorlari madaniyatni o'zaro aloqador
umumlashgan xususiyatlar-dan tashqil topgan deb xisoblaydilar. Uz navbatida
shuni ham ta'kidlash joizki, funktsonalizm tarafdorlari uchun madaniyatning
tarixiy o'zgarishi muammosi muhim ahamiyat kasb etmagan. Ular uchun
madaniyat qanday harakatlanadi? qavday vazifalarni bajaradi? Va qanday tarzda
maxsulot beradi? — degan muammolar echimini izlab topish dolzarb xisoblangan.
Funktsonalizmning mashxur namoyandalari I Tumvald (1869 — 1954yy.) —
asosiy kitobi — "Kishilik jamoasining ijtimoiy asosi" 1931 yilda nashr etilgan.
B. Malinovskiy (1884 —1942 yy.) — asosiy asari "Madaniyatning ilmiy
nazariyasi" deb nomlanib. 1944 yilda chop etilgan.
I Radkliff-Braun (1881 — 1955 yy.) — asosiy tadqiqoti — "Primitiv jamoaning
tuzilishi va fiinktsiyasi" —1952 yilda bosilib chikken.
Funktsonalistik nazariya ilk marotaba nemis etnologi Rihard Turnvald
tomonidan yaratilgan. Birok, Germaniyada funktsonalizm keng ommalasha
olmaganligi tufayli Angliyada mashxur ilmiy maktab tarzida shakllanib, ijtimoiy

va madaniy antropologiya tarakkiyotida o'ziga xos o’ringa ega bo'lgan. Mazkur
yo'nalishning yirik namoyandalaridan biri mashxur etnolog olim
Bronislav Malinovskiydir.
B. Malinovskiy (1884—1942yy.). Etnologiyadagi mashxur klassik olimlardan biri
Bronislav Malinovskiy Krakovda tugilgan va shu shaharda taxsil olgan. YAngi
Gvineya va Melaneziyada dala etnografik tadldiqotlarini amalga oshirgan. 1927—
1938 yillar mobaynida London iqtisodiyot maktabida ishlagan, 1938 yil AKDDga
immigrant bo'lib ketgan va umrining oxiri (1942 yil) gacha Yel universitetida
faoliyat kursatgan.
B.Malinovskiy madaniyatga oid empirik nazariya asoschisi xisob-lanadi.
Tadqiqotchi ushbu nazariyani yaratish jarayonida uzidan ol-dingi mutaxassislarni
dala-etnografik ekspeditsiyalar o'tkazma-ganlik va faqatgina muzey materiallarini
o'rganish bilan chekla-nib krlganliklari uchun tankid qilgan. U olib borgan dala-
tadq-ikrtlari jarayonida juda ham kdzikdrli ilmiy xulosalarga kel-gan.
Malinovskiyning fikricha, etnologiya kandaydir psixologik faraz, gipoteza yoki
faqatgina biror xrdisa, buyum yoki predmetni tavsiflash bilangina cheklanib
krlmasligi lozim. CHunki. tashqi kuzatuv ko'pincha anglashilmovchilikka ham olib
kelishi mumkin. SHu boisdan ham ichki xususiyatlarni chukur anglamasdan turib
madaniyatni yaxlit tarzda tushunib bo'lmaydi. Bu o'rinda tadqiqotchi ma'lum bir
buyumni nafaqat tavsiflash, balki u kanday yaratilgani, uni kay tarzda va kanday
vaziyatda ishlatish mumkin-ligi, ushbu ashyo kimga tegishli va kim tomonidan
ishlatilishi mumkinligini ham anglay bilishi lozim. Mapdur ingliz tadki-krtchisi
etnologiya fanining tavsifiy, faktologik xususiyatiga karshi bo'lib, tavsifiylik faqat
madaniyatning ayrim xususiyat-larinigina aks ettiradi. degan xulosaga kelgan.
Malinovskiyning madaniyat nazariyasiga oid kdrashlari uning vafotidan sung,
1944 yilda ingliz tilida nashr etilgan «Madaniyatning ilmiy nazariyasi» nomli
kitobida ifodalangan. Uning fikricha, madaniyat faqat insonlarga xos biologik
xususiyat bo'lsa-da, odamlar ham tirik jonzodlar xisoblanadi. SHu boisdan ham
odam uzining biologik extiyojini krndirish maqsadida oziq-ovkdt. yonilgi kabi
kundalik extiyoj buyumlarini kidirib topa-di, uy-joylar kuradi va kiyim-

