logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Muzeyshunoslikning dolzarb masalalari

Muzeyshunoslikning dolzarb masalalari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.3349609375 KB
Ko'chirib olish
Muzeyshunoslikning dolzarb masalalari Reja: 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati. 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. Muzeylarning jamiyat va insonlar hayotidagi o‘rni beqiyosdir. O‘tmishni, tarix tajribasini o‘rganish, ajdodlar yaratgan betakror moddiy va ma’naviy merosni asrash hamda targ‘ib etishda, istiqlol yo‘lidagi maqsadlarni aniqlashda muzeylar faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda O‘zbekiston bo‘yicha 1200 dan ortiq muzeylar mavjud. Ushbu muzeylarda xalqimizning uzoq tarixidan hikoya qiluvchi, milliy mafkura va tafakkurni rivojlantiruvchi, yoshlarda milliy g‘urur va iftixorni yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega materiallar ekspozitsiyaga qo‘yilgan. Yoshlar ma’naviyatini shakllantirish maqsadida mamlakatdagi barcha muzeylarda oyning ma’lum bir kuni «Ochiq eshiklar kuni» deb e’lon qilindi. Shu kuni muzeylarga o‘quvchi, talaba va boshqa tomoshabinlar taklif etilib, muzey xodimlari tomonidan bepul xizmat ko‘rsatiladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning sa’y-harakatlari bilan qadimiy shaharlar: Xiva, Buxoro, Shahrisabz, Termiz shaharlarining 2500–2700 yillik yubileylarining o‘tkazilishi, Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Imom al- Buxoriy, Ahmad al-Farg‘oniy, Jaloliddin Manguberdi, Kamoliddin Behzod, Ogahiy kabi «Barhayot siymolar» yubileylarining o‘tkazilishi, «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi tantanalari, mamlakat tarixidagi muhim sanalarga bag‘ishlab muzeylar tayyorlab o‘tkazgan ko‘rgazma va tadbirlar yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida muhim o‘rin egallashi shubhasiz. Lekin yoshlarni tarbiyalashda ilg‘or mamlakatlar muzeylari to‘plagan ijobiy yutuqlarni umumlashtirib, jahon muzey pedagogikasi fanining bir asrdan ko‘proq vaqt mobaynida to‘plagan tajribasining ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil etib, mos va xos dasturlar ishlab chiqishni bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri deb hisoblash mumkin. Ushbu ma’ruzada yoshlarni vatanga muhabbat, milliy g‘oya ruhida tarbiyalashda muzeylar faoliyatida qanday jihatlarga ko‘proq e’tibor qaratilishi lozimligini jahon muzeylari tajribasidagi ijobiy holatlardan kelib chiqqan holda aniqlandi. Zero, eng ilg‘or muzeylar yoshlar bilan ishlashning qator bosqichlaridan o‘tib, ushbu masalada nafaqat amaliy faoliyat tajribasiga ega bo‘ldilar, balki qator nazariya va konsepsiyalarni ham yaratdilar 1 . Bu tajriba natijalari o‘rganilib, tahlil etilar ekan, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, aynan qo‘llash kerak deyilmaydi. Lekin hali nazariyalar yaratish darajasiga yetmagan muzeyshunoslik sohasi jahon muzeylari andozalaridan foydalanishi zarur. Bu borada qilingan ishlar quyida bosqichma- bosqich izohlab boriladi. Respublika maorif tizimini takomillashtirish, jamiyat hayotida muzeylarning rolini oshirish, malakali mutaxassislar tayyorlash, muzey muhitida va maorif muassasasi pedagogik muammolarni hal etadigan kun tartibidagi dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Ushbu vaziyat nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyoning aksariyat mamlakatlarida mavjud. