logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbekistonda 1917-90 yillardagi muzeylarining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni

O‘zbekistonda 1917-90 yillardagi muzeylarining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.2158203125 KB
Ko'chirib olish
O‘zbekistonda 1917-90 yillardagi muzeylarining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni Reja: 1. O‘zbekistonda muzeylar bo‘yicha sovet davrida olib borilgan siyosat va muzey ishi. 2. O‘zbekistonda 1917-90 yillarda tashkil etilgan muzeylar faoliyati. 1.O‘zbekistonda muzeylar bo‘yicha sovet davrida olib borilgan siyosat va muzey ishi. XX asr boshlarida hozirgi O‘zbekiston hududi tarkibiga uch davlat birlashmasi: Rossiya O‘rta Osiyoni zabt etganidan keyin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida qo‘shib olingan Turkiston general-gubernatorligi, shuningdek, yuzaki ravishda mustaqil bo‘lgan, ammo Rossiyaga qaram hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva xonligi kirar edi. O‘sha vaqtda xududning kattaligi va aholisining ko‘pligi jihatidan Turkiston o‘lkasi, ya’ni Turkiston general-gubernatorligi eng yirik sanalardi. Uning tarkibiga Samarqand, Sirdaryo, Farg‘ona, Kaspiy orti va Yettisuv viloyatlari kirar edi. Mustamlakachilik Turkiston xo‘jaligining an’anaviy tarkibiga putur yetkazish bilan bir qatorda milliy asosda burjua yo‘nalishida o‘z axvolini mustaqil ravishda o‘zgartirish imkoniyatidan uni mahrum etdi, turg‘unlikka, inqirozga, qoloqlikka mahkum qildi. 1917 yillarga kelib, mamlakatda keskin burilish yuz berdi. Shu yilning oktyabr oyida bolsheviklar zo‘rlik bilan amalga oshirgan to‘ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, jumladan, O‘zbekiston xalqlari tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini boshlab berdi. Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi o‘rnini «qizil imperiya» egalladi. Muzeylarda, jumladan saroy muzeylarida saqlanayotgan san’at asarlari va qadimgi davrga oid osori-atiqalar xalqning qadriyatlari ekanligi, ularni asrash va muhofaza etish bilan hukumat darajasida shug‘ullanish lozimligi anglanadi. O‘zbekistonda davlatning o‘zi muzeylariga homiylik siyosatini olib borish bilan birgalikda, ularning eng asosiy muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan tadbirlar o‘tkazdi. Xususan, ushbu davrdan hunarmandchilik, pedagogika sohalarida muzeylar tashkil etish boshlandi. Yangi hokimiyat ham muzeylarni moliyaviy ta’minlash o‘rniga asosiy e’tiborni muzeyga kiruvchilarga hukmron kommunistik g‘oyani targ‘ib etishga yo‘naltirdi 1 . Shuni ta’kidlamoq lozimki, Rossiya imperiyasida oktyabr davlat to‘ntarishiga qadar muzeylarni boshqarish uchun alohida boshqarma yoki biror bir maxsus muzeylar uchun qonunlar majmuasi yaratilmagan edi. Natijada muzeylarning ko‘payishi, eng ilg‘or muzeylar erishgan 1 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А.. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 127. yutuqlar bilan bir qatorda umumiy tarqoqlik, ishni tashkil etishning past saviyasi, muzeylar faoliyatining ilmiy asoslangan yagona tizimi yo‘qligi ko‘zga tashlanar edi. 1917 yilgi bolsheviklarning davlat to‘ntarishidan so‘ng xonlarning saroy kolleksiyasi va muzeylar milliylashtirildi hamda davlat mulki deb e’lon qilindi. Badiiy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan ashyo-buyumlarni aniqlash, ularni ro‘yxatga olish, muhofaza qilish uchun badiiy-tarixiy komissiyalar tuzilib, mutaxassislarning fikricha, bu tashkilot madaniy merosni saqlab qolishda muhim rol o‘ynadi. Muzey ishi va yodgorliklarni muhofaza qilish davlat boshqaruvi tizimi 1918–1920 yillarda yaratildi 2 . Muzeylarni boshqarish yagona tashkilotining tuzilishi muzeyshunos arboblarning istak va fikrlarining amalga oshishi bo‘ldi. Bu tashkilot RSFSR Maorif xalq komissarligi qoshida tuzilib, uning ishida madaniyat arboblari, muzey xodimlari, san’atshunoslar, rassomlar (I.E.Grabar, P.P.Muratov, N.G.Mashkovsev va boshqalar) faol ishtirok etadi. 1918–1927 yillari muzey ishi, san’at va qadimgi yodgorliklarni muhofaza qilish bo‘limini N.I.Troskaya boshqaradi. Maorif xalq komissarligi rahbarligida mahalliy sovetlar xalq maorifi bo‘limlari qoshida muzey ishini boshqarish tashkilotlari tuziladi. Muzeylarni boshqarishning bu tizimi uning markazlashuvini ta’minladi. Sovet hukumati muzey ishi va yodgorliklarini muhofaza qilish bo‘yicha qonun yaratilib, u osori-atiqalarni milliylashtirish asoslarini, madaniy boyliklarni asrash, davlat uchun ma’lum yodgorlik yoki kolleksiyaning muhim ahamiyat kasb etganligini tasdiqladi. «Vijdon erkinligi, cherkov va diniy jamiyatlar haqida»gi 1918 yil 20 yanvar dekreti esa cherkov mulkini milliy qadriyat deb e’lon qildi. Yangi hukumat shu bilan diniy qadriyatlar orqali ham katta mablag‘ va vositalarga ega bo‘ldi. Tarixiy va badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan ashyo-buyumlarni chet elga sotish 1918 yilning sentyabr–dekabr oylarida e’lon qilingan dekretlar bilan taqiqlandi 3 . 2 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А.. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 130. 3 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 132. Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1918 yili 19 apreldagi dekreti bilan knyaz Nikolay Romanovning Toshkentdagi hovlilarini davlat mulki deb e’lon qilindi. Uyi esa xalq muzeyiga aylandi 4 . Unda tasviriy san’at, grafika, haykallar, badiiy san’at ashyolari, mebel, chinni, tunj va amaliy san’atning boshqa buyumlari qo‘yilgan edi. Muzey fondlarini to‘latish uchun Moskva davlat muzeyi fondidan badiiy muzey qiymatiga ega bo‘lgan 120 ga yaqin eksponat shu muzeyga berildi. Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Sovetining 1920 yil 31 iyuldagi «Turkiston Respublikasidagi ayrim shaxslar va jamiyatlar ixtiyorida bo‘lgan san’at asarlari, qadimgi yodgorliklarni ro‘yxatdan o‘tkazish, hisobga olish hamda qo‘riqlash haqida»gi maxsus Qarori muzey jamoalari zimmasiga mas’uliyatli vazifa yukladi 5 . Turkkomstarisning maxsus yo‘riqnomasi bilan muzey ashyolarini rasmiylashtirish va ro‘yxatga olish joriy etildi. Qarorda ayrim shaxslar ixtiyoridagi yodgorliklarni ro‘yxatga olishga katta e’tibor berilgan. Bunday shaxslarga har tomonlama yordam ko‘rsatilib, maxsus muhofaza yorliqlari berilar edi 6 . Turkkomstarisga qimmatbaho ashyolar bilan savdo qilishda maxsus ekspert komissiyasi belgilagan baho bo‘yicha sotib olish huquqi berildi. Ushbu maqsadda maxsus mablag‘ fondi tuzilib, knyaginya Iskanderga tegishli qadimiy qurollar kolleksiyasi 200 ming rublga sotib olindi. Unda Sharq xalqlari Rossiya va Angliyada ishlangan nodir va qimmatbaho qurollar bor edi 7 . Bundan tashqari, Turkkomstarisga ko‘rgazma va nashrlar uchun xususiy kolleksiyalardan foydalanish huquqi ham berildi. Muzey uchun qadrli narsalarni aniqlash uchun ilmiy-badiiy ekspert komissiyasi tuzildi. Uning raisi etib Turkkomstaris muzey seksiyasining mudiri A.M.Mironov tayinlandi. Komissiyaning faol harakatlari bilan Turkkomtstaris muzey fondi qisqa davr ichida badiiy tarixiy qiymatga ega ko‘plab ashyolar bilan boyidi. Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1923 yil 3 noyabr qaroriga binoan Turkiston o‘lkasining turli viloyatlarida joylashgan 20 ta qadimgi yodgorlik Turkkomstaris ixtiyoriga o‘tkazildi. Tarixiy-arxeologik jihatdan ahamiyatga ega 4 Культурное строительство в Туркестанской АССР (1917–1924) .Том 1. – Ташкент, 1979 . – С. 417. 5 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 5-иш, 7-варақ. 6 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 13-иш, 18-варақ. 7 ЎзР МДА, Р–396-фонд, 1-рўйхат, 5-иш, 7-варақ. bo‘lgan 52 ta yodgorlik hisobga olindi. Turkiston ASSRning yettita muzeyida (Buxoro va Xivani qo‘shganda) osori-atiqalar soni 114075 taga yetadi 8 . Muzey ishlarini tashkil etish va unga rahbarlik qilish uchun yagona markaziy apparat – Turkkomstarisning tuzilganligi O‘rta Osiyo xalqlari tarixiy o‘tmishini o‘rganishga sharoit yaratdi. XX asrning 20-yillari xalqli ravishda «o‘lkashunoslikning oltin o‘n yilligi» deyiladi. Mahalliy muzeylar taraqqiyoti o‘lkashunoslik harakati bilan bevosita bog‘liq holda borgan. «O‘lkashunoslik muzeylari» atamasi ham o‘tgan asrning 20- yillari o‘rtalaridan keng tarqaladi. Ularning faoliyati, mazmun mohiyati o‘lkashunoslikka oid nashrlarda muhokama etildi 9 . O‘lkashunoslik harakatini taniqli olimlar va madaniyat arboblari akademik V.V.Bartold, professor A.A.Semyonov, A.A.Divaev, V.L.Vyatkin, M.E.Masson, L.V.Oshanin va boshqalar boshqarib, muntazam ravishda o‘lkashunoslik konferensiyalarini o‘tkazib turganlar. Rossiyada 1918–1923 yillari 150 dan ortiq muzey yaratilgan bo‘lsa 10 , Turkistonda 4ta, jumladan Toshkentdagi san’at, Namangandagi shahar o‘lkashunoslik, Xorazm tarixiy-inqilobiy va Buxoro muzeylari tashkil qilindi 11 . O‘lkashunoslik ishlarining bu xilda tashkil etilishi muzeylarning viloyatlar hayotidagi ahamiyatini oshirib, ularni o‘ziga xos madaniy va ilmiy markazlarga aylantirdi, jamiyatda ularga «viloyat fanlar akademiyasi», «o‘lkaning jonli ensiklopediyasi» sifatidagi munosabati shakllandi. Dastlab bolsheviklar hukumati mahalliy ziyolilaridan katta qismining muzeylarda ishlashi jiddiy ilmiy tadqiqotlarni davom ettirishlari imkonini beradi. O‘tgan asrning 20-yillarida muzeyga sovet davrida ta’lim olgan, ammo avvalgi an’ana va tajribalarni o‘zlashtirgan yosh avlod ham kelib qo‘shildi. O‘lkashunoslik muzeylarining ushbu yillardagi faoliyati natijasida fondlar to‘latilib, turli mavzudagi kolleksiyalar viloyatlar tabiati va xom ashyo zaxiralariga oid eksponatlar to‘plandi. Muzeylar faoliyatiga oid masalalar ko‘p sonli anjumanlarda va o‘sha davr matbuoti 8 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 103-иш, 85–86-варақлар. 9 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 141. 10 Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. – Т ошкент : Фан, 1981. – Б. 76. 