kechaklarni tikib kiyadi. Demaq u mazkur amallari orkali Uz atrofida ishlab
chiqarish munosabatlarini shakllantiradi va bu fanda madaniy at deb yuritiladi.
Tur-li madaniyatlar orasidagi uzaro farkdarni odamlarning turfa xildagi oddiy
ehtiyojlarini qondirish usullari bilan izoxlash mumkin. SHu sababdan ham
madaniyat modqiy va ma'naviy madaniyat qismlariga bo'linadi.
B. Malinovskiy antropologiya va etnologiyaning muhim muam-molarini,
jumladan, dunyo madaniyatlarini o'rgangan dastlabki etnologik maktab vakillari
qarashlariga ham uzining munosaba-tini bildirgan edi. Ayniqsa, u mashxur olim E.
Taylorning «qoldiqlar metodi»ni jiddiy tankid ostita olgan. Malshyuvskiyning
fikricha, ushbu uslub asosida tadqiqotlar olib borgan ko'pgina olimlar har bir narsa
yoki ko'rinishdan krddikiy xususiyatlarni izlaganlar. Aslida esa krldikiy
ko'rinishlar sifatida baholan-gan xususiyatlar madaniyat ko'rinishlari bo'lib, undagi
eski ko'rinishlar o'rnini yangilari egallagan. Malinovskiyning fikricha, qoldiqiy
ko'rinishlar metodi etnologiya faniga jiddiy zarar etkazgan. Bundan tashqari bu
uslub madaniyat ko'rinishlarining uzaro funktsonal boglikdigi munosabatlariga
ziddir. Mapdur olimning tasdiklashicha, madaniyatda hechqanday ortikcha, tasodi-
fly yoki qoldiqiy ko'rinish bo'lmaydi. Madaniyatdagi barcha kurinish yoki holat
ma'lum bir funktsiyani bajaradi. Agar shunday bo'lmaganda edi, bunday
ko'rinishlar allaqachonlar iste'moldan chikib ketgan bo'lar edi. Jumladan,
qandaydir bir urf-odat, rasm-rusum. marosim ma"lum bir jarayonda qo'llanilar
ekan, demak u nimagadir zarurdir. Kolaversa, B. Malinovskiy diffuzionistlarni
ham tankid qilgan. Uning fikricha, diffuzionistlaming katta xatolaridan biri mazkur
okdm tarafdorlari madaniyatni tirik bir organizm sifatida emas, balki jonsiz
buyumlar maj-muidan iborat deb xisoblaganliklaridir.
Alfred Radkliff-Braun (1881—1955 yy.). Kembridj universitetida o'qigan.
Universitetdagi taxsilni tugatganidan sung Hind okeanidagi Andaman orollarida
aborigenlar orasida va Afrikada dala tadqiqotlari olib borgan. Kapshtadt, Sidney
universitetla-rida ishlagan. Ilmiy faoliyatining oxirgi 20-yilida Oksfordda
tadqiqotlar olib borgan. XX asrning 30-yillari oxiridan bosh-lab Buyuk Britaniya
Kirolligi etnografiya instituta prezidenti bo'lgan. Etnologiyadagi funktsonalizm

okdshining yirik namo-yandalaridan biri Alfred Radkliff Braun Riversning
shogirdi bo'lib, fanga ingliz strukturalizmi yoki strukturaviy funktsonalizm degan
yangi yo'nalishni olib kirgan. Bu yo'nalishning o'ziga xosligi shundaki, mazkur
nazariya jamiyat hayoti, odamlar ongi, munosabatlari hamda madaniyatining
funktsonal va strukturaviy taxdiliga oid qarashlarini umumlashtiradi. Radkliff
Braun uzining asosiy goyalarini 1950 yil chop etilgan "Etnologiya va ijtimoiy
antropologiya metodi "va 1952 yilda e'lon kdpingan "Madaniyatning tarixiy va
funktsonal talkini" hamda "Primitiv jamoaning tuzilishi va funktsiyasi" nomli
kitoblarida ifoda etgan.
Radkliff Braun qarashlariga kura, insonni o'rganuvchi asosiy fan
antropologiya bo'lib, u uz navbatida uch asosiy yo'nalishga — odam biologiyasi,
qadimiy arxeologiya va etnografivaga bo'linadi. Etnografiya ham uz navbatida
etnologiya va sotsial antropologiyaga bo'linadi va ularning har biri o'ziga xos
maxsus tadqiqot uslub-lariga egadir.
U etnologiya atamasini aloxida halqlarni aniq tarixiylik prnqiplari asosida
o'rganuvchi, ularning ichki taraqqiyoti. uzaro madaniy aloqalarini taxdil etuvchi
fanga nisbatan ko'llashni tav-siya etgan. Muallifning fikricha, etnologiyaning
asosiy metodi yozma manbalar asosida insoniyat madaniyatini tarixiy
rekonstrukqiya qilishdir.
Ijtimoiy antropologiya uning fikricha, insoniyat madaniyatini uo'rganishda
umuman boshqacha yo'nalishni aks ettiradi. Uning vazifasi aniq bir halqlar
madaniyatini rekonstrukqiya qilish emas, balki halqlarning ijtimoiy va madaniy
tarakkiyotidagi umumiy krnuniyatlarni izlab tonihqir. Ushbu fan tabiiy fan-larning
indukqiya va analogiya metodlaridan foydalanadi.
Induktiv metodning moxiyati materiallarni ajratib tanlab olish va umumlashtirish
bo'lib. bu uslub madaniy ko'rinishlarni o'rganishga taashguklidir.
Ma'lumki, XX asrning 30-yillarigacha Amerikada etnologiya mashxur olim
Frans Boas maktabi ta'sirida rivojlangan. Frans Boas (Rgepg Voaz. 1858—1942
yy.) goyalari bir necha In yillar oldin nafaqat psixologik antropologiya, balki
madaniy antro-pologiyaning kagor dastlabki asosiy magistral yo"nalishlari uchun