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi zamon madaniyati va jamiyati hayotida muzeylar rolining oshib borishi bilan bir qatorda, unda ishlayotgan xodimlarni o‘qitish, malakasini oshirish ancha orqada qolmoqda. Vujudga kelgan vaziyatni muzeylarning bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat hayot uchun kurash muammosining ta’siri deb izohlash ham noo‘rindir. Uning ildizlari chuqur bo‘lib, muzey malakali xodimlarini tayyorlashga eskicha yondashuvdadir. Tomoshabinlar bilan ishlashda ko‘p narsa mutaxassisning psixologik-pedagogik tayyorgarligi, bilim saviyasi, bugungi kundagi ijtimoiy- madaniy vaziyatni anglashiga bog‘liqdir 2 . Insoniyat qadim zamonlardan o‘zining ijtimoiy tajribasini keyingi avlodlarga qoldirish usullarini yaratgani ma’lum. Muzey esa madaniy tajribani to‘plash, tavsiflash va saqlashning eng maqbul shakli bo‘lib chiqqan 3 . Ilmiy tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyga keng jamoatchilikning qiziqishi va uning institutsional shakllanishi XIX asrning ikkinchi yarmida boshlanadi. Xuddi shu paytdan muzey ishining kelgusi taraqqiyoti ishlab chiqarish, sanoatning yuksalishi va maorif sohasini isloh qilish bilan bog‘liqdir. Bugungi kunda bu aloqa ayniqsa, video, kompyuter texnologiyalarini qo‘llash asosida 1 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М осква: Высшая школа, 2004. – С. 200. ; Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – 615 с. 2 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М осква: Высшая школа, 2004. – С . 5. 3 Новости всемирного наследия // Мировое наследие . Москва, 2003. – № 5. – С. 64-67. zamonaviy san’at turlarini namoyish etish orqali axborot jamiyatlariga o‘tishda namoyon bo‘layotir 4 . Muzey va ta’limning o‘zaro aloqalari ilm va fanning turli sohalari hamkorligining samarasidir. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyning umumta’lim jarayoniga kiritilishi, insonni ruhiy va axloqiy jihatdan juda tez o‘zgarib borayotgan olamda faqat yashashga tayyorlabgina qolmasdan, uning sodir bo‘layotgan ijtimoiy-madaniy jarayonlarning faol ishtirokchisiga aylanishiga xizmat qiladi. Insonning faoliyati, maishiy turmushida estetik didni shakllantirish tarafdorlari D.Reskin va U.Morrislar 1852 yil Londonda ilk dekorativ amaliy san’at muzeyini tashkil qildilar. O‘shanda muzeyning maqsadlari quyidagicha belgilangan edi: - san’atni jamiyatning barcha toifalari orasida targ‘ib qilish; - badiiy ta’lim saviyasini ko‘tarish; - amaliy-bezak san’ati sifatini oshirish. Insonlarda badiiy didni vujudga keltirish uchun muzeylar ma’ruza-konsert, bepul tashriflar, jamoat transportida bepul kelish kabi tadbirlar o‘tkaza boshlaydi. Eng muhimi, bu xildagi faoliyatni konseptual izohlashga harakat jarayoni kuzatiladi. Amerika muzeylarining ma’rifiy vazifalari nazariyasi asoschilaridan biri D.Gudd bo‘lib, u maorifda muzeyning vazifasini buyumlar vositasida ta’lim berishda ko‘rgan. Badiiy va tabiatshunoslik muzeylari orasidagi farqlarni e’tirof etgan tadqiqotchi tomoshabinlar uchun ashyo-buyumlarning kerakli yozma axborot - varaqa, yo‘l ko‘rsatkich, rassomlar haqidagi asarlar bilan ta’minlanishi muhimligini ta’kidlagan edi. U shuningdek, omma uchun ma’ruzalar tashkil etish kerakligini alohida uqtirgan. Amerika Qo‘shma Shtatlarida D.Guddning tashabbuslari tez amalga oshirildi. Nyu-York shahridagi Metropoliten muzeyining ilk yo‘l ko‘rsatkichi 1906 yili nashr etilib, u tomoshabinlarni ko‘rgazma bilan 4 Россия музейлари мисолида қаранг: Музеи Российской академии наук / РАН. Музейн ы й совет. Москва: Научн ы й мир, 2004. – С. 150 -164; Соболева Н.