11 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 49-иш, 3-варақ. sahifalarida keng muhokama etildi 12 . Bu davrda nafaqat sobiq Ittifoq, balki O‘zbekiston mahalliy muzeylari ham (bu atama XX asrning 30 yillarining o‘rtalarigacha muomalada bo‘lgan) kuchli g‘oyaviy tazyiqqa uchradi. O‘lkashunoslik muzeylaridan yigirmanchi yillarning oxiridanoq faqat utilitar xo‘jalik, siyosiy-ma’rifiy maqsadlarda foydalanishga harakat boshlanadi. Natijada o‘lkashunoslik muzeylari o‘lkani kompleks va keng qamrovli o‘rganishi lozimligi haqidagi juda ham muhim vazifa amalda sxematizm va bir tomonlama yondashuvga olib keldi. Oqibatda mahalliy muzeylarning ko‘pchiligi XX asrning o‘ttizinchi yillariga kelib, madaniyat sohasining ikkinchi darajali tarmog‘iga aylanib qoldi. Zero, bu ko‘rinishda ham muzeylar ilmiy bilimlarni ommalashtiruvchi, o‘z o‘lkasiga qiziqish uyg‘otuvchi, savodsizlikni tugatishdagi muhim omil bo‘lib qoladi. Muzey ishida XX asrning 20-yillari o‘rtalaridayoq bolsheviklarning inqilobiy ruhlari va markazlashishning ta’sirida xavfli yo‘nalishlar ko‘rina boshladi. Xalq maorifi komissarligi qoshida 1920 yili tuzilgan Bosh siyosiy- ma’rifiy komitet muzey bo‘limi ustidan siyosiy nazoratni kuchaytira boshladi. Davlat tomonidan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi shakllana boshlab, RKP (b)ning 1919 yilgi konferensiyasi qarorlarida ko‘rsatilgan muzey xodimlarining jamoatchilik va kasbiy birlashmalarini tuzish taklifi amalga oshirilmay qoldi. Keyinroq 1927 yili oktyabr inqilobining o‘n yilligini nishonlash davomida «yuqoridan» ko‘rsatma berilib, unda muzey ko‘rgazmalarida inqilobiy voqealarni aks ettirish talabidan tashqari bo‘lim va ko‘rgazma materiallari nomlari ham belgilab qo‘yilgan edi. 1923 yili barcha muzeylarning fondi davlat mulki deb e’lon qilindi. Maxsus qarorlarga binoan 1922–1926 yillari muzeylarga tarixiy-badiiy qiymatga ega bo‘lmagan buyum va ashyolarni, eskirgan narsa, takrorlanadigan fondlarni sotishga ruxsat berildi. Ushbu yangi iqtisodiy siyosat davrining majburiy chorasi hamda 1929 yili davlat muzey fondlari omborxonalarining tugatilishi haqidagi qaror antikvariat bozorini shakllantiribgina qolmasdan, muzey kolleksiyalarining 12 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А.. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – C . 142-14. sotilishiga va tiklab bo‘lmas yo‘qotishlarga olib keldi. Ushbu davrda O‘zbekistonda qator tarixiy o‘lkashunoslik muzeylari barpo etildi. Farg‘ona viloyati o‘lkashunoslik muzeyi 1925 yili Qo‘qon shahrida Qo‘qon xoni Xudoyorxonning 1870 yili qurilgan saroyida tashkil qilindi. Muzey tabiat, maishiy-turmush, tarix va xalq xo‘jaligini aks ettiruvchi o‘lkashunoslik sohasida ish olib boradi. O‘zbekiston hukumati Buxoro viloyatida o‘lkashunoslik muzeyi tashkil etish uchun 1925–1927 yillari tayyorgarlik ishlarini olib boradi 13 . Ekspozitsiya dastlab Ko‘kaldosh madrasasining 6 ta kichik xonasiga qo‘yiladi. Unda arxeologiya, etnografiya va zoologiya bo‘limlarida mingdan ziyod buyum bor edi. Arxeologik ashyolar soni 335 ta, etnografiya bo‘limida 618 buyum bo‘lgan. Zoologiya bo‘limi eksponatlari 90 ga yaqin edi 14 . Sitorai Mohi Xosa Buxoro amirining yozgi saroyida «Amirlar so‘nggi sulolasining turmushi» deb atalgan uch bo‘limdan iborat ochiq muzey ekspozitsiyasi tashkil etildi. Buxoro amirligining inqilobdan oldingi holati haqida respublikamizning dastlabki rahbarlaridan biri Fayzulla Xo‘jaev shunday degan: «Ulkan mamlakat uy xo‘jaligidek boshqarilar edi. Amirlar Buxoroga ota meros mulk, oilaviy mulk deb qarar edilar 15 » . Ma’lum kamchiliklarga ega bo‘lishiga qaramay, Buxoro muzeyining ochilishi ommaviy-ma’naviy muassasa sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi 16 . 1926 yilning 1 yanvarida Toshkentda (eski shaharda) yana bir muzey ochildi. U qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi respublikadagi ilk tarmoq muzeyi hisoblanar edi 17 . Unda uchta: qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik sanoati, tabiat tarixi bo‘limlari faoliyat ko‘rsatgan. Muzeydagi 2 mingga yaqin eksponatning aksariyati noyob buyumlardan iborat edi. Keyinchalik u Toshkent tabiat muzeyi nomini oldi. I Butunrossiya muzeylari qurultoyi 1930 yil dekabr oyida Moskvada bo‘lib, 13 ЎзР МДА, Р–94-фонд, 5-рўйхат, 735-иш, 19-варақ. 14 ЎзР МДА, Р–94-фонд, 5-рўйхат, 735-иш, 19–21-варақлар. 15 Хўжаев Ф. Танланган асарлар. 1 том. – Тошкент, 1970. – Б. 79. 16 Жумаев К. Музей народно-прикладного искусства Ситораи Мохи хоса // Мозийдан садо. – Ташкент, 2003. – № 1 (17). – С. 12.; ЎзР МДА, Р– 394-фонд, 1-рўйхат, 300-иш, 57-варақнинг олди ва орқаси. 17 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 226-иш, 29–48-варақлар. u 20-yillar oxirida muzey ishida ko‘zga tashlangan yangi omillarni, muzeylarning jamiyat va madaniy hayotdagi o‘rnining mustahkamlanishiga olib keldi. Ushbu davrdan muzeylar tarixida 1980 yillargacha davom etgan yangi bosqich boshlanganligini ta’kidlash mumkin 18 . Qurultoyda qabul qilingan qarorlar o‘z davri va g‘oyaviy muhitiga monand edi. Muzeylarni sotsialistik qurilish xizmatiga jalb etib, «madaniy inqilob» quroliga aylantirish vazifasi istiqbol rejaga qo‘yildi. Qurultoy qarorlarining 30- yillarda muzeylar uchun majburiy ekanligini alohida ta’kidlamoq lozim. Muzeylarda tez orada reekspozitsiya (ko‘rgazmalarni qayta tuzish) sotsialistik qurilish bo‘limlari ochish tavsiya etildi. Har bir tumanda o‘lkashunoslik bo‘limlarini tuzish, omma orasida g‘oyaviy tarbiyani kuchaytirish vazifasi qo‘yildi. Muzeylar tizimini qayta tashkil etish va takomillashtirish 1930 yillarda davom ettirildi. Ommani inqilob an’analari ruhida tarbiyalovchi tarixiy-inqilobiy va xotira muzeylarini tashkil etishga e’tibor qaratildi. O‘lkashunoslik muzeylari eng chekka viloyatlarda ham ochilib, ilgari muzeylar umuman bo‘lmagan shaharlarni ham qamrab oldi. Bu muzeylar viloyatlarni har tomonlama, eng avvalo xalq xo‘jaligi manfaatlari nuqtai nazaridan tadqiq etish, ilmiy muassasalarga mamlakat zaxiralarini aniqlashda ko‘maklashishga yo‘naltirilgan. Muzeylar madaniyat, maorif va ommaning, ayniqsa uzoq hududlarda faolligini oshirishga xizmat qilishda davom etadi. 1930 yillarning o‘rtalarida o‘lkashunoslik muzeylarining umumiy tizimi yaratilib, uchta ekspozitsiya bo‘limi – tabiat, tarix va sotsialistik qurilish bo‘limi belgilandi. Shu vaqtning o‘zida avvalgi saroy, zodagonlar qo‘rg‘onlarida joylashgan tarixiy- maishiy va tarixiy badiiy muzeylar soni kamayib boradi. Muzey ishida 30- yillardagi o‘zgarishlar dinga qarshi, ateistik muzeylarni tashkil etishda ham o‘zining ifodasini topdi. Bu davrda siyosiy-ma’rifiy ishlarga, xususan, muzeydan tashqari ish uslublari – ma’ruzalar, ko‘chma ko‘rgazmalarga e’tibor kuchaydi. Muzeylarga kiruvchilarning soni ko‘payishiga ko‘rgazmalarga maktab o‘quvchilarining tartibli jalb qilinishi orqali erishilgan. Ekspozitsiya ishining ko‘p 18 Музейное дело России / Под общей редакцией Каулен М.Е., Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 145. yillar davom etgan uslubi siyosiy mazmundagi mavzuli ko‘rgazmalar bo‘lib qoldi. Muzeylarga sotsialistik qurilish va hayot tarzidagi ustunliklarni namoyish etish tavsiya qilindi. Shunga qaramasdan, muzey ishi ko‘nikmalari avloddan-avlodga o‘tgan madaniy faoliyatining ma’lum an’analarini saqlashga erishildi. Sredazkomstaris 1938 yil 7 aprelda tugatilib, uning muassasalari – O‘rta Osiyo bosh muzeyi, Markaziy badiiy muzey, Hayvonot bog‘i va inqilob muzeyi, O‘zbekiston maorif xalq komissarligi fan bo‘limi ixtiyoriga o‘tkazildi. Natijada muzeylarning ilmiy- yig‘uv va ilmiy-ekspozitsion faoliyati maydoni torayib, O‘zbekiston hududi bilan cheklanib qoldi. XX asrning 30-yillarida davom etayotgan siyosiy qatag‘onlar kampaniyasi ham O‘zbekiston muzey ishiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatdi. O‘shanda sobiq Ittifoqda qator yirik muzeylarning g‘oyaviy pozitsiyasi noto‘g‘ri deb topildi. Natijada bir necha muzeylarning faoliyati to‘xtatildi 19 . Urush yillarida ilmiy tadqiqot muassasalari, shu jumladan, muzeylarning faoliyati ham tubdan o‘zgardi. Ko‘pgina muzeylar o‘z binolarini evakuatsiya qilingan muassasalar uchun bo‘shatib berdi. Respublikada muzeylar tarmog‘i qisqardi. Birgina O‘zbekiston tarixi, madaniyat va san’at muzeyi nomi ostida San’at, Adabiyot va O‘zbekiston tarixi; tabiat muzeyi bilan birga Politexnika muzeyi birlashtirildi. Respublikaning ko‘pgina muzeylari ekspozitsiyalari yig‘ishtirilib, ilmiy tadqiqot faoliyati hamda shtatlar qisqartirildi 20 . Urushdan keyingi yillarda muzeylar oldida turgan asosiy vazifalar: tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash, tiklash va saqlashga qaratildi. «O‘lkashunoslik muzeylarining namunaviy mavzulari tizimi» 1946 yili yaratilib, bu hujjat bir tomondan muzeylar faoliyatini qattiq reglamentga solish orqali muzey xodimlarining faolligini cheklab qo‘ygani bo‘lsa, ikkinchi tomondan malakasiz mutaxassislarga yangi ko‘rgazmalar tashkil etishda qo‘l keldi. O‘lkashunoslik muzeylarining namunaviy tizimini ishlab chiqishda yirik tarixchi olimlarning 19 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С.158. 20 Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. – Т ошкент : Фан, 1981. – Б. 180. ishtiroki bu hujjatlarning o‘sha davr tarix fani darajasiga mos bo‘lishini qisman ta’minladi. Urush natijasida yetkazilgan zarar, keyingi davrning iqtisodiy qiyinchiliklarini to‘ldirish qiyin kechdi. Shu yillarda muzey xodimlari soni, ularning maoshi keskin qisqartirildi. Muzey osori-atiqalarini saqlash xonalarining og‘ir holati, yetarlicha nazorat va hisobning bo‘lmasligi qimmatli buyumlarning yuqolishiga olib keldi. Bu holatga faqatgina urush emas, 1930 yillarda muzey ishida ilmiy tadqiqot va muhofaza ishlariga e’tibor bermaslik, muzeylar faoliyatining faqat madaniy-ma’rifiy tarbiyaga yo‘naltirilgani ham ta’sir etmay qolmadi. Muzeylarga umumiy talablar markaz tizimlari tomonidan 1930 yillarda shakllanib, urushdan keyin ham deyarli o‘zgarmay qoldi. Davlat muzey ishini qat’iy talablar asosida olib borishdan ham voz kechmadi. Bu esa ularning ijodiy ishlashiga, izlanishlariga yo‘l bermadi. Ustiga-ustak 1945 yili muzeylar O‘zbekistonda ham maorif tizimidan madaniy-ma’rifiy muassasalar qo‘mitasiga o‘tkazildi. Shu tariqa muzeylarning madaniy-ma’rifiy muassasalar tizimiga o‘tishi uzil-kesil hal etildi. 1953 yil Madaniyat vazirligi tuzilsa-da, uning muzeylarni boshqarishning ilmiy asoslangan dasturga ega emasligi, boshqaruvning barcha pog‘onalaridagi kadrlar saviyasining pastligi kuzatilar edi 21 . Muzeylarni boshqarishdagi bu vaziyat O‘zbekistonda 1950 yillarning oxiridan 80-yillarning oxiriga qadar davom etdi. Partiya Markaziy Qo‘mitasining 1964 yil 12 maydagi «Mehnatkashlarning kommunistik tarbiyasida muzeylarning rolini oshirish to‘g‘risida»gi va 1982 yil avgustdagi «Muzeylarning g‘oyaviy-tarbiyaviy rolini oshirish to‘g‘risida»gi ikki Qarori O‘zbekiston muzeylarini ham «g‘oyaviy targ‘ibotchi muassasalar» tizimiga uzil-kesil biriktirib qo‘ydi. Bu esa muzeylar rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Muzeylar boshqarmasi 1947 yili ishlab chiqqan «Muzey fondlarini hisobga olish bo‘yicha ko‘rsatmalar», 1968 yili yangi «Asosiy fondlar tarkibi haqida» hujjat chiqqunga qadar O‘zbekistonda amal qildi. Muzeylarga yagona namunadagi 21 Златоустава В.