asosiy pillapoya bo'lib xizmat qilgan. Tadqiqotchilar F. Boasni zamonaviy
etnologiyaning me'mori deb xisoblaydilar. U avvalo evolyuqionistlarning kishilik
jamoasi, ijtimoiy institutlar, madaniyat kuyidan yukrriga karab tarakkiy etib
boradi, -degan ta'limotiga keskin karshi chikdan. Boas uzidan avvalgi tadqiqot-
chilarni o'avxum yoki noto*g"ri xulosalarga kelganlar deb xdsobla-gan. SHu
boisdan ham u etnologiyani yangidan yaratmoq zarur degan xulosaga kelgan. Boas
yangidan etnografik materiallar yigish uchun oldingi tadqiqotchilarga nisbatan
ko'proqdala ekspeditsiyalari tashqil etish va ular asosida yangi metodlar va
konqepqiyalarni yaratish zarur deb xisoblagan. Amerika maktabining vakillari bu
borada o'zlarining dala tadqiqotlarini o'tkazish jarayonida psixologik va psixiatrik
uslublardan keng foydalanganlar. Natija-da, psixologik antropologiyaga oid
ko'plab ma'lumot yikishga mu-yassar bo'lingan. Psixiantropologik nazariyaga
bo'lgan extiyoj na-tijasida etnopsixologik maktab anchagina tarakkiy etgan.
Е tnologiyada psixologik yo'nalish roivojlanishi jarayonida uzining
konqeptual vorisligini saklagan xolla bir necha marta nomini almashtirgan. Mazkur
yo'nalish dastlab Franq Boasning tarixiy maktabi, keyinchalik SHaxe va Madaniyat
maktabi, undan keyin «milliy harakter»ni tadqiq qilish. XX asrning 60-yil-laridan
boshlab to xozirgi kungacha esa — psixologik antropologiya yoki ko'pincha
etnopsixologiya nomi bilan yuritiladi.
Etnopsixologiya maktabi namoyandalarining ta'kidlashlaricha, «madaniyat»
mavo'um tushunchadan kura kengrokdir. lekin bu borada birinchi o'rinda individ,
shaxs turadi. SHu bois, madaniyatini tadqiq qiJishni eng avvalo shu madaniyatga
daxddor individ va shaxsni o'rganishdan boshlamoq joiz.
Dastlabki etnopsixologik konqepqiya etnolog olimlar tomo-nidan emas,
balki psixologlar, aniqrog'i, Abram Kardiner (1891— 1981 yy.) tomonidan
yaratilgan. U uo'v qarashlarini «Individ va uning jamoasi» (1937) va «Jamiyatning
psixologik chegarasi» nom-li asarlarida etnopsixologiya maktabining asosiy
goyalarini bayon qilgan. Uning tasavvuriga kura, insonning shaxeiy xususiyatiari u
tupshgandan keyingi dastlabki paytlardanoq shakllana boshlay-di. Bu shakllanish
tashqi ta'sirlar va ayniqsa har bir jamiyatda-gi o'ziga xos bola parvarishlash.

tarbiyalash usullari: ovkatlanti-rish, yurgaklash, kutarish, keyinroq esa yurishga,
gapirishga va ozodalikka urgatish kabilar orqali amalga oshadi. SHuning uchun
ham inson ruxiyatining shakllanishi asosan 4-5 yoshgacha davom eta-di va undan
keyin mustaxkamlanadi va butun umr deyarli o'zgarish-siz krladi. Kardinerning
bosh yuyasida «asosiy shaxslar» tushuncha-siga urru beriigan.
AQSH etnopsixologiya maktabining R. Linton, E. Sepir, R. Benedikt, M.
Mid, A. Kardiner kabi asoschilari etnik farklanish va madaniyatlar dinamikasini
«muhim shaxslar tarkibi» nazariya-si bilan boglab tushuntirishga harakat
kdloganlar. Jumladan, atokli etnolog Rut Benedikt «Madaniyat namunalari»
(1934), «Janubiy G'arb madaniyatining psixologik tiplari» (1928), «SHimoliy
Ame-rikadagi madaniyatlarning konfiguratsiyasi» (1932) kabi asarlarida turli
madaniyatlarda o'ziga xos maxsus shaxslar jamoasi mav-judligi hakddagi
qarashlarini bayon etgan. Kardiner tasavvuriga kura, inson shaxeiy qarashlari u
tugilgandan keyingi dastlabki kunlardanoq shakllana boshlaydi. Bu bevosita unta
tevarak-atrof-dagilarning munosabatlari asosida shakllanadi. Bolalik davriga
bo'lgan munosabat uning kelgusidagi hayot faoliyatida o'ziga xos iz koddiradi.
Sobiq sovet tuzumi davrida etnopsixologiya "burjua fani" deb xisoblanganligi
tufayli mazkur fanni o'rganishga deyarli e'tibor berilmagan. Mafkuraviy qarama-
kdrshiliklar mavjud bo'lganligi uchun YU.V. Bromley, N.D. Jandildin, SI.
Korolyov, S.A. Tokarev kabi tanikli etnograf olimlar ham G'arbiy Yevropa va
AQSHdagi etnopsixologiya sohasiga doir nazariyalarni nafaqat bir
tomonlama,'ya'ni «burjua sotsial psixologlari qarashlari-ning tankidi» sifatida
o'rganishga majbur bo'lganlar. Etnopsixologiya maktabining nazariy-metodologik
yo'nalishi madaniyat va shaxsning uzaro ta'sirini aniklashdan iborat bo'lgan. Ushbu
nazariya tarafdorlarining fikricha, har bir madaniyat o'ziga xos shaxslar tipining
egasidir. Bolalar tarbiyasini o'rganish esa shaxe va madaniyat o'rtasidagi
munosabatlar orqali shakllanadigan milliy harakgerni ochib berishda muhim vosita
xisoblanadi.
XX asrning 30—40-yillarga kelib shaxe bilan madaniyat muno-sabati
tushunchasi etnologiyaning dolzarb va asosiy muammosiga aylanganligi tufayli