А. Музейный сервис: пути развития / Сборник. Москва, 2004. – С. 25-34. tanishtirgan. O‘sha yili o‘qituvchilar uchun maxsus qo‘llanma ham chop etilgan. Dam olish kunlari omma uchun ma’ruzalar o‘tkazilgan. Muzey ma’rifatiga oid «Metropoliten byulleteni» ning maxsus soni chop etilib, unda barcha tomoshabinlar: talaba, o‘qituvchi, dizayner, ko‘zi ojiz va karlar uchun ishlab chiqilgan dasturlar muhokama etilishidan tashqari, ularga o‘qiladigan ommaviy ma’ruzalar mazmuni, saviyasi va o‘ziga xosligi haqida ham so‘z borgan 5 . Mutaxassislar 1919 yildan boshlang‘ich va o‘rta maktablar, boshqa ta’lim muassasalarida ish olib borishning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olib amaliyotga tatbiq eta boshlaydilar 6 . Amerika Qo‘shma Shtatlarida tomoshabinlar bilan ishlashda to‘plangan tajribasi, badiiy muzeylar maqsadlarining o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda D.Xayd muzey faoliyati va ahamiyatini quyidagicha ifodalagan: «Muzey bolalarning ma’rifiy bilimlar olishiga, kattalarning esa sog‘lom hayot tarzi, dam olishi va bilimlarini oshirishga sharoit yaratishi lozim. U talaba uchun bilimlar xazinasi, rassom uchun esa ilhom beruvchi manbaga aylanishi kerak. Uning ta’siri odamlarning o‘z uylarida sezilishi va jamiyatning har bir a’zosi hayotida aks etmog‘i darkor. Ushbu tajriba asosida turli toifadagi tomoshabinlar uchun o‘ziga xos dasturlar ham ishlab chiqilgan edi: 1. Ommaning dam olishi va ko‘ngilxushligi; 2. Bilim darajasini oshirish (shu jumladan san’atshunos, talaba va rassomlar); 3. Bolalar manfaatlari uchun 7 . Amerika Qo‘shma Shtatlari maorifi falsafasidagi estetik yo‘nalish muzeyning vazifasi sifatida jamiyatda yuksak estetik didni tarbiyalash va saqlashni talab etadi. O‘zining dolzarbligini bugun ham yo‘qotmagan bu qonun-qoidalar, muzey pedagogi vazifasini tomoshabinlar va san’at asarlari orasidagi bog‘lovchi vosita sifatida tushunadi. Ammo ko‘pchilik muzey namoyandalari qo‘llagan estetik yo‘nalish maorif amaliyotiga ko‘ra muzey ishi maqsadlari nazariyasiga yaqinroq edi. Natijada ko‘p 5 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – Б. 21. 6 Молоканова Т.В. Музей и школа: возможности взаимодействия // Проблем ы педагогики средней и в ы сшей школ ы / Сборник. Вып.1. Калинин: Калининский госуниверситет. 2004. – С. 48-51. 7 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С . 22 . o‘tmay u bilan universitetlar ilmiy faniga aylangan san’atshunoslik tarixi raqobat qila boshladi. XX asrning dastlabki o‘ttiz yilligida tez rivojlangan ushbu yo‘nalish tashabbuskori Amerika Qo‘shma Shtatlarining Garvard universiteti bo‘ldi 8 . San’atshunoslik asosida tasviriy san’at turlarini boshqa san’atlar bilan bir qatorda umumijtimoiy bilimlar doirasida o‘rganadigan fanlararo yondashuv rivojlana boshladi. Metropoliten muzeyi bu borada ham birinchilardan bo‘lib tarix, geografiya va boshqa maktab fanlaridan kiyim-kechak, mebel namunalari va boshqa tarixiy eksponatlardan foydalangan holda dars o‘tishni boshlab berdi. 