И. Государственная политика в области музейного дела. (1945 – 1965гг . ) // Музей и власть. Ч. I . М осква , 1991. – С. 226-298 . inventar kitoblari ishlab chiqilib tarqatildi 22 . Davlatning asosan muzey muassasalaridan g‘oyaviy targ‘ibotchi imkoniyatlaridan foydalanishga intilishi sovet davrining deyarli boshqa bosqichlarida muzeylarning ilmiy salohiyatli mutaxassislarning qarshiligiga duch keldi. O‘lkashunoslik va muzey ishi ilmiy tadqiqot institutlarining 1948 yil noyabrdagi kengaytirilgan sessiyasi ushbu muassasaning faoliyati yakunlari va istiqbollariga bag‘ishlandi. Institut «Respublika, o‘lka, viloyat va yirik rayonlar o‘lkashunoslik muzeylari haqida»gi hamda «Respublika, o‘lka, viloyat va yirik rayonlar o‘lkashunoslik muzeylari ko‘rgazmalarini tashkil etishning asosiy tamoyillari» kabi hujjatlarning ishlab chiqilishi va qabul qilinishida katta o‘rin tutdi. Hujjatlarda muzey eksponatlarini unifikatsiyalashga yo‘l tutilgani o‘z tasdig‘ini topdi. O‘lkashunoslik muzeylarining davlat tomonidan ilmiy tadqiqot va madaniy-ma’rifiy muassasa deb tan olinishi muzey ishiga ijobiy ta’sir qildi. Uning tizimida fond bo‘limi, kutubxona, ilmiy arxiv, yordamchi kabinetlar bo‘lishi ko‘zda tutilgan edi. Muzeylar mustaqil ravishda adabiyot yoki badiiy ko‘rgazmalar tashkil etishga ruxsat oldi. Katta anjuman tashkil etilib, unda muzey tizimini ilmiy rejalashtirish masalasi muhokama etildi. 1950 yillarning ikkinchi yarmi – 1960 yillarning boshigacha bo‘lgan qisqa davr sobiq Ittifoq va respublikalar madaniyati tarixida «iliqlik» davri deb nomlanadi. Unda ijtimoiy hayot va madaniy jarayonlar ustidan qattiq nazorat bir muncha susaydi. Hozir ma’lum bo‘lishicha, mamlakat siyosiy rahbariyatining madaniy jarayonlar taraqqiyotida qisman erkinliklar berishi, sotsializmni mustahkamlashga ko‘maklashishni ijodiy kuchlarni faollashtirish maqsadini ko‘zlagani ma’lum bo‘ldi. Ushbu qisqa imkoniyat, erkin nafas olish madaniy hayotni sezilarli jonlantirdi. Jumladan, muzey ishida tabiat va madaniy merosni asrash muammolariga e’tibor kuchaydi. Ushbu yillarda jamoa muzeylarining umumiy soni o‘sib, dastlabki muzey qo‘riqxonalar yaratildi. Badiiy muzeylar tizimini yaratishga faol kirishildi. «Iliqlik» ta’sirini qatag‘on qilingan siyosiy va madaniy arboblar haqidagi ko‘rgazmalar, ma’lumotlarda hamda qamoqlarda, 22 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 159-160. surgunlarda omon qolgan xodimlarning muzey ishiga qaytishida ko‘rish mumkin. Ushbu davrning yana bir muhim jihati xalqaro hamkorlikning tiklanishi bo‘ldi. Sovet muzeylari tashkiloti 1957 yili Muzeylar xalqaro kengashiga a’zo bo‘ldi. Muzeylar xalqaro kengashi bu davrda sovet muzeylari uchun dunyoga ochilgan «darcha» bo‘lib, xorijiy muzeylar bilan aloqa bog‘lash jahon muzey amaliyotidagi yangi jarayonlar bilan tanishish imkonini berdi. Butunittifoq muzeylarning I ko‘rigi 1957 yili o‘tkazilib, u urushdan keyingi o‘n yillikda soha faoliyatini sarhisob qilishga imkoniyat yaratadi. Ayni shu yillarda O‘zbekistonda ham o‘lkashunoslik harakati jonlandi. Yangi bosqichda ommaviy tarixiy o‘lkashunoslik harakatining o‘ziga xos jihati qator muzeylar tizimining yaratilishi bo‘ldi. Yangi muzeylar jamoatchilik tashabbusi bilan tashkil etilib, ularning mablag‘lari hisobiga faoliyat ko‘rsatgan. Dastlabki jamoat muzeylari XX asrning 20–30-yillarida tashkil qilingan bo‘lsa, 1970 yilda O‘zbekistonda 60 ta bu turdagi muzeylar bo‘lib, ularning faoliyati davomida 4 mingta ekskursiya o‘tkazilib, 200 ming kishi ko‘rgazmalarni tomosha qilgan. Jamoatchilik muzeylari davlat, boshqarma, muassasa, tashkilot, oliy ta’lim, maktab muzeylari vazifasini o‘tab, muzey tizimining ajralmas qismi, davlat muzey fondini to‘ldirish vositasi bo‘lib qoldi. O‘z faoliyatida tashkiliy, g‘oyaviy-siyosiy, ilmiy-ma’naviy, targ‘ibiy, madaniy-tarbiyaviy darajaga erishgan muzeylarga «Xalq muzeyi» unvoni berildi. Jamoatchilik muzeylarining keskin ko‘payishi mamlakatda aholining tabiiy-madaniy merosga ommaviy qiziqishining natijasi edi. Ular professional mahorati jihatidan davlat muzeylaridan past bo‘lsa- da, ommaning jonli ijodi faolligi namunasi sifatida davlat muzeylarining g‘oyaviy cheklanganligi, formalizmiga qarshi «namoyishi» desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Jamoa muzeylari mahalliy madaniy va ijtimoiy madaniyatdagi o‘rni, aholini muzeylar tashkil etishga bevosita jalb qilishi o‘z qishlog‘i, shahri, korxonasining tarixini o‘rganish, madaniy yodgorliklarni asrashda qo‘l keldi. Jamoa muzeylari ichida son jihatidan eng ko‘pchiligini maktab muzeylari tashkil etadi. O‘zbekistonda ular XX asrning 60-yillaridan tashkil qilina boshlandi. Umuman olganda 1960–1980 yillarning boshida muzeylarga kiruvchilar sonining keskin o‘sishi kuzatiladi. Muzey ishi jamoachilik diqqat markazida turdi. Muzeylar, ular faoliyati, madaniy yodgorliklarni asrash muammolari haqidagi munozaralar nafaqat maxsus, balki matbuot, gazeta va jurnallarda keng muhokama etildi. Jamiyatda muzeylarga qiziqishning oshishi muzey faoliyatiga davlat tomonidan e’tiborning kuchayishiga olib keldi. 1966 yilda O‘zbekiston Respublikasi tarixiy va madaniy yodgorliklarni saqlash jamiyati tuzilib, unga alohida shaxs, ayrim jamoalar a’zo bo‘la boshladilar. Natijada yirik zavod, korxonalar jamiyatga a’zolik badali tarzida nasbatan salmoqli mablag‘larni o‘tkazish imkoniga ega bo‘ldilar. Bu vaziyat jamiyatga darhol yuqori status berib, u eng avvalo davlat manfaatlarining himoyasi, ayniqsa sobiq hukmron g‘oyaga zid bo‘lmagan tarixiy-madaniy merosni muhofaza qilishda qo‘l keldi. Ammo masjid, madrasa, xonaqohlarni buzish, ularni tahqirlab omborxonalarga aylantirish siyosati davom etdi. Ular muhofazadagi binolar ro‘yxatidan chiqarilganligi tufayli sanoat korxonalari, vaqtixushlik muassasalariga aylantirish hollari ham uchrab turardi. Bu salbiy holatga 1960–1970 yillarda keng yoyilgan yoshlar, ziyolilarning tarixiy va madaniy obidalarni asrash vatanparvarlik harakati qarshi turdi. YuNESKO ma’lumotlariga qaraganda, dunyo muzeylarining 80 foizi dastlab qal’a, saroy, ibodatxona, monastir, xususiy uylarda faoliyat ko‘rsatgan. O‘zbekistonda ham ushbu manzara kuzatiladi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, muzey binolarining ko‘pgina qismi ancha paytdan buyon ta’mirlanmagan, avariya holatidagilar ham bo‘lgan. Holbuki, XX asrning 60–70-yillarida harbiy-tarixiy, inqilobiy, badiiy muzeylar uchun maxsus muzey binolari 23 , xususan Toshkentda ham ko‘plab qurildi. Yuqorida ta’kidlanganidek, jamiyatda tarixiy-madaniy yodgorliklarni muhofaza qilishga hamda ulardan foydalanishga munosabatning ijobiy tomonga o‘zgarishi yangi muzey muassasalari, muzey-qo‘riqxonalarning vujudga kelishiga ko‘maklashdi. Ularning o‘ziga xosligi ma’lum ko‘chmas yodgorlik asosida yaratilishi, uning atrofidagi tarixiy-madaniy va tabiiy muhitni muhofaza qilish yoki 23 Миронов А.М. Художественн ы й муз ей в Ташкенте / Музей и школа. Пособие для учителей. М., 1985. – С. 27-43. tiklanishi bilan bog‘liqligi edi. Muhim tarixiy-madaniy va tabiiy-madaniy qadriyatga ega bo‘lgan bu xildagi muzeylarning dastlabki kundanoq yuqori mavqeni olishi ularning tarixiy-madaniy osori-atiqalar yirik majmuasi tarzida muhofaza qilinishiga imkoniyat yaratar edi. 2.O‘zbekistonda 1917-90 yillarda tashkil etilgan muzeylar faoliyati. Bu davrda muzey tizimidagi yetakchi o‘rin O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi doirasidagi davlat muzeylari bo‘lib qolgan edi. Turli boshqarmalar, xususan, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimidagi muzeylar soni ko‘paydi. Ushbu davrda respublikada yigirmadan ortiq tarix va o‘lkashunoslik muzeylari faoliyat ko‘rsatgan. Ularning muzeylar tizimidagi o‘rni muhimdir. XX asrning 60–80-yillarida o‘lkashunoslik muzeylari markaziy muzeylar fondlaridan olingan ashyo, buyum va hujjatlar hisobiga ham boyib bordi. O‘lkashunoslik muzeylari 1970 yillardan tabiiy-ilmiy ko‘rgazmalardan, landshaftli ko‘rgazmalarga o‘tish jarayonini yakunladi. Tez sur’atlar bilan o‘sayotgan muzeylar guruhiga muzey-qo‘riqxonalar, jonli eksponatli muzeylarni kiritish mumkin. O‘zbekiston muzeylari tizimidagi turli o‘zgarishlar umumjahon miqyosida muzeylarga qiziqishning o‘sishi va ularning madaniy imkoniyatlari cheksiz ekanligini namoyish etgan. Sovet hokimiyati davrida muzeylar tizimini tashkillashtirish usullaridan biri, markazlashgan muzeylar sistemasini yaratish bo‘ldi. Bunday birlashmalarning asosiy maqsadi nazorat hamda muzey to‘plamlaridan g‘oyaviy va targ‘ibot maqsadlari uchun kengroq va unumliroq foydalanish, viloyat, shahar va tuman muzeylari saviyasini oshirish, ayrim muzeylarning tematik qayta tashkil qilinishi vazifalarini hal etishga qaratilgani edi. Yangi muzey, ko‘rgazmalarning tashkil etilishi jarayonining tezlashuvi muzeylarni loyihalashtirishda ham o‘zgarishlarga olib keldi. Ko‘rgazma dizayni badiiy ijodiyotning mustaqil va istiqbolli turi bo‘lib, muzey xodimlari va rassomlarning hamkorligidagi ijodi edi. Muzey ko‘rgazmalarini san’atning alohida sohasi ekanligining nazariy asosini Ye.A.Ryuzenblyum tahlil etishga harakat qilgan 24 . Biroq shuni ta’kidlash lozimki, sovetlar davrida muzey ko‘rgazmalari rang-ba rang va yuqori darajadagi san’at asarlariga aylana olmasdi. Zero, ko‘rgazmalar ham totalitar tuzumning mohiyatini o‘zida mujassam etishi lozim bo‘lgan. Barcha san’at turlari g‘olib proletariat va dehqonlarning muvaffaqiyatlarini tarannum etishi lozim bo‘lgan. Shuning uchun maxsus komissiyalar nazorati va muhokamasidan o‘tgan asarlar hayotga tatbiq etilib, minglab nusxalarda ko‘paytirilib, sobiq Ittifoq hududlarida tarqatilar edi. Jumladan, Toshkentdagi Lenin muzeyining filiali o‘lkamizda bo‘lmagan «butun jahon proletariatining dohiysi» hayoti va faoliyatini keng omma orasida targ‘ibot qilishi kerak edi. Shunday milliy qadriyatlar va an’analarga qarshi bo‘lgan g‘oya hamda mavzular boshqa muzeylar orqali ham xalq ongiga singdirilishi kerak edi. Yangi muzey binolari qurilishi, kommunistik g‘oyalariga mos keladigan ekspozitsion yechimlar, ba’zan original ko‘rgazma loyihalari keng ko‘lamli restavratsiya, me’morchilik yodgorliklarining muzeyga aylantirilishi natijasida muzeylar o‘zgacha tus oldi. Muzey faqat ma’rifiy ta’sir vositasi emas, dam olish joyi, bo‘sh vaqtni unumli o‘tkazish maskani, sovet xalqi va chet el turizmining ommaviy maskaniga aylantirilishi lozim edi 25 . Shunda madaniy-ma’rifiy faoliyatning bunday keng ko‘lami jarayonni anglab, maxsus ijodiy tahlil etishni taqozo etar edi. Muzeyshunoslikda 1980 yillarning boshlaridan «muzey pedagogikasi» atamasi paydo bo‘ldi. Muzeyshunoslar keluvchilarga «Muzey madaniyatini» oshirish, ya’ni maxsus muzey tilini qabul qila olishi, predmetli axborot, asl nusxaning qiymatini tushunish va boshqa ko‘nikmalarni yuksaltirish dasturini ishlab chiqdilar. Muzeyga keluvchilarning «ichki dunyosini», talablarini o‘rganish uchun psixolog va sotsiologlar taklif qilina boshlandi. Bu xildagi dastlabki tadqiqotlar 1920 yillarda (ijtimoiy-demografik tahlil, axborotni qabul qilish xususiyatlarini o‘rganish va boshqalar) o‘tkazilgan edi. Sobiq totalitar tuzum tomonidan 30- 24 Розенблюм Е.