etnologlar e'tiborini o'ziga torta boshla-gan. Mazkur muammo buo'shcha ilmiy
izlanishlar qilgan olimlar ikki okimga bo'linganlar: birinchi okim vakillari —
«inson harakteri faqat tarbiya natijasida shakllanadi» degan nazariyani ilgari
suruvchi Boasning madaniy determinizmi tarafdorlaridir (R. Benidikt, M. Mid),
ikkinchi okim esa "neofreydizm (ya'ni turli madaniyat shaxe tiplari) —
umumlashgan asosdagi Icheldangan variaqiyaning natijasidir" — degan goya
tarafdorlari (A. Kardi-ner, R. Linton, I. Xollouel)dan iborat edi. Etnopsixologiya
maktabining rivojlarushida, shubxasiz, Boasnmg shogirdi M. Midning kaua
xizmatlarini e'tirof etmoq darkor. U ustozining turli madaniyatlardagi tarbiya usuli
shaxslar vaularga xos faoliyatlarni keltirib chikdrishi haqidagi fikri-ni kuvvatlagan
xrdqa inson xulq-atvori. yati, shaxeiy xu-susiyatlarining biologik omil (irq) bilan
emas. madaniyati bilan boshikdigi jkjida ilmiy xulosaga kelgan. M. Mid Samoa
(1892—95 yy.), Admiralteystva (1928—1929 yy.) va 1965—1967 yy.), YAngi
Gvineya (1930—33 yy.), Indoneziyaning Bali (1936—1940 yy.) orollarida va
boshkd fiududlarda uzoq vaq-tlar mobaynida etnografik dala tadqiqotlarini amalga
oshirgan. Mazkur dala I tadqiqotlari ma'lumotlari asosidagi "Samoada ba-logatga
etish", "Uch ibtidoiy jamoalarda jins va temperament", "Gvineyada voyaga etish",
"Bolalar dunyosi va madaniyati" kabi asar-lari orqali M. I Mid bugun dunyoga
tanilgan.
Ko'pgina tadqiqotchilar etnopsixologik kdyofa tushunchasiga ham ta'rif
berganlar. Masalan. rus tadqiqotchisi SI. Korolyov shakl-langan etnik kiyofa
"ma'lum darajada muhofaza qiluvchi mexanizm rolini uynaydi. U xuddi elakdeq
yot narsalarni ajratib, uni yo qabo'l kiladi, yoki uni shu halqda mavjud bo'lgan
normalar asosida qayta ishlab beradi yoxud inkor kiladi", — deb xisoblagan. Bu
ta'rifni biroz boshqacharoq talkin etadigan bo'lsaq et-noslarning psixologik
kiyofasi -- ularning atrofdagi voqelik-ni, xrdisalarni o'ziga xos ravihqa idroq
tafakkur, tasavvur qilishlari va ularga bo'lgan munosabatning urf-odat, an'analar,
harakter tarzida namoyon bo'lishidir.
Har bir halqning psixologik kiyofasiga moe ravihqa madani-yati, oilaviy va
ijtimoiy munosabatlar tizimi, yosh va jinslar o'rtasidagi farkdanish, diniy e'tiqodga

nisbatan munosabat va shu bilan bog'liq harakatlari, kayfiyatlar hozirgi davrda esa
siyosiy jarayonlarga munosabat ham shakllanadi.
Muayyan bir etnik guruhdar ma'lum bir tarixiy rivojlanish boskichida o'ziga xos
ruxo'y-axlokiy xislatlarga ega bo'lib boradi va bu xrl ularning madaniyatiga ham
kuchli ta'sir kursatadi. Masa-lan, biz ruxiy-axlokiy xislatlarimiz va shunga bog'liq
turmush tarzimiz bilan xuddi shu makonda yuz yil avval yashagan uz ajdod-
larimizdan ancha farq kilamiz.
XX asrdaga AQSH etnopsixologiya maktabining asosiy xususi-yatlari
kuyidagilardan iborat edi: Madaniyatni shaxe orkali izoh-lashga intilish, insonning
bolalik davriga, ayniqsa, gudakning ruxiy-jinsiy shakllanishiga kuchli kiziko'sh,
jamiyat rivojla-nishida ijtimoiy-ikd'isodiy omillaraing o'rniga etarli baho bermaslik
va psixik omillarni mutlaklashtirish. AQSH etnopsixologiya maktabi
etnografiyaning psixologiya va psixiatriya bilan yaqinlashuviga yordam berdi,
etnografiyaga loyihalangan test-larni ko'llash orqali bolalik davrini qiyosiy tadkdxq
qilishni rivojlantirdi.
XX asrning 60—70-yillariga kelib etnopsixologik tadqiqotlarda «madaniyat va
shaxs»ni sotsial-madaniy sistema bilan bog'liq tarzda o'rganish yana dolzarb
muammoga aylandi.
Psixologik antropologiya sohasida germaniyalik olim I. Eybesfeldt, italiyalik
V. Lantanari. gvatemalalik A. Mendea-Dominige kabi olimlarning faol tadqiqot
olib borib, etnopsixologiya rivojlanihiga muhim xissa kushishlari
etnopsixologiyaning amalda dunyo fanlari tizimida mustaxkam o'rin olganligidan
dalolatberadi.
Psixologik antropologiya insonni bashariyatning va alohida madaniyatning
bir bo'lagi sifatida tadkdh etar ekan turli sotsial va madaniy sistemalarda a'lo
darajadagi hamfikrlik va hamji-hatlik vujudga kelishi uchun keng yul ochadi. Bu
esa xozirgi davr-ga xos bo'lgan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, milliy va diniy
muammolar globallashayotgan zamonda ko'plab muammolarni hal qilishning
samarali vositasidir.