1930–1940 yillari faol va har tomonlama muvaffaqiyatli ma’rifiy faoliyat Amerika Qo‘shma Shtatlari muzeylarining eng muhim vazifasiga aylanib, tadqiqotchilarning fikricha, (T.Lou) ular «Erkin norasmiy san’at kolleksiyalari»ga va maorif muassasasiga aylana boradi. Bu borada Sinsinnati shahar badiiy muzeyi tajribasi e’tiborga molik. Unda 1930 yili Maorif bo‘limi tashkil etilib, u bolalar uchun yakshanbada o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar dasturini ishlab chiqdi. Dasturga afsona, musiqa, tarix, geografiya, haykaltaroshlik darslari kiritilgan. Ma’rifiy dasturlarni ishlab chiqishda o‘z davri pedagogikasi erishgan yutuqlar hisobga olingan 9 . Germaniyadagi muzeylar ma’rifiy faoliyati ayrim shaxslar tashabbusi bilan xususiyatlidir. A.Lixtvark faqat Germaniya emas, Yevropa muzey pedagogikasi asoschilaridan biri sanaladi. O‘zining amaliy faoliyati bilan u san’at sohasida ma’rifiy tadbirlarning tarqalishiga katta hissa qo‘shib, muzeyni maktab singari saboq muassasasi deb hisoblagan. A.Lixtvark muzeyning sokin hayotini o‘zgartirishga kirishdi. Uning muvaffaqiyatli ishlari quyidagilardan iborat: - professional rassomlar rahbarligida tasviriy san’at va grafikadan havaskorlik kurslarini tashkil etish; - «San’at dasturlari Gamburg jamiyati»ni tuzib, yillik to‘plam nashr etib, 8 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 22. 9 Ўша жойда. – С . 23 .; Айбиндер М.И., Новикова И.А. Культурологический аспект деятельности музеев США / Учебное пособие. – Спб.: АОС, 2002. – 132 с. unda san’at muammolarini yoritish, fotografiya, uy-joylarni badiiy bezash va hokazolarni joriy qilish; - bolalar ijodiga bag‘ishlangan ko‘rgazmalar yaratish; - havaskor fotograflar jamiyatini tuzib, noyob fotosuratlar kolleksiyasini yaratish; - o‘quv qo‘llanmalari kolleksiyasi (to‘plamini), o‘yinchoq kitob bosish dastgohi va hokazolarni yaratish; - zamonaviy tasviriy san’at, jumladan, Gamburg rassomlari ijodiga ko‘maklashish; - Gamburg rassomlari klubini tashkil etishdagi hamkorlik; - muzeyning eski binosi o‘rniga yangi katta binoning qurilishi. Muzey ishidagi asosiy sohani ekskursiya deb hisoblagan A.Lixtvark, uni dialog-muloqot asosida tashkil qilishga intilgan. Germaniya muzeylarida XX asrning boshlarida to‘plangan tajriba Myunxendagi tabiatshunoslik va texnika shoh asarlari asoschilaridan biri- G.Kershenshtaynerga «Ta’lim nazariyasi» (1926) asarini yozishga imkon berdi. Ushbu asarda muallifning Germaniya muzeylarini pedagogik tamoyilda tashkil etish jihatlari va uni amalga oshirish yo‘llarini asosladi. Olimning pedagogik faoliyati nazariyasi asosida quyidagi fikr yotadi: «Anglash orqali bolalarni o‘qitish va tarbiyalashni o‘z vazifasi sifatida qo‘ygan muzeyda o‘quv dasturi konstruksiyadir. Faqat bu yerda loyiha, maktabdagi singari buyumlar soyasi bilan emas, balki buyum va ashyolarning o‘zlari bilan ishlaydi». Muzeyning ma’rifiy faoliyatini G.Kershenshtayner quyidagicha ifodalaydi: - muzey – pedagogik jarayonning uslubi, maorif mazmuni mantiqi, o‘quvchilarning ruhiy holati va ma’rifiy jarayonning maqsadlari bilan bog‘liq; - muzey pedagogik jarayoni maktab o‘quv rejasi tizimiga monand bo‘lib, farqi «buyumlarning tasnifiga emas, ularning o‘zi bilan ishlanishi»ga mos bo‘lishi; - muzey