А. Художник в дизайне. – Москва: Наука, 1974. – С. 51. 25 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 171 . yillarda to‘xtatilgan tadqiqotlar 1960 yillardan qaytadan boshlandi. Keng ko‘lamli tadqiqotlar 1970–1980 yillarda madaniyat ilmiy tadqiqot instituti xodimlari tomonidan o‘lkashunoslik va muzey-qo‘riqxonalarda o‘tkazilgan «Muzey va unga kiruvchilar» deb nomlangan tadqiqotlar natijalari ushbu institut olimlari asarlarida, muzey jurnallarida chop etildi. Sovet davridagi muzey faoliyati nazariy tahlili muzeyshunoslik ilmining yangi sohasi sifatida shakllanishida o‘z aksini topadi. A.M.Razgon tahriri ostida chop etilgan «Muzeyshunoslik» hamda tarixiy soha muzeylariga bag‘ishlangan ishlari muzeylarning sovetlar davridagi faoliyati yakuni sifatida tan olingan 26 . Sobiq Ittifoq hamda O‘zbekistonda muzey ishining holati, ko‘p sonli ilmiy munozaralar hamda yirik kompleks tadqiqotlar, ularning natijalari muzey nashrlarida e’lon qilinishi asosida bo‘ldi. Muzeylar tarixidagi 50 yildan ortiq davom etgan son va sifat jihatidan rivojlanish davri yakunlandi. Muzeylar mamlakat tarixi bilan uzviy bog‘liq bo‘lsa-da, muzey ishi o‘zining ichki mantiqiy taraqqiyotiga ega edi. Muzeylar soni va turi o‘sib bordi, ularning o‘rni va ahamiyati targ‘ibot va tashviqot markazi sifatida mamlakatning ijtimoiy hayoti, madaniyatidagi roli esa kundan-kunga sezila borgani kuzatiladi. O‘zbekistonda sovet davri t arix va o‘lkashunoslik muzeylarining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni ni tadqiq etish quyidagi xulosalarni berishga asos bo‘ladi: Rossiya imperiyasi davridagi Turkistondagi muzeylar o‘lkaning moddiy va ma’naviy, yer osti va ustki boyliklarini chuqur o‘rganib, Rossiya manfaati yo‘lida foydalanish uchun tashkil etilgan bo‘lsa, sobiq sovet mustamlakachiligi davrida bu ishlar o‘zgacha tusga ega bo‘ldi. Ular endi yangi tuzumni targ‘ib etishlari, yangi g‘oyalarni xalqqa singdirishlari zarur edi. Muzeylar tashviqot va targ‘ibot manbai sifatida partiyaning barcha g‘oyalari, qabul qilinayotgan qarorlari hayotga tatbiq bo‘lishini (uzoq kelajakda bo‘lsa ham) ko‘rsatib berishi lozim edi. Muzeylar sovet davridagi ijtimoiy yolg‘onni targ‘ib qiladigan bir organga aylandi desak xato bo‘lmaydi. Muzeylar reekspozitsiya qilindi va alohida sotsialistik qurilish bo‘limlari 26 Музееведение. Музеи исторического профиля. – М осква : Высшая школа, 1988. – С. 5-8. yaratildi. Har bir viloyat, shahar, tuman markazlarida o‘lkashunoslik muzeylari tashkil etildi. Ommaviy-g‘oyaviy ishlar kuchaytirildi. Sun’iy ravishda muzey faoliyati doirasi ommaviy g‘oyaviy ish bilan qisqartirildi, muzeyda ish olib borish uslubi va shakllari primitiv (sodda)lashtirildi. G‘oyaga mos kelmaydigan madaniy yodgorliklarning ahamiyati pasaydi. Muzey muassasalarining o‘ziga xos, individuallik tomonlari tenglashtirildi. Muzey ekspozitsiyalarida yodgorliklardan foydalanish masalasi noto‘g‘ri hal qilindi va bu sobiq sovet davridagi muzeylar rivojida salbiy ta’sir ko‘rsatgani aniqlandi. Muzey tarmoqlarini qayta tashkil etish va kengaytirish davom etdi va ma’lum strukturaviy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Asosiy o‘rinni tarixiy-inqilobiy va memorial muzeylar egalladi. Mavjud tarixiy va o‘lkashunoslik muzeylarining barchasida yangi tuzum yutuqlarini namoyish etib, uning g‘oyalarini keng ommaga singdiruvchi ekspozitsiyalar paydo bo‘ldi. O‘lkashunoslik muzeylarining tipologik tizimi ishlab chiqildi. Asosiy e’tibor tomoshabinlar bilan siyosiy-ma’rifiy ish olib borishga qaratildi. Bunda ma’ruza va ko‘chma ko‘rgazmalardan kengroq foydalanildi. Tomoshabinlar soni ularni uyushgan holda ko‘rgazmalarga jalb etish, maktablar bilan ommaviy ishlar olib borish hisobiga oshirildi. Ekspozitsiya ishining yetakchi uslublari tematik (mavzular bo‘yicha) ekspozitsiya bo‘ldi. Ekspozitsion faoliyatni baholashning asosiy mezoni uning siyosiy mazmuni bo‘ldi. Muzeylarga sotsialistik qurilish yutuqlari va sotsialistik hayot tarzining afzalliklarini ekspozitsiyalarda aks ettirish zimmasi yuklatildi. Lekin ularda sovet tarixi bo‘yicha to‘laqonli kolleksiyalar yo‘q bo‘lganligi sababli muzey predmeti o‘rnini matn, sxema, shiorlar egalladi. Namangan viloyati o‘lkashunoslik muzeyi . Keyingi muzey Namanganda 1920 yili tashkil etiladi. Bu ishni amalga oshirishda Namangan shahridagi 1-rus o‘rta maktabining fizika o‘qituvchisi Vladimir Ivanov katta tashabbus ko‘rsatdi. U 1919 yilda Xalq ta’limi nozirligiga yozgan xatida o‘quvchilarga puxta bilim berish maqsadida Namangan shahar maktablaridagi barcha fizika o‘quv asboblarini bir joyga yig‘ishni va yagona fizika kabineti tashkil qilishni taklif etdi. Bu taklif xalq ta’limi nozirligi tomonidan qabul qilindi. 1920 yil 20 avgust kuni muzeyga asos solindi va 1-son 7 yillik rus maktabining ikkita xonasida ekspozitsiya joylashtirildi. Mazkur muzey to‘liq xo‘jalik hisobida ish olib bordi va o‘zini o‘zi ta’minladi. Ilk tashkil etilgan davrda Namangan shahar o‘lkashunoslik muzeyi, 1934 yildan keyin tumanlararo, 1938 yildan boshlab esa Namangan viloyat o‘lkashunoslik muzeyi deb atala boshlandi. M.I.Ben-Gerariy nomidagi Namangan viloyat o‘lkashunoslik muzeyi 1920 yildan 1930 yilgacha bo‘lgan davrda ekspozitsion zallarini muntazam ravishda to‘ldirib bordi. har 5 yilga reja tuzilib ish olib borildi. Masalan 1930 yilda tuzilgan 5 yillik reja qo‘yidagilardan iborat: Muzey 1930 yildan boshlab ish rejasida muzey fondlarini ko‘rgazmali qurollar, modellar, manikenlar, turli hayvonlar tulumlari kolleksiyasi, o‘lkadagi o‘simliklardan namunalar, turli xildagi preparatlar, diaramalar, kartinalar, chizmatasvirlar, turmushda ishlatiladigan buyumlar bilan boyitishni maqsad qilib qo‘ydi. Bu kolleksiya to‘plamlari mazkur o‘lka odamlarining turmush tarzini, madaniyatini, bilim darajasini, ilm-fan yutuqlarini, san’atni, ishlab chiqarishni, savdo-sotiq faoliyatini, aloqa yo‘llari kabilarni o‘zida aks ettirishi lozim. Muzeyga o‘lkadagi barcha muassasalar yordam berishi kerak. Muzey aholi talablarini aks ettirishi, mazkur o‘lka tabiatining va ijtimoiy hayotining oynasi bo‘lishi kerak. Muzeyda to‘qqizta: Zoologiya bo‘limi, Qishloq xo‘jaligi bo‘limi, Paxtachilik, ipakchilik bo‘limlari, Agronomiya va zararkunandalarga qarshi kurash bo‘limi, Inqilob bo‘limi, Suratlar galereyasi, haykaltaroshlik va gravyura namunalari, Tarixiy arxeologik bo‘lim,Hunarmandchilik bo‘limi, Xudosizlik bo‘limlari mavjud edi. Shuningdek arxiv fondi hujjatlaridagi o‘n olti yil davomida muzeyga kelayotgan tomoshabinlar sonini ko‘rsatish, ushbu muzey haqidagi tasavvurlarni kengaytiradi: xar ikki uch yildan tomoshabinlar soni orta borgan. 1920 yillari tomoshabinlar soni 3205 kishi bo‘lsa, 1934 yilga kelib bu ko‘rsatkich 36770 taga yetdi. Demak, muzey ishi faoliyati yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. 1935 yili tomashabinlar soni keskin 16075 tagacha tushib ketadi, bunga sabab, yuqori tashkilotlar buyrug‘iga asosan, tirik hayvonlar namoyish etiladigan bo‘limi yopilib, Toshkentga jo‘natilgan. Yana shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Namangan muzeyi ko‘chma agit-muzeyi ham tashkil etib, paxta yig‘im-terim kompaniyasiga chiqib, jamoat xo‘jaliklarida yurib, quyidagi ishlarni amalga oshirgan. Ko‘chma agit-muzeyning maqsadi, ekspozitsiyalar orqali iqtisodiyot va madaniy frontdagi asosiy erishilgan yutuqlarni ko‘rsatish va jamoa xo‘jaliklari bilan muzeylar o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat edi. Namangan o‘lkashunoslik muzeyi fondlari eksponat sotib olish hisobiga boyigan, shuningdek Moskvadagi Tretyakov galeriyasi va Sankt-Petrburgdagi Ermitajdan bir necha asarlar yuborilgan. Shuningdek fondlarni boyitish uchun muzey xodimlari Farg‘ona vodiysini qamrab oluvchi tematik ekspeditsiyalar uyushtiradilar . Shu zaylda muzey fondlari etnografik, tabiatshunoslik, arxeologik eksponatlar bilan boyidi. Urush yillarida O‘zbekistonda muzey tarmoqlari vaqtincha qisqarishi Namangan O‘lkashunoslik muzeyiga xam tasir qildi. Eksponatlar vaqtinchalik viloyat o‘rta maktablariga taqsimlanadi. Natijada ko‘pgina muzey eksponatlari yo‘qoladi. 1947 yili muzey qayta tiklanib,eksponatlar joyiga qaytariladi. 1950-60 yillarda Chust, Quvasoy, Axsikent daralari va g‘orlaridan qadimgi davrlarga mansub manzilgoxlar topilib, o‘rganiladi. Bu ishda muzey xodimlari xam faol qatnashadilar. 1961 yili O‘zbekiston rassomlari uyushmasi qoshidagi O‘zbekiston Badiiy ko‘rgazmalar direksiyasi Namangan viloyat O‘lkashunoslik muzeyiga 50ta tasviriy sanat asarlarini sovg‘a qilgan. 1988 ylda muzey maxsus qurilgan binoga ko‘chirildi. Bino 3 qavatli bo‘lib, umumiy maydoni 53201 kvadrat metrdan iborat, 1700 kvadrat metri ekspozitsion maydon, 520 kvadrat metri fond xonalar maydonini tashkil etadi. Eksponatlar soni 56mingdan ortiq. Bugungi kunda ekspozitsiya Tabiat bo‘limi, Ommaviy oqartuv bo‘limi, Ilmiy uslubiyat bo‘limi, Zamonaviy davr, Tarix, Jangovor shon-shuxat bo‘limlaridan iborat. Muzey eksponatlari soni 2000-yillarga kelib 61mingdan oshdi. O‘zbekiston Davlat San’at muzeyi. Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1918 yil 19 apreldagi dekreti bilan knyaz N.Romanovning Toshkentdagi majmualari davlat mulki deb e’lon qilindi. Uyi esa muzeyga aylantirildi. Shu tariqa respublikada muzey ishlari qurilishi boshlandi. Knyaz yig‘gan tasviriy va amaliy san’at namunalari asosida Markaziy badiy muzey tashkil etildi. Biroq bu kolleksiyalar muzey uchun kamlik qilar va har xil edi. Bu yerda turli vaqtda, turli yo‘llar bilan to‘plangan tasviriy san’at, grafika, haykaltaroshlik asarlari, badiiy ishlangan mebl, chinni, tunj va amaliy san’atga doir buyumlar ham ekspozitsiyadan joy olgan edi. Bu kolleksiyalarning cheklangan xususiyati yangi tuzum muzeylariga qo‘yilgan talablarga javob bera olmasligi sababli boshqa yirik muzey fondlaridan eksponatlar yg‘ildi. Muzey ilk tashkil etilgan davrda 500 ga yaqin eksponat bo‘lsa, 1923 yilga kelib ularning soni 2-3 baravar ko‘paydi. 