$Etnologiyadagi yangi konsepsiyalar V Keyingi yarim asr davomida etnologiya fanida ko'plab yangi nazariy-metodologik qarashlar hamda goyalar paydo bo'ldi. Bunday qarashlaming paydo bo'lishi dunyo mikrsidagi siyosiy jarayonlar-ning o'zgarishi bilan chambarchas bog'liq./Aynikra, ikkinchi jaxon urushidan sung mustamlakachi imperiyalaming emirilishi etnologiya tarakdayotiga sezilarli ta'sir qilgarL\ Yevropadagi yirik davlatlarning mustamlakalaridan maxrum bo'lishi mazkur mamla-katlarda etnologiyaga bo'lgan kdzikishning ma'lum ma'noda susay- ishini va uz navbatida etnologik tadqiqotlar uchun ajratiladi-gan mablating kamayishiga sabab bo'ldi. Etnologiyaga amaliy qiziqishning zaiflashuvi, hatto ba'zida ayrim mamlakatlarda (Nideriandiyada) qator ilmiy tadqiqot institutlarining yopilishiga olib kelgan bo'lsa, boshqalanda (Buyuk Britaniya va Fransiyada)u etnologiyaning fanlar tizimidagi o'rni va ahamiyati ma'lum ma'noda pasaygan. Biroq. bu jarayonlar Yevropa mamlakatlari et-nologiyasida keyingi davrda hech kdnday yangi qarashlar va nazari-yalar yaratilmagan, degan muiohazani bildirmaydi. j Keyingi davrda Yevropa olimlari 1/ tomonidan etnologiya sohasida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, ingliz olimi Maks Glukman (1917 —1975 yy.) tomonidan «neofunktsonalizmning Manchester maktabi» nomi ostula mapgdur bo'lgan yo'nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yidda tugilgan) tomonidan ijtimoiy struk-turalizmning yangi konqepqiyasi yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ma'lum ma'noda Levi Stross qarashlari ta'sirida bo'lishlariga karamay, Moris Klod Melissolar tarixiy materializmga asoslangan qarashlarni shakl-lantirishga harakat (Uz navbatida qayd etish kerakki, 'XX asrning 50-yillaridan boshlab Yevropa mamlakatlaridaShv etnologiya fani amerikalik olimlar qarashlari ta'sirida rivojlangan. CHunki, laynan mazkur davrda AQSHda madaniy antropologiya juda ham rivojlangan edi. Ma-salan, 40—150-yillar oraligida AQSHda etnolog mutaxassislar tayyorlovchi kollej va universitetlar soni ikki baravarga ko'pay-gan. Mazkur fanga bo'lgan kizikishning ortishini ikki muhim vaziyat bilan izoxlash mumkin. Birinchidan, AKSHda madaniy antropologiya talabalarning umumiy ta'lim olishlarida muhim rol uynagan ijtimoiy-gumanitar fan xdsoblangan.$ $Ikkinchidan, ikkinchi jaxrn urushidan keyin jaxrn siyosiy maydonidagi vazi- yatning o'zgarishi AKSHda etnologiya fani taraqqiyotiga ham ma'lum ma'noda uzining ijobiy ta'sirini o'tkazgan. Amerikalik olimlar tomonidan uchinchi dunyo mamlakatlariga tavsiya kilingan madaniy relyavitizm konsepsiyasi dunyoning yangi tartib-qoidasi sifatida qabul qilingan. Madaniy relyativizm bilan birga neoevolyutsionizm g'oyalari ham sezilarli darajada tarqalgan. XX asrning 80-yiilari ijtimoiy biologiya maktabining kisqa mudqatli tarakdiyot davri bo'lgan. Birok,, tez orada mazkur yuna-lish uzining etakchilik mavqeini madaniy ekologiyaga bushatib bcrgan. Mazkur nazariya bugungi kungacha Amerika madaniy antro-pologiyasida etakchilik mavkrini saklab kelmoqda. Tadqiqotchi olimlar bu oklmni funktsonalizm, strukturalizm va neoevolyutsionizm bidan birga amerika madaniy antropologiyasidagi aso-siy yo'nalishlar sirasiga kiritadilar. Keyingi un yilliklarda Amerika etnologlari orasida Klifford Girs (1926) va Rihard Terner. (1920 -- 1983 yy.) qarashlari asrsida shakllangan yangi germenevtika (izoxlovchi, talkin etuvchi) j yo'nalishi ancha maihur bo'lib bormoqda. Mazkur ~yo'nalish ta-rafdorlari aeosan ijtimoiy \ kommunikaqiyada simvollar va ramz, timsollarning zamonaviy madaniyatlardagi ma'naviy-axlokiy ao'amiyatani tadkdq etishni makrad kilib olganlar.\ Bu borada Terner simvollarning pragmatik aspekta, jixatiga ko'proqe'tibor karatgan xrldlTtimsollar ijtimoiy jarayonlarda faol kuch sifa-tida namoyon bo'ladi, degan xulosaga kelgan. Ternerdan farkdi ra-vishda Girq simvollarning ijtimoiy hayotdagi o'rni va ularning inson Xissiyoti va ruhiyatiga bo'lgan ta'sirini muhim deb xisob- laydi/Giro^etnologlar empirik maiumotlarni tavsif qilish bilangina chegaralanib krlmasdan, mazkur madaniyat soxiblari-ning qarashlari va harakatlari tub moxiyatini aniklashlari zarur degan goyani ilgari so'rgan. Etnologiyaning kelgusidagi istiqbolli mavzulari to'g'risida mutaxassis olimlar orasida kechayotgan bahs-munozaralarda ko'plab tadqiqotchilar germenevtika antropologiya fanning istiqbolli yo'nalishi deb ta'kidlamoqdalar. Bunga sabab mazkur yo'nalish tarafdorlari «madaniyat ob'ektini tadqiq kdgsish sub'ekti aeosan yevropalik tahikrtchilar bo'lishi keraq yevropalik bo*lmagan$