tomoshabinga mavjud «pedagogik-yordamchi vositalar» (matnlar izohi, kinofilm, maket va hokazolar) ko‘magida o‘z ko‘zi bilan texnologik yoki ijodiy jarayonlarni ko‘rish imkoniyatini yaratishi lozim 10 . Shu tariqa Germaniya muzeyi «o‘quv qo‘llanmalari vitrinasi» rolidan voz kechib, maorif jarayonida o‘z o‘rnini topdi. A.Lixtvark tajribasini rivojlantirgan G.Froydental muzeylar ma’rifiy faoliyatida ilk bor muzeyda maktab mashg‘ulotlari o‘tkazish pedagogik usullarini ishlab chiqdi va joriy etdi. Eng muhimi, uslubda pedagogik faoliyatning tayyorgarlik o‘tkazish va mustahkamlash bosqichlari ko‘zda tutilgan edi. G.Froydental muzey pedagogini, maktab o‘quvchilarini muzeyda ta’lim jarayonini tashkil eta oladigan mutaxassis deb hisoblab, kichik yoshdagi o‘quvchilarni o‘lkashunoslik, tabiatshunoslik va badiiy muzeylarni, katta sinfdagilarni esa, texnika va maxsus muzeylar bilan tanishtirishni tavsiya etgan. Olim o‘z asarida Gamburgdagi oltita muzey ko‘rgazmalarining maktab dasturlarini izohlab beradi. E’tiborlisi shundaki, G.Froydental «muzey pedagogi» atamasini birinchi bo‘lib taklif etishidan tashqari, uning pedagogik ma’lumoti bo‘lishi, muzey muhitida ta’lim jarayonini tashkil eta olishini ham nazarda tutish lozimligini ta’kidlagan. Muzey va maktab orasidagi munosabatlar masalasi bilan A.Reyxveyn ham shug‘ullangan. U muzeylarning pedagogik faoliyati muvaffaqiyatini quyidagi shartlar bilan bog‘laydi: - muzey ekspozitsiyasining maktab ta’limi vazifalari bilan hamohang tuzilishi; - muzeyga o‘qituvchining sinf bilan kelishi oldindan kelishilgan bo‘lishi; - muzeyda o‘qituvchi bilan sinf yaxshi ijodiy aloqa o‘rnatishi; - o‘qituvchilar o‘zlarining ijodiy uyushmalarida muzeyga e’tibor qaratmog‘i; - muzey ilmiy xodimlari o‘qituvchilarni tayyorlashda qatnashishi; - muzey maorif muassasasi sifatida turli kasb o‘qituvchilari uchun ochiq bo‘lmog‘i lozimligi 11 . Shu bilan birgalikda A.Reyxveyn muzeyni o‘quv qo‘llanmalari bilan 10 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М осква: Высшая школа, 2004. – С. 27. 11 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С. 29. to‘latish emas, umumiy muzey to‘plami asosida maktab talab etgan mavzularda ekspozitsiyalar yaratilishi kerakligini ta’kidlaydi. Germaniyaning muzey pedagogikasiga qo‘shgan hissasini umuman ijobiy baholab, uning ayrim jihatlaridan bugungi kunda ham foydalanish mumkin. Rossiyada muzeylar faoliyati, muzeyshunoslik tarixi tahlili an’analari Germaniyadan ancha kechroq boshlanadi. A.Lixtvark va G.Kol asarlarini rossiyalik mutaxassislar yaxshi bilishgan 12 . Ular avvalo badiiy muzeylar doirasida muzey pedagogikasi nazariy va amaliy jihatlarining shakllanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazib, N.I.Romanov 13 , A.V.Bakushinskiy 14 va F.I.Shmidt 15 faoliyatida o‘z aksini topadi. Rossiya muzeylarida pedagogik ishlarni nazariy anglash tajribasi 1916 yildagi «Ekskursiya xabarlari» (Ekskursionnыy vestnik) nashrida muzeylarning o‘quvchilar bilan ishlashiga bag‘ishlangan sonidan o‘rin olgan. To‘plamdagi N.I.Romanovning «San’at borasidagi ekskursiyalarning vazifalari va uslublari» maqolasida san’atni o‘rganish, uning inson qalbiga chuqur ta’sirini anglagan holda kirishish lozimligi ta’kidlanadi 16 . A.Romanov badiiy muzeylar ma’rifiy faoliyatini tahlil etgan ilk mutaxassis bo‘lgan. Lekin