1924 yili milliy chegaralanish o‘tkazilib, O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi o‘z navbatida, muzey oldiga milliy san’at bo‘limi ochish vazifasini qo‘ydi. 1935-1939 yillarda xalq san’ati namunalarini yig‘ish uchun Respublika bo‘ylab bir necha ekspeditsiyalar uyushtirildi. Natijada O‘zbekiston xalq san’atining barcha tomonlarini ko‘rsatuvchi g‘oyat nodir va xilma-xil kolleksiya to‘plandi, shu bilan birga juda boy ilmiy materiallar yig‘ildi. O‘ttizinchi yillarning oxiriga kelib, muzeyda uch mustaqil bo‘lim - G‘arbiy Yevropa san’ati, rus san’ati, O‘zbekiston tasviriy va xalq amaliy san’ati bo‘limlari tashkil topdi. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, ushbu muzey-Markaziy badiiy muzey sifatida 1929 yilga qadar faoliyat ko‘rsatdi. Chunki 1929 yili eksponatlarga joy yetishmaganligi sababli muzey yopildi. 1935 yili O‘zbekiston san’at muzeyi nomi bilan boshqatdan ochilib, fabrika binosidan muzey uchun joy ajratildi. 1941 yildan bu muzey O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyiga qo‘shib yuborildi. 1945 yili alohidagi muzey sifatida O‘zbekiston Davlat san’at muzeyi nomi bilan atalib, faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Mazkur muzey juda boy eksponatlar to‘plamiga ega bo‘ldi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridan to zamonaviy davrgacha bo‘lgan tasviriy va amaliy san’atning noyob namunalari, muzey ekspozitsiyasidan joy oldi. Buxoro viloyati o‘lkashunoslik muzeyi . Buxoro muzeyi ilk bor 1922 yil tashkil etilib, ba’zi sabablarga ko‘ra yopiladi. Buxoroda qayta muzey ochish taklifi Zarafshon viloyati prezidiumi va eski Buxoro shahar qo‘mitasi yig‘ilishida ilgari suriladi. Mazkur yig‘ilish mazmuni 1926 yil 7 dekabrda 37-sonli protakolda o‘z aksini topgan va arxiv fondi hujjatlarida saqlanib qolgan. Yig‘ilishda quyidagi maqsad vazifalar oldinga qo‘yiladi: Mukamilov Buxoroda muzey tashkil etish kerakligi va buning uchun sobiq amir saroyi Sitorai Moxi-Xosa binosini berish kerakligini ta’kidlaydi: a) Zarafshon viloyati markazida muzey ochish zarur va buning uchun Sitorai Moxi-Xosa saroyini berish kerak. b) Mazkur saroyning tarixiy ahamiyatini hisobga olib, unda Buxoroda mehnatkash xalqni ezgan johil amirning kundalik hayotini aks ettiruvchi ekspozitsiya tashkil etish lozim. v) Muzey tashkil etish bo‘yicha amaliy ish viloyat mudiri Xolmuradovga topshirib, 1 oy muddat berildi. g) Sitorai-Moxi-Xosa saroyidan tashib ketilgan muassasalardagi, alohidagi shaxslardagi buyumlarni yig‘ib olish vazifasi Zarafshon viloyati ijroya qo‘mitasi va Xolmurodov zimmsiga yuklatildi. 1925-27 yillarda muzeyni ochish uchun shu tariqa tayyorgarlik ishlari olib borildi. Buxoro komstarisining raisi Musa Saidjanov va ilmiy kotib B.I.Dudkeevilar Buxoro muzeyining tashkilotchilari edi. Yuqorida qayd etilgan yig‘ilishida muzey uchun 2 ta bino taklif etiladi, biri Sitorai-Moxi-Xosa, ikkinchisi Ko‘kaldosh madrasasi. XVI asrga mansub Ko‘kaldosh madrasasi juda noqulay bo‘lsada, muzey uchun aynan shu bino ajratiladi. Ekspozitsiya madrasa hovlisidagi oltita kichik xonaga joylashtiriladi. Binolar zarur talablarga javob bermas, xona shiftlari, past, sathi kichik edi. Muzeyning dastlabki ekspozitsiyasi arxeologiya, etnografiya va zoologiya bo‘limlaridan iborat bo‘lib, ularda mingdan ziyod buyumlar bo‘lgan. Xalq maorifi tomonidan berilgan materiallar va shuningdek, qisman muzey tomonidan yig‘ilgan, hamda sotib olingan buyumlar bo‘rilajak ekspozitsiya uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Ekspozitsiyaning birinchi bo‘limida, Buxoro okrugi qadimiy obidalarning fotosuratlari, Sayfuddin Boxarziy (XIV asr) qabriga qo‘yilgan yog‘och sag‘ana, Bahoviddindagi amirlar sag‘anasidan olib kelinib, badiiy ishlov berilgan ikkita qabirtoshi, Buxoro va Samarqand me’moriy obidalarining sirli koshinlaridan lavhalar, Afrosiyobdan topilgan ossuariy bo‘laklari va sirli idish parchalari namoyish etilgan edi. Etnografiya bo‘limida qadimiy sharq qurollari, cholg‘u asboblari, yozuv anjomlari, ot-ulov aslahalari, kiyim- boshlar, Kitob, Xisor, Qarshi, Buxoro, Nurota choponlari, zargarlik va kashtachilik buyumlari va hakozalar yig‘ilgan. Shuningdek numizmatika bo‘limida qadimiy tangalardan to sovet davrigacha bo‘lgan qog‘oz pullar namoyish qilingan. Zoologiya bo‘limi eksponatlarining soni kamroq bo‘lib, to‘qsonga yaqin mahalliy fauna vakillarining nusxalari bo‘lgan. Buxoro Davlat muzeyining 1935 yil 1 yanvardan 1 iyulgacha bo‘lgan hisobotlaridan birida shunday deyilgan: «Ish jarayoni juda noqulay sharoitda olib borilmoqda. Bunga sabab muzey XVI asrda qurilgan eski Ko‘kaldosh madrasasiga joylashgan bo‘lib, bu bino muzey uchun umuman yaroqsiz». Muzey xodimlari shunday og‘ir sharoitda ishlagan bo‘lsalarda ilmiy safarlar tashkil etishgan, ilmiy muassasalar bilan aloqa bog‘lab, muzey uchun eksponat yig‘ilgan. Masalan: 1934 yilning birinchi yarmida muzeyning ilmiy xodimi Goncharova Moskva va Leningradga ikki oyga yuborilgan. Muzey xodimi u yerda markaziy muzeylar faoliyati bilan tanishgan, fondlarni hisobga olish, saqlash, ekspozitsiya tuzish ishlarini o‘rgangan. Shu yilning ikkinchi yarmida esa Toshkent va Samarqand muzeylari bilan tanishib, eksponat yig‘ish uchun yana uchta bo‘lim boshliqlari yuborilgan. Muzeyga bir yil maboynida 29722 tomoshabin kelgan, shulardan 19253 tasi mahalliy aholi edi. Buxoro amirining sobiq yozgi rezidensiyasi Sitorai-Moxi-Xosada alohida muzey ochish xam ko‘zda tutiladi. Mazkur masalaning muhimligini nazarda tutib, O‘zbekiston hukumati Sitorai-Moxi-Xosa saroyini Buxarstaris ixtiyoriga topshiradi. Saroyda «Amirlar so‘nggi sulolasining turmushi» deb atalgan 3 bo‘limdan iborat ekspozitsiya tashkil etildi. Bundan ommaga g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishda foydalanish mumkin edi. Ammo muzey ixtisosi o‘z mazmuniga munosib emas edi. Zarafshon viloyat o‘lkashunoslik muzeyi va undagi «Amirlar so‘nggi sulolasining turmushi» filialining dastlabki ekspozitsiyasi ko‘plab jiddiy nuqsonlarga ega bo‘lib, tarixiy-tematik prinsipda yondashilmagan edi. Muzeyda o‘lkashunoslik ixtisosligi 1945 yili shaharning qadimiy memoriy obidasi-Arkka ko‘chirilganidan so‘ng to‘la shakillanadi. Bu bino 300 yil davomida Buxoro hukumdorlarining rezidensiyasi vazifasini o‘tagan. 1948 yili Sitorai-Moxi- Xosa filialida tarixiy-maishiy bo‘limi amaliy san’at bo‘limiga aylantiriladi. 1955 yili Buxoro Amirining sobiq zindonida –muzey burchagi ochiladi. 1969 yili muzey O‘lkashunoslik ixtisosligidagi muzeyga aylantiriladi va tabiat, tarix va tasviriy sanat bo‘limlariga ajratiladi. 1980 yillargacha muzey sust rivojlanadi. (20-23-ill). Mustaqillik davrida mazkur muzey o‘z faoliyatini, ekspozitsion konsepsiyasini o‘zgartirib, zamon talablariga mos ekspozitsiyalar yaratiladi. Toshkent Tabiat muzeyi . Toshkent Tabiat muzeyi Toshkentning eski shahrida 1926 yilning 1 yanvarida ochildi. Mazkur muzey 1921 yilning 1 mayidan boshlab Toshkentning eski shahar qismida ish olib borgan Eski shahar muzeyi asosida tashkil etiladi. U qishloq xo‘jaligi yo‘nalishida bo‘lib, respublikada birinchi tarmoq muzey hisoblanar edi. Birinchi o‘zbek muzey to‘g‘risidagi nizom, 1925 yilning 20 fevralida O‘rta Osiyo komstaris tomonidan tasdiqlandi. Qishloq xo‘jaligini va o‘lka qishloq xo‘jalik kooperatsiyalarini, shuningdek bevosita ana shu masalalarga oid qolgan barcha masalalarni qamrash maqsadida muzey gerbariylar, urug‘lar, qayta ishlangan ozuqalar, qishloq xo‘jaligi sohasidagi ilmiy tajribalar natijasida hosil bo‘lgan materiallarni to‘plash, sotib olishni ko‘zda tutgan edi. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi mehnat qurollari, mashinalarining modellari ham to‘plangan edi. Muzey quyidagi bo‘limlardan iborat bo‘lgan:Qishloq xo‘jaligiga karashli barcha sohalar; Hunarmandchilik sanoati bo‘limi; Umumiy ta’lim xarakteridagi tabiat tarixi bo‘limi. Muzey kolleksiyalarini qishloq xo‘jalik ko‘rgazmalaridan olingan bir qism eksponatlar, muassasa va tashkilotlardan olingan, o‘lka qishloq xo‘jaligi hamda ilmiy sanoatiga oid materiallardan tashkil etar edi. 1926 yilga kelib muzeyda ikki mingga yaqin eksponat mavjud bo‘lib, ularning asosiy qismini noyob buyumlar tashkil etar edi. 1930 yili O‘rta Osiyo bosh muzeyining zoobog‘i, geologiya, geografiya, botanika, zoologiya, antropologiya bo‘limlari va Birinchi o‘zbek qishloq xo‘jaligi muzeyi O‘rta Osiyo tabiati va ishlab chiqarish kuchlari muzeyiga aylantiriladi. 1935 yildan esa umumiy tabiat ixtisosligidagi O‘zbekiston Davlat tabiat muzeyi sifatida qayta tashkil etiladi. 1945 yili muzey O‘zbekiston Fanlar akademiyasi muassasalari sistemasiga o‘tkaziladi va “O‘zbekiston Fanlar akademiyasining tabiat muzeyi” deb ataladi. 