jamoalar bunda tadqiqot ob'ektigina bo'lishi mumkin» degan goya asosida
shakllangan evroqentrizm goyasidan butkul voz kechishdi. Ular sayyoramizning
har qaysi mintakdeida yashovchi ilmiy izla-nuvchi tadqiqot sub'ekti bo'lishi va uz
navbatida, yevropa madani-yati tadqiqot ob'ekta sifatida o'rganilishi mumkin degan
goyani ilgari suradilar. Kxlaversa, xo/.ir aloxida madaniyatlarning uzaro
yaqinlashuvi jarayoni ularning yagona global madaniy tizimda bir-lashishlariga
sabab bo'lmoqda. SHu bois xozir etnologiya fanida boshkd madaniyatlarni nafaqat
tadqiqot ob'ekta sifatida tadkdq etishga, balki tarixiy-madaniy jarayonlar
muammolariga ham alo-xdqa e'tibor karatilmoqda. Uz navbatida esa mazkur
yo'nalishlar doirasidagi mavzular fanning istiqboldagi yo'nalishlari sifa-tida e'tirof
etilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .
1. Barth F. Introduction // Ethnic Groups and Boundaries: The Social
Organisation of Culture Difference / Ed de F.Barth Bergen, Oslo, London, 1969.
P.9-17.
2. Edited by M. N. Srinivas . The University Of Chicago Press 1998
3. Encyclopedia Of Social And Cultural Anthropology. Edited by Alan Barnard
Jonathan Spencer. - London & New York, 2002.
4. Greenberg J.H. Language in the Americas. Stanford, 1987.
5. Introduction to Sociocultural Anthropology. Zerihun Doda . Debub University .
2005
6. Method In Social Anthropology Selected Essays by K. R. Radcliffe-Brown
7. Ruhlen M. A guide to world' languages. Vol.1: Classification. London, 1987.
8. Small Places, Large Issues An Introduction to Social and Cultural
Anthropology . Thomas Eriksen 2001
9. Social Anthropology Core Course Calicut University page 26-27-28
10. Social Anthropology Core Course Calicut University , 2011
11. Алесеев В.П, Першиц А.И. “История первобытного обшества” Москва.
“Высшая школа” 2004
12. Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир
назарий ва илмий методологик асослари // O ’ zbekiston tarixi .– 2002.№4. –
Б.54-60.
13. Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар» - Т.; 2001.
14. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.– С. 34.
15. Бўриев О. ва бошқалар «Ўзбек оиласи тарихи». Т., 1995.

Mavzu: Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari faning asosiy yo’nalishlari va maktablari - Aqsh, Evropa va Rossiya etnologiya maktablari Reja: 1. Sotsiologiya maktabi va uning namoyondalari 2. Funktsonalizm va uning namoyondalari