uning ijodi taraqqiyoti yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda davom etdi. Muzey ishi islohoti maorif islohoti bilan bir paytda olib borilib, unda estetik tarbiyaga katta o‘rin beriladi. O‘quvchiga yog‘och yoki temir dastgohida ish o‘rgatilayotgan paytda bolaning faqat hunarni egallashiga emas, uning chiroyli hayot quradigan yaxshi inson bo‘lib yetishishiga ham e’tibor berilgan. Muzey islohoti mazmuni yangi tomoshabinga mo‘ljallangan ma’rifiy ishlarni keskin faollashtirishga qaratilgan edi. F.I.Shmidtning «San’at o‘quv 12 Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. – М осква : Издательство «ВК», 2003. – С. 11. 13 Романов Н.И. О задачах и методах экскурсий по искусству // Экскурсионный вестник. – Москва, 1916. – №1-2. 14 Бакуш и нский А.В. Исследования и статьи. – Москва, 1981. 15 Қаранг: Шми д т Ф.И. Искусство как предмет обучения. – Харьков : Просве щ ение, 1923 . ; Столяров Б.А. Музейная педагогика: история, теория, практика. – М осква: Высшая школа, 2004. – С. 214. 16 Романов Н.И. О задачах и методах экскурсии по искусству // Экскурсионн ый вестник. – Москва, 1916. - №12. - С. 8. predmeti sifatida» nomli asari bolalarni estetik tarbiyalashning maqsad va vazifalariga bag‘ishlangan. San’atni faol ruhiy kechinma sifatida anglagan muallif uni ijodiy shaxsni tarbiyalashda qo‘l keladigan vosita sifatida maktab dasturiga kiritish lozimligini uqtiradi. Olim bu borada tarbiyaviy jarayonni ta’lim jarayonidan ustun qo‘yadi. F.I.Shmidtning fikricha, «normal ruhiy taraqqiyotga (o‘sishga) sharoit yaratar ekan – maktab bolani dunyoni faol anglash jarayoniga hamda o‘z bilimlaridan amaliy hayotda unumli foydalanishga tayyorlaydi 17 . Ushbu masalalar A.V.Bakushinskiyning faoliyatida ham katta o‘rin tutadi. O‘z davrining yetuk pedagogi, san’at nazariyotchisi va tarixchisi bo‘lgan olim o‘z ilmiy faoliyatida badiiy tarbiya nazariyasini badiiy muzeylarda ekskursiya ishi metodikasi bilan uyg‘unlashtirib olib borgan 18 . Muzeydagi ishga pedagogik jarayon sifatida qaragan A.Bakushinskiy tomoshabinlarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarurligini, tomoshabinga «ta’sir ob’ekti» emas, eng avvalo hamkor sifatida qarash zarurligini ta’kidlagan. U o‘zining amaliy faoliyatida ekskursiyalar o‘tkazish uslublariga alohida e’tibor qaratib, «Muzey – estetik ekskursiyalar» asarida bu haqdagi fikrlarini bayon etgan. Ekskursiya ishida o‘qituvchi uchta majburiy shartni o‘z oldiga qo‘yishi lozim: - san’at asari ahamiyatini o‘zi butun vujudi bilan anglab yetishi; - san’at asarining tarixiy-san’atshunoslik mohiyatini bilishi; - tomoshabinlar guruhi qalbiga psixologik yo‘l topa bilishi 19 . Muzeylar o‘z faoliyatida ta’lim-tarbiyaning nazariy jihatlarini ham hisobga olishlari zarur. Zamonaviy muzeylarning ma’rifiy faoliyatida uchta: anglash, ijodiy va ijtimoiy yo‘nalishlarni ko‘rish lozim. Shaxsning ijtimoiy shakllanishida san’at alohida o‘rin tutib, uning yuksak namunalari badiiy muzeylarda jamlangan. Davr va madaniyatlar orasidagi bog‘lovchi vositasi bo‘lgan san’at atrof-muhitni anglash tajribasini oshirib, insonni ma’rifiy tarbiyalashdan tashqari, eng avvalo unga noma’lum yangi bilimlarni beradi. 17 Шмидт Ф.И. И скусство как предмет обучения. – Харьков: Просвещение, 1923 . – С. 18 . 18 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – М осква : Советский художник. 