1963 yili Madaniyat Vazirligi tasarrufiga o‘tadi. Ekspozitsiya Yer sayyorasining paydo bo‘lish jarayonlarini va boshqa Quyosh sistemasidagi sayyoralarning vujudga kelishini, rivojlanish evolyusiasini aks ettiruvchi ekspozitsiadan boshlanadi. Shuningdek Yer sayyorasida xayotning boshlanishi xaqidagi ekspozitsialar xam mavjud. Keyingi bo‘limlardaO‘zbekistonning xayvonot va o‘simlik dunyosi namunalari , respublikaning mineral va foydali qazilmalarini aks ettiruvchi materiallar namoish etilgan. Asosiy o‘rinni turli xildagi diaramalar egallaydi va ular juda qiziqarli bo‘lib, tomoshabinlarni o‘ziga jalb qiladi. Mustaqillik yillarida muzey yangi binoga ko‘chirilib, ekspozitsion konsepsiasi tubdan o‘zgartirilib, yanada ko‘rkam ekspozitsiya yaratildi. Qo‘qon shahar o‘lkashunoslik muzeyi . Qo‘qon shahar o‘lkashunoslik muzeyi 1924 yili qishloq xo‘jaligi ko‘rgazmasi asosida tashkil etiladi(35-ill.). Muzey binosi uchun sobiq Qo‘qon xoni Xudoyorxonning saroyi ajratiladi. Mazkur bino 1871 yili qo‘rilgan bo‘lib, ham noyob tarixiy me’moriy obida, ham muzey vazifasini o‘taydi. Saroy qurilishida ishtirok etgan ustalarning nomlari ham saqlanib qolgan. Usto Abdullo, Isavoy Mogum, Mullo Axmat Domullo, Mir-Ubaydulla, Fozil-Xo‘jalar shular jumlasidandir. Muzey ekspozitsiyasi yil sayin ilmiy xodimlar tashabbusi bilan to‘ldirib borildi. Eksponatlar miqdori 1937 yilgacha 1040 ta bo‘lsa, 1940 yilga kelib ularning soni 5487 to gacha yetkazildi. Ekspozitsiyaga qo‘yilgan eksponatlar soni 1939 yili 1401 ta bo‘lsa, 1940 yili 2337 ta eksponatdan iborat edi. Barcha o‘lkashunoslik ixtisosligidagi muzeylar singari, Qo‘qon o‘lkashunoslik muzeyi ekspozitsiyasi ham qadimgi Qo‘qon tarixini yoritib beruvchi ekspozitsion materiallardan iborat edi. Shuningdek chor Rossiyasi bosib olgandan keyingi o‘zgarishlar, ya’ni yangi binolarning, temir yo‘llarning qurilishi, 1906 yili birinchi poezdning kelishi haqida ham ma’lumotlar mavjud bo‘lgan. Inqilobdan keyingi davr siyosatiga oid eksponatlar, qishloq xo‘jaligi faoliyatini, sanoatdagi rivojlanish va o‘lka tarixini, flora faunasining turli jabhalarini o‘zida aks ettiruvchi eksponatlar ham muzey ekspozitsiyasidan joy olgan edi. Tasviriy san’at asarlari uchun ham bir bo‘lim ajratilgan. Qo‘qon shahar o‘lkashunoslik muzeyini «muzey ichidagi muzey» deb bejiz aytishmagan. Chunki yuqorida aytib o‘tilganidek, muzey binosi sobiq xon saroyi bo‘lgan. Markaziy binoning devorlari juda go‘zal sirli koshinlar, ganch o‘ymakorligi pannolari bilan bezatilgan va mana shu taxt turadigan zalda amaliy san’at namunalari ham ekspozitsiyaga qo‘yilgan. Makzur bino muzey uchun moslashtirilgan bo‘lganligi bois ekspozitsion maydon yetarli emas. Avvallari tabiat, tarix, xalq amaliy sanati, tasviriy sanat bo‘limlaridan iborat bo‘lgan. 2001 yili mart oyida muzey ilmiy kengashining qaroriga asosan vaqtinchalik muzey yopilib, ekspozitsiya qayta tuzildi. Davr talabiga mos ekspozitsiya yaratildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi o‘lkashunoslik muzeyi . Qoraqalpog‘iston Respublikasida ham boshqa qo‘shni viloyatlardagi kabi rus olimlari va mahalliy aholi o‘lka tarixini har tomonlama o‘rganishgan. Mana shu tadqiqotlar negizida 1927 yili To‘rtko‘l shahrida birinchi o‘lkashunoslik muzeyi tashkil etiladi. Ammo ba’zi bir sabablarga ko‘ra uning ishi to‘xtatiladi va 1929 yili muzey o‘z faoliyatini davom ettiradi. 1938 yilgacha bo‘lgan davrda eksponatlar soni 318 ta bo‘lib, shulardan 300 tasi ekspozitsiyaga qo‘yilgan edi. 1940 yilga kelib esa eksponatlar miqdori 7689 taga yetadi va shulardan 1000 tasi ekspozitsiyaga qo‘yiladi. Tomashabinlar soni ham 1938 yili 7572 ta bo‘lsa, 1940 yillarda 31650 taga yetdi. Demak, muzey ilk tashkil etilgandan so‘ng ish faoliyati yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan, ya’ni 9 yilda 318 ta buyum yig‘ilgan xalos. Yuqoridagi raqamlar muzey ilmiy xodimlari 1938 yildan keyin muzey fondlarini boyitish uchun yaxshi ish olib borishganini bilish mumkin. Muzey ilk tashkil etilganidan uning ekspozitsiyasi tabiat, inqilobgacha bo‘lgan o‘tmish va zamonaviy davr bo‘limlari, shuningdek suratlar galeriyasidan iborat edi. Keyinchalik ekspozitsiya kengaytirilib, uchta bo‘limga ajratiladi. Brinchisi o‘lkaning umumiy fizik-geografik xarakteristikasini ochib beradi. Ikkinchi bo‘lim o‘lkaning qadimgi va inqilobdan oldingi davrini o‘zida aks ettiradi. Uchinchi bo‘limda qizil imperiyaning tashkil etilishiga oid ekzpozitsiya namoyish etilgan edi. Mustaqillik yillarida mazkur muzey ekspozitsiyasining konsepsiyasi tubdan o‘zgartiriladi. Zamon talablariga moslashtirilib, yangi ekspozitsiya tuziladi. Andijon viloyati o‘lkashunoslik muzeyi . Andijon shahrida 1934 yili qishloq xo‘jaligi yutuqlari ko‘rgazmasi uyushtirildi. Ushbu ko‘rgazma asosida viloyat o‘lkashunoslik muzeyi tashkil etildi. 1937 yilga kelib eksponatlar soni 760 taga yetadi va hammasi ekspozitsiyaga qo‘yildi. 1940 yilga kelib esa, eksponatlar miqdori 1753 tagacha yetib, shulardan 450 tasi ekspozitsiyaga qo‘yiladi. Eksponatlar orasida ibtidoiy jamoa tuzumi davrining mehnat qurollari, rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik asarlari, fotoxujjatlar va hokazolar mavjud edi. Andijon viloyat o‘lkashunoslik muzeyi 1935-41 yillardan viloyat xududida o‘tkazilgan ilmiy safar va ekspeditsiyalar jarayonida arxeologiya, etnografiya hamda o‘lka tabiiy boyliklari bo‘yicha kolleksiyalarni komplektlashtiradi. Muzeyning ilmiy fondi 24000 ga yaqin eksponatni o‘z ichiga oladi. Ularning orasida rangtasvir va grafika asarlari, xaykaltaroshlik namunalari, amaliy san’at asarlari, 16000 ga yaqin fotosurat va boshqa xujjatlar mavjud. Muzey eksponatlari Andijon viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, Farg‘ona vodiysi xalqlarining etnografik o‘ziga xosliklarini, dehqonchilik, chorvachilikning rivojlanishini, o‘lkaning resurslarini har tomonlama o‘rganishga imkoniyat yaratadi. Surxondaryo viloyat o‘lkashunoslik muzeyi. Surxondaryodagi muzey ham qishloq xo‘jaligi ko‘rgazmasi asosida 1933 yili tashkil etilgan. Avvaliga u Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi deb atalgan. 1935 yili viloyat muzeyi, 1945 yili viloyat tarix o‘lkashunoslik, 1964 yildan boshlab esa o‘lkashunoslik muzeyi deb atala boshlangan. 1933 yili respublika viloyatlari muzeylarini yiriklashtirish maqsadida ularni qayta qurish ishlari boshlangan. Xususan, Surxondaryo okrug ijroya komiteti qarori bilan Termizdagi Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi okrugi va shahar ahamiyatiga ega bo‘lgan muzeyga aylantirildi. Sherobod tumani o‘lkashunoslik muzeyi esa uning filiali bo‘lib qoldi. Shu yili muzeyda jonli tabiat burchagi tashkil etilib, keyinchalik u Termiz hayvonot bog‘i sifatida muzeydan ajralib chiqdi. Surxondaryo okrug muzeyi ekzpozitsiyasi tabiat, inqilobgacha bo‘lgan o‘tmishi va zamonviy davr tarixi bo‘limlariga ega edi. Birinchi bo‘limdan viloyatning hayvonot va nabotot dunyosi o‘rin oldi. Madaniy voha zonasida ingichka tolali paxtaning turli navlari hamda shakar qamish namoyish qilindi. Ikkinchi bo‘limda Teshiktosh va Machay g‘orlaridagi arxeologik topilmalar, Zarovutsoy va Bitik Chashma devor naqshlari, ro‘zg‘or buyumlari, haykalchalar, saroy devorlaridagi naqsh parchalari, Xonaqatepa va Xayrobodtepa haykaltaroshligi va qadimgi Ayritom frizi fotonusxasi joylashgan edi. Uchunchi bo‘limda xujjatlar, suratlar orqali zamonaviy davr tarixi namoyish qilingan edi. Mazkur muzeyda 1937 yili eksponatlar soni 9816 taga yetdi, 1611 tasi ekspozitsiyaga qo‘yildi. 1940 yilga kelib esa eksponatlar soni 72840 tadan iborat bo‘lib, shulardan 2050 tasi ekspozitsiyadan joy oldi. O‘zbekiston Xalq amaliy san’ati muzeyi . O‘zbekiston Xalq Amaliy san’at muzeyi 1937 yili hunarmandlar ishlagan buyumlar ko‘rgazmasi asosida vujudga keldi(17,18,19-ill). 1938 yili muzey uchun podsho amaldori Polovsevning XIX asr oxirida qurilgan sobiq qarorgohi binosi ajratildi. Bu bino juda ko‘rkam bo‘lib, me’moriy yodgorlik sifatida ham qarash mumkin. Binoni bezashda mashhur o‘zbek ustalaridan Olimjon Qosimjonov, Usto Kal, Toshpo‘lat Arslonqulov va boshqalar ishtirok etganlar. Muzey ekspozitsiyasi amaliy san’atning turlariga qarab tuzilgan. U yerda asosan XIX - XX asrlarda yaratilgan san’at asarlari namoyish etiladi. Ekspozitsiya bilan tanishuv XIX asrning ajoyib me’moriy-dekarativ san’ati namunasi bo‘lgan markaziy zaldan boshlanadi. Zalni bezashda o‘zbek xalq ustalarining ijodi o‘z aksini topgan: ganch va yog‘och o‘ymakorligi, naqqoshlik, mozayka va hokazolar shular jumlasidandir. Muzeyda kulolchilik, mayda plastika, kashtachilik san’ati namunalari saqlanadi. Shuningdek Respublikada ishlab chiqarilgan milliy matolardan xonatlas, beqasam, olachi, adras kabilar ham ekspozitsiyadan joy olgan. Muzey eksponatlari ko‘p marotaba Polsha, Hindiston, AQSh, Fransiya, Daniya, Щvesiya, Belgiya va boshqa davlatlarda bo‘lib o‘tgan ko‘rgazmalarda namoyish etilgan. 1937 yili Parijda o‘tkazilgan xalqaro ko‘rgazmalarda xonatlas va beqasam yaratuvchi ustalari oltin medalga sazovor bo‘lganlar va oltin medal bilan taqdirlangani haqidagi Diplom hozirgi kunda muzeyda saqlanilmoqda. Yana shu yili Parijda o‘tkazilgan Butun dunyo ko‘rgazmasida kashtachilik namunalari katta oltin medalga sazovor bo‘lgan. 1939 yili Nyu-Yorkdagi ko‘rgazmada muzey eksponatlari oliy mukofot Diplomi savrindori bo‘lib, qaytgan. Mustaqillik yillari muzey binosining ikki tomoniga qo‘shimcha binolar qurilib, ekspozitsion maydon kengaytirildi. Muzey fondi yildan yilga ortib, tomoshabinlar soni xam ko‘payib bormoqda. Mazkur muzey fondida amaliy san’at namunalarining juda boy to‘plami yig‘ilgan. O‘zbekiston Geologiya muzeyi . O‘zbekiston Respublikasining Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitasining Geologiya muzeyi Respublikaning geologiya soxasi tizimida 1988 yili tashkil etilgan. O‘zbekiston Geologiya muzeyining qurilishi 1976 yili boshlangan bo‘lib, qurilish davomida ilg‘or geolog va mutaxassislarning fikrlari e’tiborga olinib, loyixaga qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Natijada, o‘ziga xos me’moriy shakl va dizaynga ega muzey binosi barpo etildi. Muzeyning beshta ko‘rgazma zalida O‘zbekistondagi geologiya fani amaliyotining barcha yo‘nalishlari ekspozitsiyadan joy olgan. Muzeyda yerning planeta sifatida shakllanishi va rivojlanishining umumiy fazoviy va geologik jarayonlari aks ettirilgan. Mazkur muzeyda O‘rta Osiyo va O‘zbekiston xududining geologik rivojlanish tarixi zali, regional geologiya zali va monografik paleontologik kolleksiyalardan tashkil topgan zallari mavjud. Foydali qazilmalar, mineralogiya, geokimyo, qadim tog‘ sanoati tarixi hamda Dunyo geologik merosi zali katta ekspozitsion maydonni egallagan va xar tomonlama mukammal kompozitsion yechimga ega ekspozitsiya tuzilgan. Muzey vestibyulida, uning birinchi va ikkinchi qavatlarida Respublika geologiya xizmatining shakllanish tarixi, geologiya fanining rivojlanishi, O‘zbekistonning ilk geologlari, foydali qazilma konlarini ochgan dastlabki geologlar, ustoz olimlar haqidagi ma’lumotlar berilgan. Ekspozitsiyalarda namoyish etilayotgan eksponatlarning umumiy soni muzey omborlarida saqlanayotgan dublikat va almashuv jamg‘armasini hisobga olmagan xolda, 32 mingdan ortiqni tashkil etadi. Turfa xil tog‘ jinslari, rangli, kam uchraydigan metall rudalari, noma’dan foydali qazilmalar ko‘rgazma qilinadi. Muzey vitrinalarida kinovar minerali, molibdenit, vismut, volframit kristallarini o‘zida saqlab qolgan noyob namunalar namoyish etilgan. Maxsus petrografik kolleksiya o‘z ichiga 300 ta namunani (vulqon tog‘ jinslari - 228 ta, metomorfik tog‘ jinslari – 46, cho‘kindi tog‘ jinslar - 26 ) qamrab oladi; mineralogik kolleksiya esa 858 ta namunadan iborat bo‘lib, ular juda nodir eksponatlar qatoriga kiradi. Geologiya muzeyining tashkil topganiga uncha ko‘p vaqt bo‘lmaganiga qaramay , tadqiqot ishlari xamda respublikaning turli xududlarida izlanishlar olib boradigan ilmiy va o‘quv markaziga aylandi.Mazkur muzey, geologik ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan turli tashkilot va muassasalarning