Ye vropa mamlakatlari etnologiya fanida diffuzionizm yunalishi bilan bir vaktda sotsiologiya maktabi ham shakllangan va u ilmiy jixatdan Karaganda diffuzionizmga nisbatan birmuncha sermaxrul bo'lgan. Agar, evolyutsionizm vakillari etnologiyaning asosini insonda, diffuzionistlar madaniyatda deb bilgan bo'lsa-lar, sotsiologiya maktabi vakillari jamiyatda deb xisoblaganlar. Ushbu yo'nalish vakillarining bunday xulosaga kelishlariga «ja-miyatni oddiy individlarga kiritib bo'lmaydi», — degan qarash ustuvorli sabab bo'lgan. Sotsiologiya maktabi vakillari fikriga binoan, jamiyat odamlar orasidagi uzaro ongli alokdlar natija-sida tashkil topgan. Ushbu yo'nalishning asoschilaridan biri Emil Dyurkgeymdir. E. Dyurkgeym (1858—1917 yy.). Etnologiyada sotsiologiya yuna-lishining vatani Fransiya xisoblanadi. Emil Dyurkgeym XIX asrning oxirgi o'n yilligida etnologiyada yangi yo'nalish — sotsiologiya maktabiga asos solgan. Evolyutsionistlarga qarshi o'laroq, Dyurkgeym jamiyatni odam-larni urab to'rgan olamga moslashishi sifatida emas, balki yopiq statik tizim shaklida talqin qilgan. U jamiyatni sotsiologik faktlar orqali tadqiq qilish g'oyasini ilk bora taklif etib, fanga "ijtimoiy tur" terminini olib kirgan tadqiqotchidir. Uz navba-tida, Dyurkgeym madaniyatni tasniflashda eng sodda jamoa—ibtidoiy jamoani asos kilib olgan. OHmning fikricha, mazkur jamoa uz taraqqiyoti davomida murakkab jamoaviy tizimni bosib utib urug'ga aylangan. Keyinchalik undan qator jamoa, elat, halq. kabi yangi jamoa va uyushmalar pay do bo'ladi. SHunday kilib, Dyurkgeym- ning muloxazalariga ko'ra har qanday jamoa ibtidoiy jamoaning murakkablashgan shakli xisoblanadi. Dyurkgeym g'oyalari uning qator shogirdlari tomonidan davom ettirilgan bo'lib, ular orasida eng mashxurlari sifatida M. Moss, q Levi-Stross, M. Grene, L. Levi-Bryul tadqiqotlarini aloxida kursatib o'tmoq zarur. Lyusen Levi-Bryul (1857—1939 yy.). Etnologiyadagi fransuz sotsiologiya maktabi vakillari orasida Lyusen Levi-Bryul qarash-lari aloxida dikdatga sazovor goyalardan biri xisoblanadi. U uz nuktai nazarini «Ibtidoiy tafakkur» (1930) nomli asarida ba-tafsil izoxlashga harakat qilgan. Levi-Bryul Dyurkgeymdan far-kli ravishda «ibtidoiy halqlarning mantikkacha bo'lgan tafakku-ri» nomli nazariya asoschisi xisoblanadi.

Umuman olganda, sotsiologiya maktabining etakchi goyaiari aso-san kuyidagilarda aks ettan: ♦ xar bir jamiyatda mazkur jamiyatning muxim asosini tashqil etuvchi «jamoaviy tasavvurlar» mavjud; ♦ madaniyatning funktsiyasi jamiyatni eryushlashtirish va odam-larni bir-biriga yaqinlashgirishdan iborat; ♦ birjamiyatdan ikkinchisiga u'tish kiyin jarayon bo'lib, bu ravon tekis holda emas, balki sakrash nuli orqali amalga oshadi. Funktsonalizm. Etnologiyada sotsiologiya maktabi goyalari ta-raqkiyotining mantikiy davomi sifatida funktsonalizm yuna-lishi shakllangan. Agar, diffuzionizmning vatani Germaniya. sotsiologiya maktabi Fransiyada shakllangan bo'lsa, funktsonalizm Angliyada paydo bo'lgan va XXasrning 20-yillariga kelib etnologiyadagi etakchi okimlardan biriga aylangan. Etnik jarayonlarni tadqiq etishda funktsonalizmning uzgaradigan farqli xususiyati shundan iboratki, mazkur yo'nalish ta-rafdorlari madaniyatni o'zaro aloqador umumlashgan xususiyatlar-dan tashqil topgan deb xisoblaydilar. Uz navbatida shuni ham ta'kidlash joizki, funktsonalizm tarafdorlari uchun madaniyatning tarixiy o'zgarishi muammosi muhim ahamiyat kasb etmagan. Ular uchun madaniyat qanday harakatlanadi? qavday vazifalarni bajaradi? Va qanday tarzda maxsulot beradi? — degan muammolar echimini izlab topish dolzarb xisoblangan. Funktsonalizmning mashxur namoyandalari I Tumvald (1869 — 1954yy.) — asosiy kitobi — "Kishilik jamoasining ijtimoiy asosi" 1931 yilda nashr etilgan. B. Malinovskiy (1884 —1942 yy.) — asosiy asari "Madaniyatning ilmiy nazariyasi" deb nomlanib. 1944 yilda chop etilgan. I Radkliff-Braun (1881 — 1955 yy.) — asosiy tadqiqoti — "Primitiv jamoaning tuzilishi va fiinktsiyasi" —1952 yilda bosilib chikken. Funktsonalistik nazariya ilk marotaba nemis etnologi Rihard Turnvald tomonidan yaratilgan. Birok, Germaniyada funktsonalizm keng ommalasha olmaganligi tufayli Angliyada mashxur ilmiy maktab tarzida shakllanib, ijtimoiy