muzeylari ustidan uslubiy boshqaruvni amalga oshirib kelmoqda. Muzey qoshida O‘zbekistonning mineral xom ashyo boyliklarini aks ettiruvchi turli xil ko‘rgazmalar, taqdimotlar, chet ellik xamkorlar bilan birga qo‘shma geologik tadqiqotlarni o‘tkazish va izlab topilgan foydali qazilmalarni o‘zlashtirish masalasiga oid uchrashuvlar o‘tkazilib turiladi. Geologiya muzeyi tomonidan konlar va geologik ob’ektlarga har yili tashkil etiladigan geologik marshrutlar, tadqiqot ob’ektlari bo‘yicha keng qamrovli axborot va jamg‘armaviy tosh materiallari yig‘ishga keng imkoniyat yaratib beradi. Muzeyda jamg‘armaviy tosh materillarning maqsadli yo‘naltirilgan meneralogik, petrografik, giokimyoviy va boshqa xil tadqiqotlari, noyob ob’ektlar yangi konlar bo‘yicha tekshirish, qimmatbaxo metallar va yarqiramatoshlar xom ashyosi jumladan, zargarlik buyumlariga ekspert xulosalarini berish kabi ishlar amalga oshiriladi. Alisher Navoiy nomli Adabiyot muzeyi . Alisher Navoiy tug‘ilgan kunining 500 yilligi munosabati bilan 1941 yili Toshkentda Adabiyot muzeyi tashkil etildi. “O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining adabiyot muzeyi xaqida “ gi 1967 yilning 18 yanvaridagi qarori bilan Alisher Navoiy nomli Davlat Adabiyot muzeyi tashkil etildi. Bu muzey uchun muvofiqlashtirilgan bino hisoblanadi. Muzey oldida she’riyat xiyoboni qurilgan. Xiyobon o‘rtasida o‘zbek milliy adabiyotiga asos solgan ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiyga haykal o‘rnatilgan. Mazkur hiyobon kompozitsiyasi me’morlar tomonidan muzey binosi bilan uyg‘unlashtirilgan. Muxtasham binoning uchchala qavatini to‘la egallagan yangi adabiy eskpozitsiya 1968 yili Alisher Navoiy tavalludining 525 yilligi bayram qilinayotgan kunlarda ochildi. Muzey binosi 4 qavatdan iborat bo‘lib 1 chi qavatda ma’muriy xonalar, qolgan xonalarda ekspozitsion zallar joylashgan. Ikkinchi qavatdagi dastlabki zallarda XU asr tarixiy muxit xamda Sohibqiron Amir Temur davlati haqida ma’lumot beruvchi xarita joylashgan. Temur va Temuriylar davri san’atini keng miqyosda o‘rganish, xozirgi zamon san’at taraqqiyoti uning boy an’analaridan foydalanish yo‘llarini izlash mustaqil davlatimiz yoshlarini vatanparvarlik ruxida tarbiyalashda muxim axamiyat kasb etadi. Muzey vitrinalarida Amir Temur xayoti va faoliyati, uning umr mobay nida qilgan ishlari haqida ma’lumot beruvchi tarixiy va badiiy asarlar qo‘yilgan. Keyingi zallarda o‘zbek klassik adabiyoti namoyondalarining asarlari joylashgan. Mazkur zallar o‘zbek xalqining ulug‘ shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning davri, hayoti va ijodi, zamondoshlari faoliyatini yoritishga bag‘ishlangan. Ana shu zallarda faqat Navoiy va uning zamondoshlari xaqidagi ko‘rgazmalargina namoyish etilib qolmay, balki XU asrda O‘rta Osiyo madaniyati va san’atining badiiy namunalari - kitobot, tasviriy san’at, xattotlik, nakqoshlik, musiqa va me’morchilik asarlari xam ko‘rsatilgan. Zal markaziga shoir haykali o‘rnatilgan. Stendga Navoiy yashab ijod etgan asosiy shaharlar tushirilgan xarita qo‘yilgan. Shoir dunyoga kelib, vafot etgan Xirot manzarasi aks etgan rangtasvir asari ekspozitsiyaga joylashtirilgan. G‘oyat yorqin ilmiy tafakkur namoyondalaridan biri - Mirzo Ulug‘bekka buyuk olimning xaykaltaroshlik portreti, me’moriy yodgorliklarning manzaralari, astronomiyaga doir asarlar, tarixiy risolalarning qo‘lyozma saxifalari buyuk olim, mutafakkir va shoir obrazini yorqin gavdalantirilgan. Ularga ekspozitsiyadan katta joy ajratilgan. Ekspozitsiyada o‘zining nozik san’ati, ajoyib maxorati, betakror ijodi bilan butun jaxon xalqlari madaniyatida unutilmas iz qoldirgan, ulkan iste’dod egasi, miniatyurachi rassom Kamoliddin Behzod haqida ham ekspozitsiya tuzilgan. Unda rassom Temur Sa’dullaevning “Bexzod ustaxonada”, “Bexzod va Navoiy” deb nomlangan asarlari ham mavjud. Shuningdek Behzod miniatyuralari ham namoyish etilgan. 1991 yilda musavvir Temur Sa’dullaev qalamiga mansub bo‘lgan devoriy panno tomoshabin diqqatini o‘ziga jalb etadi. Bu devoriy pannoda shoir Alisher Navoiyning 5 dostoniga bag‘ishlangan lavhalari aks etgan. Muzeyning III qavatidagi zallaridan birida atoqli davlat arbobi, adib, tarixchi Zaxriddin Muhmmad Boburning hayoti va ijodi keng yoritilgan. O‘zbek xalq amaliy san’ati ustalari tomonidan mohirona bezatilgan mazkur zalning markazida Boburning xaykali o‘rnatilgan. Uning ikki tomoniga o‘ymakorlik san’atiga oid 8 qirrali kursi qo‘yilgan. Boburni jahonga tanitgan “Boburnoma” asari qo‘lyozmasining fotonusxasi va hozirgi davrimizdagi naqshlari, “Aruz risolasi “, “Mubayyin” kabi asarlari haqida noyob ko‘rgazmalar tashkil qilingan. 1991 yili Koreys adabiyotining yirik vakili, qatag‘on yillarining qurboni Cho Min Xi memorial xonasi ochildi. Bu xonada adibning shaxsiy buyumlari, asarlaridan namunalar, oilaviy hayoti aks etgan lavhalar namoyish qilingan. Ekspozitsiya “O‘zbek yozuvchilarining xalqaro aloqalari” mavzui bilan yakunlanadi. Binoning 1U qavatida Istiqlol davri adabiyoti vakillari Abdulla Qodiriy, H.H.Niyoziy, Cho‘lpon, Fitrat, X.Olimjon, Oybek, G‘.G‘ulom, M.Shayxzoda, Uyg‘un va A. Qahhorning ijodiy faoliyatlari aks ettirilgan. O‘zbek yozuvchi ayollariga maxsus zal ajratilgan bo‘lib, ekspozitsiyada S.Zunnunova, Zulfiya, O.Xojieva, X.Xudoyberdieva, E.Oxunova kabi ijodkor ayollarning asarlaridan namunalar qo‘yilgan. 1991 yili 13 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov muzey uchun tarixiy axamiyatga molik farmonga imzo chekdi. Endilikda muzey, eng avvalo o‘zining xuquqiy jixatidan mustaqil ilmiy ma’rifiy muassasa maqomiga ega bo‘ldi. Muzeyning ijodiy jamoasi boy o‘zbek adabiyotimizning qadimgi davridan shu kungacha bo‘lgan tarixini yorituvchi ekspozitsiyalar ustida qizg‘in ish olib bormoqdalar. Bu davrdagi muzeylar muzey tarmoqlari kengaydi, fondlari komplektlashtirilib, eksponatlar tartibga keltirildi. «Badiiy va tarixiy noyob buyumlarni chet davlatlarga olib ketishni taqiqlash», «Xususiy shaxslarda, muassasa va jamiyatlardagi san’at asarlari hamda qadimiy buyumlarni saqlash, ro‘yxatga olish», «San’at va qadimiy yodgorliklarni hisobga olish hamda qayd etish» bo‘yicha qonunlar qabul qilindi. Muzey xodimlarining malakasi oshirildi. Madaniy, tarixiy yodgorliklar, muzey fondlaridagi kolleksiya, to‘plamlar olimlar va tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilib, ilmiy maqolalar to‘plamlari, monografiyalar chop etildi. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi hamda muzey ilmiy xodimlari tomonidan qator ekspeditsiyalar tashkil etilib, arxeologik ob’ektlar o‘rganildi, muzey fondlarini kengaytirish maqsadida eksponatlar to‘plangani qayd etildi. Muzeylarga oid barcha materiallarni o‘rganish, ularni atroflicha umumlashtirgan holda tahlil etish respublikadagi madaniy qurilishning tarkibiy qismi bo‘lgan O‘zbekistonda muzey ishining shakllanishi va taraqqiyoti tarixining asosiy bosqichlarini yoritish imkonini yaratgan. Yuqorida mustaqillik davridagi muzeylar faoliyatini, muzey ishini yanada takomillashtirish chora-tadbirlarini aniqlash maqsadida sovet davridagi muzeylarning ijobiy va salbiy tomonlari yoritildi. Shu bo‘limning xulosasi sifatida quyidagilarni ta’kidlash lozim: Sovetlar davrida muzeylar markazlashgan tizim asosida boshqarilib (ularning barchasi sobiq SSSR bo‘yicha Madaniyat vazirligi tamonidan boshqarilgan), moddiy ta’minoti zaxiralar ta’minoti usuliga o‘tkazildi. Chor hukumati tomonidan boshlangan xalqning moddiy va madaniy boyliklarini talon -toroj qilish siyosati davom ettirildi. Me’moriy yodgorliklar (masjid va madrasalar) ombor, yotoqxonalar va boshqa narsalarga aylantirildi, muzeylarning moddiy-texnikaviy bazasi zaif, zaxira va qoldiqlar prinsipi asosida ta’minlangan. XX asrning 20-yillaridan boshlab muzeylar siyosiy-ideologik va g‘oyaviy- tarbiyaviy vazifalarni ko‘proq bajaradigan bo‘lishdi. XX asrning 30-yillaridan muzeylar partiya «buyruqlariga binoan», ko‘p hollarda mintaqaviy va milliy an’analarga zid holda partiya hamda davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini «hayotga tatbiq etishini» ko‘rsatuvchi joylarga aylandi (muzeylarda partiya siyosatining hayotga tatbiq etilgani haqidagi namoyish, plakatlar va fotoko‘rgazmalar, partiya s’ezdlari, plenumlari, turli kampaniyalar, kollektivlashtirish, sanoatlashtirish, madaniy inqilob, kommunistik xato g‘oyalaridan kelib chiqqan turli ijtimoiy muammolarga bag‘ishlangan va h.k.). Bu davrning yana bir xususiyati shundan iborat bo‘ldiki, o‘lkashunoslik xarakteridagi muzeylar son jihatdan ko‘p bo‘lgan. 1940 yilga kelib 12 davlat muzeyidan O‘zbekistonda 9 tasi o‘lkashunoslik, 1 tasi tarix, 1 ta badiiy, 1 ta tabiat muzeyi bo‘lgan. Ikkinchi Jahon urushi yillarida barcha muzeylar va muzey ishi ham g‘alabaga erishish maqsadlariga yo‘naltirildi. Biroq ba’zi muzeylarning nodir fondi, zargarlik mahsulotlari, numizmatik kolleksiyalari Mudofaa fondiga olingan edi. XX asrning 60–70-yillaridan boshlab O‘zbekistonda shu tuzum uchun xizmat qilgan shaxslarga atab yodgorlik muzeylarining ochilishi rivojlanib ketadi. Sovetlar davrida muzeylarning rivojlanishida muzey xodimlarining ijobiy emas, balki davlat organlarining salbiy hissasi katta bo‘lgan. Va nihoyat, bunday qarama- qarshilik va nosog‘lom raqobatda milliy qadriyatlar, an’anaviy madaniyat mag‘lub bo‘lmay, barcha qiyinchiliklarga bardosh berdi. Mustaqillik davrida u umuminsoniy qadriyatlar qatoridan joy oldi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Zlatoustava V.I. Gosudarstvennaya politika v oblasti muzeynogo dela. (1945 – 1965gg . ) // Muzey i vlast. Ch. I . M oskva , 1991. 2. Kulturnoe stroitelstvo v Turkestanskoy ASSR (1917–1924) .Tom 1. – Tashkent, 1979 . 3. Mironov A.M. Xudojestvenn ы y muz ey v Tashkente / Muzey i shkola. Posobie dlya uchiteley. M., 1985. 4. Muzeevedenie. Muzei istoricheskogo profilya. – M oskva : V ы sshaya shkola, 1988. 5. Muzeynoe delo Rossii / Pod obщey redaksiey Kaulen M.E., Kossovoy I.M., Sundievoy A.A.. – Moskva: Izdatelstvo «VK», 2003. 6. Rozenblyum Ye.A. Xudojnik v dizayne. – Moskva: Nauka, 1974. 7. Sodiqova N. Madaniy yodgorliklar xazinasi. – T oshkent : Fan, 1981. 8. O‘zR MDA, R–394-fond, R–396-fond,

O‘zbekistonda 1917-90 yillardagi muzeylarining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni Reja: 1. O‘zbekistonda muzeylar bo‘yicha sovet davrida olib borilgan siyosat va muzey ishi. 2. O‘zbekistonda 1917-90 yillarda tashkil etilgan muzeylar faoliyati. 1.O‘zbekistonda muzeylar bo‘yicha sovet davrida olib borilgan siyosat va muzey ishi.

XX asr boshlarida hozirgi O‘zbekiston hududi tarkibiga uch davlat birlashmasi: Rossiya O‘rta Osiyoni zabt etganidan keyin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida qo‘shib olingan Turkiston general-gubernatorligi, shuningdek, yuzaki ravishda mustaqil bo‘lgan, ammo Rossiyaga qaram hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva xonligi kirar edi. O‘sha vaqtda xududning kattaligi va aholisining ko‘pligi jihatidan Turkiston o‘lkasi, ya’ni Turkiston general-gubernatorligi eng yirik sanalardi. Uning tarkibiga Samarqand, Sirdaryo, Farg‘ona, Kaspiy orti va Yettisuv viloyatlari kirar edi. Mustamlakachilik Turkiston xo‘jaligining an’anaviy tarkibiga putur yetkazish bilan bir qatorda milliy asosda burjua yo‘nalishida o‘z axvolini mustaqil ravishda o‘zgartirish imkoniyatidan uni mahrum etdi, turg‘unlikka, inqirozga, qoloqlikka mahkum qildi. 1917 yillarga kelib, mamlakatda keskin burilish yuz berdi. Shu yilning oktyabr oyida bolsheviklar zo‘rlik bilan amalga oshirgan to‘ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, jumladan, O‘zbekiston xalqlari tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini boshlab berdi. Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi o‘rnini «qizil imperiya» egalladi. Muzeylarda, jumladan saroy muzeylarida saqlanayotgan san’at asarlari va qadimgi davrga oid osori-atiqalar xalqning qadriyatlari ekanligi, ularni asrash va muhofaza etish bilan hukumat darajasida shug‘ullanish lozimligi anglanadi. O‘zbekistonda davlatning o‘zi muzeylariga homiylik siyosatini olib borish bilan birgalikda, ularning eng asosiy muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan tadbirlar o‘tkazdi. Xususan, ushbu davrdan hunarmandchilik, pedagogika sohalarida muzeylar tashkil etish boshlandi. Yangi hokimiyat ham muzeylarni moliyaviy ta’minlash o‘rniga asosiy e’tiborni muzeyga kiruvchilarga hukmron kommunistik g‘oyani targ‘ib etishga yo‘naltirdi 1 . Shuni ta’kidlamoq lozimki, Rossiya imperiyasida oktyabr davlat to‘ntarishiga qadar muzeylarni boshqarish uchun alohida boshqarma yoki biror bir maxsus muzeylar uchun qonunlar majmuasi yaratilmagan edi. Natijada muzeylarning ko‘payishi, eng ilg‘or muzeylar erishgan 1 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А.. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 127.

yutuqlar bilan bir qatorda umumiy tarqoqlik, ishni tashkil etishning past saviyasi, muzeylar faoliyatining ilmiy asoslangan yagona tizimi yo‘qligi ko‘zga tashlanar edi. 1917 yilgi bolsheviklarning davlat to‘ntarishidan so‘ng xonlarning saroy kolleksiyasi va muzeylar milliylashtirildi hamda davlat mulki deb e’lon qilindi. Badiiy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan ashyo-buyumlarni aniqlash, ularni ro‘yxatga olish, muhofaza qilish uchun badiiy-tarixiy komissiyalar tuzilib, mutaxassislarning fikricha, bu tashkilot madaniy merosni saqlab qolishda muhim rol o‘ynadi. Muzey ishi va yodgorliklarni muhofaza qilish davlat boshqaruvi tizimi 1918–1920 yillarda yaratildi 2 . Muzeylarni boshqarish yagona tashkilotining tuzilishi muzeyshunos arboblarning istak va fikrlarining amalga oshishi bo‘ldi. Bu tashkilot RSFSR Maorif xalq komissarligi qoshida tuzilib, uning ishida madaniyat arboblari, muzey xodimlari, san’atshunoslar, rassomlar (I.E.Grabar, P.P.Muratov, N.G.Mashkovsev va boshqalar) faol ishtirok etadi. 1918–1927 yillari muzey ishi, san’at va qadimgi yodgorliklarni muhofaza qilish bo‘limini N.I.Troskaya boshqaradi. Maorif xalq komissarligi rahbarligida mahalliy sovetlar xalq maorifi bo‘limlari qoshida muzey ishini boshqarish tashkilotlari tuziladi. Muzeylarni boshqarishning bu tizimi uning markazlashuvini ta’minladi. Sovet hukumati muzey ishi va yodgorliklarini muhofaza qilish bo‘yicha qonun yaratilib, u osori-atiqalarni milliylashtirish asoslarini, madaniy boyliklarni asrash, davlat uchun ma’lum yodgorlik yoki kolleksiyaning muhim ahamiyat kasb etganligini tasdiqladi. «Vijdon erkinligi, cherkov va diniy jamiyatlar haqida»gi 1918 yil 20 yanvar dekreti esa cherkov mulkini milliy qadriyat deb e’lon qildi. Yangi hukumat shu bilan diniy qadriyatlar orqali ham katta mablag‘ va vositalarga ega bo‘ldi. Tarixiy va badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan ashyo-buyumlarni chet elga sotish 1918 yilning sentyabr–dekabr oylarida e’lon qilingan dekretlar bilan taqiqlandi 3 . 2 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А.. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 130. 3 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 132.

Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1918 yili 19 apreldagi dekreti bilan knyaz Nikolay Romanovning Toshkentdagi hovlilarini davlat mulki deb e’lon qilindi. Uyi esa xalq muzeyiga aylandi 4 . Unda tasviriy san’at, grafika, haykallar, badiiy san’at ashyolari, mebel, chinni, tunj va amaliy san’atning boshqa buyumlari qo‘yilgan edi. Muzey fondlarini to‘latish uchun Moskva davlat muzeyi fondidan badiiy muzey qiymatiga ega bo‘lgan 120 ga yaqin eksponat shu muzeyga berildi. Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Sovetining 1920 yil 31 iyuldagi «Turkiston Respublikasidagi ayrim shaxslar va jamiyatlar ixtiyorida bo‘lgan san’at asarlari, qadimgi yodgorliklarni ro‘yxatdan o‘tkazish, hisobga olish hamda qo‘riqlash haqida»gi maxsus Qarori muzey jamoalari zimmasiga mas’uliyatli vazifa yukladi 5 . Turkkomstarisning maxsus yo‘riqnomasi bilan muzey ashyolarini rasmiylashtirish va ro‘yxatga olish joriy etildi. Qarorda ayrim shaxslar ixtiyoridagi yodgorliklarni ro‘yxatga olishga katta e’tibor berilgan. Bunday shaxslarga har tomonlama yordam ko‘rsatilib, maxsus muhofaza yorliqlari berilar edi 6 . Turkkomstarisga qimmatbaho ashyolar bilan savdo qilishda maxsus ekspert komissiyasi belgilagan baho bo‘yicha sotib olish huquqi berildi. Ushbu maqsadda maxsus mablag‘ fondi tuzilib, knyaginya Iskanderga tegishli qadimiy qurollar kolleksiyasi 200 ming rublga sotib olindi. Unda Sharq xalqlari Rossiya va Angliyada ishlangan nodir va qimmatbaho qurollar bor edi 7 . Bundan tashqari, Turkkomstarisga ko‘rgazma va nashrlar uchun xususiy kolleksiyalardan foydalanish huquqi ham berildi. Muzey uchun qadrli narsalarni aniqlash uchun ilmiy-badiiy ekspert komissiyasi tuzildi. Uning raisi etib Turkkomstaris muzey seksiyasining mudiri A.M.Mironov tayinlandi. Komissiyaning faol harakatlari bilan Turkkomtstaris muzey fondi qisqa davr ichida badiiy tarixiy qiymatga ega ko‘plab ashyolar bilan boyidi. Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1923 yil 3 noyabr qaroriga binoan Turkiston o‘lkasining turli viloyatlarida joylashgan 20 ta qadimgi yodgorlik Turkkomstaris ixtiyoriga o‘tkazildi. Tarixiy-arxeologik jihatdan ahamiyatga ega 4 Культурное строительство в Туркестанской АССР (1917–1924) .Том 1. – Ташкент, 1979 . – С. 417. 5 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 5-иш, 7-варақ. 6 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 13-иш, 18-варақ. 7 ЎзР МДА, Р–396-фонд, 1-рўйхат, 5-иш, 7-варақ.

bo‘lgan 52 ta yodgorlik hisobga olindi. Turkiston ASSRning yettita muzeyida (Buxoro va Xivani qo‘shganda) osori-atiqalar soni 114075 taga yetadi 8 . Muzey ishlarini tashkil etish va unga rahbarlik qilish uchun yagona markaziy apparat – Turkkomstarisning tuzilganligi O‘rta Osiyo xalqlari tarixiy o‘tmishini o‘rganishga sharoit yaratdi. XX asrning 20-yillari xalqli ravishda «o‘lkashunoslikning oltin o‘n yilligi» deyiladi. Mahalliy muzeylar taraqqiyoti o‘lkashunoslik harakati bilan bevosita bog‘liq holda borgan. «O‘lkashunoslik muzeylari» atamasi ham o‘tgan asrning 20- yillari o‘rtalaridan keng tarqaladi. Ularning faoliyati, mazmun mohiyati o‘lkashunoslikka oid nashrlarda muhokama etildi 9 . O‘lkashunoslik harakatini taniqli olimlar va madaniyat arboblari akademik V.V.Bartold, professor A.A.Semyonov, A.A.Divaev, V.L.Vyatkin, M.E.Masson, L.V.Oshanin va boshqalar boshqarib, muntazam ravishda o‘lkashunoslik konferensiyalarini o‘tkazib turganlar. Rossiyada 1918–1923 yillari 150 dan ortiq muzey yaratilgan bo‘lsa 10 , Turkistonda 4ta, jumladan Toshkentdagi san’at, Namangandagi shahar o‘lkashunoslik, Xorazm tarixiy-inqilobiy va Buxoro muzeylari tashkil qilindi 11 . O‘lkashunoslik ishlarining bu xilda tashkil etilishi muzeylarning viloyatlar hayotidagi ahamiyatini oshirib, ularni o‘ziga xos madaniy va ilmiy markazlarga aylantirdi, jamiyatda ularga «viloyat fanlar akademiyasi», «o‘lkaning jonli ensiklopediyasi» sifatidagi munosabati shakllandi. Dastlab bolsheviklar hukumati mahalliy ziyolilaridan katta qismining muzeylarda ishlashi jiddiy ilmiy tadqiqotlarni davom ettirishlari imkonini beradi. O‘tgan asrning 20-yillarida muzeyga sovet davrida ta’lim olgan, ammo avvalgi an’ana va tajribalarni o‘zlashtirgan yosh avlod ham kelib qo‘shildi. O‘lkashunoslik muzeylarining ushbu yillardagi faoliyati natijasida fondlar to‘latilib, turli mavzudagi kolleksiyalar viloyatlar tabiati va xom ashyo zaxiralariga oid eksponatlar to‘plandi. Muzeylar faoliyatiga oid masalalar ko‘p sonli anjumanlarda va o‘sha davr matbuoti 8 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 103-иш, 85–86-варақлар. 9 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 141. 10 Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. – Т ошкент : Фан, 1981. – Б. 76. 11 ЎзР МДА, Р–394-фонд, 1-рўйхат, 49-иш, 3-варақ.

O'xshashlar

Buxoro amirligi va Xiva xonligida 1917-1920 yillardagi ijtimoiy siyosiy vaziyat. 8v
Ijtimoiy tarbiyada mahallaning o‘rni
MUZEYLARNING O‘QUV-TARBIYAVIY ISHLARDA TUTGAN O‘RNI
Ta‘lim jarayonida axborot texnologiyalarining tutgan o‘rni
Muzeyshunoslikning dolzarb masalalari