va madaniy antropologiya tarakkiyotida o'ziga xos o’ringa ega bo'lgan. Mazkur yo'nalishning yirik namoyandalaridan biri mashxur etnolog olim Bronislav Malinovskiydir. B. Malinovskiy (1884—1942yy.). Etnologiyadagi mashxur klassik olimlardan biri Bronislav Malinovskiy Krakovda tugilgan va shu shaharda taxsil olgan. YAngi Gvineya va Melaneziyada dala etnografik tadldiqotlarini amalga oshirgan. 1927— 1938 yillar mobaynida London iqtisodiyot maktabida ishlagan, 1938 yil AKDDga immigrant bo'lib ketgan va umrining oxiri (1942 yil) gacha Yel universitetida faoliyat kursatgan. B.Malinovskiy madaniyatga oid empirik nazariya asoschisi xisob-lanadi. Tadqiqotchi ushbu nazariyani yaratish jarayonida uzidan ol-dingi mutaxassislarni dala-etnografik ekspeditsiyalar o'tkazma-ganlik va faqatgina muzey materiallarini o'rganish bilan chekla-nib krlganliklari uchun tankid qilgan. U olib borgan dala- tadq-ikrtlari jarayonida juda ham kdzikdrli ilmiy xulosalarga kel-gan. Malinovskiyning fikricha, etnologiya kandaydir psixologik faraz, gipoteza yoki faqatgina biror xrdisa, buyum yoki predmetni tavsiflash bilangina cheklanib krlmasligi lozim. CHunki. tashqi kuzatuv ko'pincha anglashilmovchilikka ham olib kelishi mumkin. SHu boisdan ham ichki xususiyatlarni chukur anglamasdan turib madaniyatni yaxlit tarzda tushunib bo'lmaydi. Bu o'rinda tadqiqotchi ma'lum bir buyumni nafaqat tavsiflash, balki u kanday yaratilgani, uni kay tarzda va kanday vaziyatda ishlatish mumkin-ligi, ushbu ashyo kimga tegishli va kim tomonidan ishlatilishi mumkinligini ham anglay bilishi lozim. Mapdur ingliz tadki-krtchisi etnologiya fanining tavsifiy, faktologik xususiyatiga karshi bo'lib, tavsifiylik faqat madaniyatning ayrim xususiyat-larinigina aks ettiradi. degan xulosaga kelgan. Malinovskiyning madaniyat nazariyasiga oid kdrashlari uning vafotidan sung, 1944 yilda ingliz tilida nashr etilgan «Madaniyatning ilmiy nazariyasi» nomli kitobida ifodalangan. Uning fikricha, madaniyat faqat insonlarga xos biologik xususiyat bo'lsa-da, odamlar ham tirik jonzodlar xisoblanadi. SHu boisdan ham odam uzining biologik extiyojini krndirish maqsadida oziq-ovkdt. yonilgi kabi kundalik extiyoj buyumlarini kidirib topa-di, uy-joylar kuradi va kiyim-

kechaklarni tikib kiyadi. Demaq u mazkur amallari orkali Uz atrofida ishlab chiqarish munosabatlarini shakllantiradi va bu fanda madaniy at deb yuritiladi. Tur-li madaniyatlar orasidagi uzaro farkdarni odamlarning turfa xildagi oddiy ehtiyojlarini qondirish usullari bilan izoxlash mumkin. SHu sababdan ham madaniyat modqiy va ma'naviy madaniyat qismlariga bo'linadi. B. Malinovskiy antropologiya va etnologiyaning muhim muam-molarini, jumladan, dunyo madaniyatlarini o'rgangan dastlabki etnologik maktab vakillari qarashlariga ham uzining munosaba-tini bildirgan edi. Ayniqsa, u mashxur olim E. Taylorning «qoldiqlar metodi»ni jiddiy tankid ostita olgan. Malshyuvskiyning fikricha, ushbu uslub asosida tadqiqotlar olib borgan ko'pgina olimlar har bir narsa yoki ko'rinishdan krddikiy xususiyatlarni izlaganlar. Aslida esa krldikiy ko'rinishlar sifatida baholan-gan xususiyatlar madaniyat ko'rinishlari bo'lib, undagi eski ko'rinishlar o'rnini yangilari egallagan. Malinovskiyning fikricha, qoldiqiy ko'rinishlar metodi etnologiya faniga jiddiy zarar etkazgan. Bundan tashqari bu uslub madaniyat ko'rinishlarining uzaro funktsonal boglikdigi munosabatlariga ziddir. Mapdur olimning tasdiklashicha, madaniyatda hechqanday ortikcha, tasodi- fly yoki qoldiqiy ko'rinish bo'lmaydi. Madaniyatdagi barcha kurinish yoki holat ma'lum bir funktsiyani bajaradi. Agar shunday bo'lmaganda edi, bunday ko'rinishlar allaqachonlar iste'moldan chikib ketgan bo'lar edi. Jumladan, qandaydir bir urf-odat, rasm-rusum. marosim ma"lum bir jarayonda qo'llanilar ekan, demak u nimagadir zarurdir. Kolaversa, B. Malinovskiy diffuzionistlarni ham tankid qilgan. Uning fikricha, diffuzionistlaming katta xatolaridan biri mazkur okdm tarafdorlari madaniyatni tirik bir organizm sifatida emas, balki jonsiz buyumlar maj-muidan iborat deb xisoblaganliklaridir. Alfred Radkliff-Braun (1881—1955 yy.). Kembridj universitetida o'qigan. Universitetdagi taxsilni tugatganidan sung Hind okeanidagi Andaman orollarida aborigenlar orasida va Afrikada dala tadqiqotlari olib borgan. Kapshtadt, Sidney universitetla-rida ishlagan. Ilmiy faoliyatining oxirgi 20-yilida Oksfordda tadqiqotlar olib borgan. XX asrning 30-yillari oxiridan bosh-lab Buyuk Britaniya Kirolligi etnografiya instituta prezidenti bo'lgan. Etnologiyadagi funktsonalizm

O'xshashlar

Etnogenez va etnik tarix

Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari fanining fan sifatida shakllanishi, tarixshunosligi

Lingvokulturologiya maktablari

O`zbek xalqi etnogenez va etnik tarixi.

SPORT MAKTABLARI VA MARKAZLARI FAOLIYATINI TASHKIL QILISH