1981 . – С. 59. 19 Бакушинский А.В. Исследования и статьи. – М осква : Советский художник. 1981. – С. 11 . 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati. Bolalar muzeyining v atani Angliyadir. Shahzoda Uels tomonidan 1972 yili Londonda Bolalik muzeyi tashkil etildi. Janubiy Kensington muzeyi bo‘limi hisoblangan ushbu muassasada turli antiqa buyumlar, ayniqsa, turli mamlakatlardan keltirilgan kiyim, o‘yinchoqlar to‘plangani bilan tomoshabinlar orasida muzey taniqli bo‘lsa-da, bolalar va o‘qituvchilar bilan ishlashga 1920 yillarda o‘tdi. Muzeyning bugungi dasturi XVII–XX asrlar davomida ro‘y bergan turli tarixiy voqealarni bolalarning chuqur o‘rganishiga ko‘maklashmoqda 20 . Amerika Qo‘shma Shtatlari bolalar muzeylari dasturlarining asosiy vazifasi bolalarning ongini taraqqiy ettirish, o‘rgatish va ularni muzey to‘plami orqali hayotga tayyorlash hisoblanadi. 1899–1925 yillari Amerikada qator pedagogik nazariyalarga asoslangan muzeylar tashkil etildi 21 . Bruklin muzeyi asoschisi, tabiat tarixi o‘qituvchisi A.Galupp bo‘lgan. Uning konsepsiyasiga binoan muzey bolalar uchun faqat rang-barang eksponatlarni ko‘rish mumkin bo‘lgan joy, vosita bo‘libgina qolmasdan, ular o‘zlarini turli voqea, sarguzasht, harakatlarning erkin ishtirokchilari deb his etishlari lozim edi 22 . Bolalar muzeyi taraqqiyotining yangi bosqichi Muzeylar xalqaro kengashi faoliyati bilan bog‘liq 23 . Muzeylar xalqaro kengashi qoshida 1947 yili bolalar muzeylari bo‘yicha bo‘lim tashkil etilib, u madaniy-ma’rifiy faoliyat bilan shug‘ullanayotgan turli mamlakatlar mutaxassislari tajriba, g‘oyalarini ayirboshlash va hamkorlik bilan shug‘ullanish uchun mo‘ljallangan edi. Bolalar muzeylarining keyingi taraqqiyotida 1952 yili Nyu-Yorkning Bruklin muzeyida o‘tkazilgan 40 ta Yevropa va Amerika davlatlari vakillarining 20 Макарова Н.Г. Детские музеи Америки: история и современность. Москва, 1997. 21 1901 Смитсон институтининг болалар хонаси. 1913 й. Бостон, 1917 й. Детройт, 1925 й. Индианаполис болалар музейлари. Москвада 1920 йили Ўйинчоқлар музейини Н.Д.Бартрам – ўйинчоқчи рассом ташкил этган. Ундан ўн йил ўтиб педагог ва музей арбоби Я.П.Мексин Москвада Болалар китоби музейини ташкил этди. Россияда болалар музейларига янги қизиқиш 1980–90 йиллари маданий-маърифий муассасалар трансформацияси ва маориф ислоҳоти шароитида бошланди. Москвада 1996 йилдан автоном нотижорат ташкилоти «Очиқ болалар музейи» (ОБМ) фаолият кўрсатмоқда. 22 Макаров Н.Г. Детские музеи Америки. История и современность. – М осква, 1997 . 23 ИКОМ ( ICOM ) нодавлат ташкилот сифатида 1946 йили ташкил топган. 140 давлатда бугун унинг Миллий комитетлари мавж у д. Қаранг: Коссова И.М. Ме ж дународн ы й совет музеев ( ICOM ) и его роль в укреплении взаимодействия музея и об щ ества // Музей и общество. Проблема взаимодействия. Сборник трудов творческой лаборатории «Музейная педагогика» кафедры музейного дела Академии переподготовки работников искусства, культуры и туризма МК РФ. – Москва, 2001. – С. 6-21. konferensiyasi muhim o‘rin tutadi. Unda bolalar muzeylari hayotga layoqatli va tez yuksalayotgan ijtimoiy institut, o‘qituv jarayonining ajralmas qismi ekanligi ta’kidlandi. Turli mamlakatlarda mavjud muzey-maktab aloqalariga e’tibor qaratildi. Muzeylarning ma’rifiy faoliyatining ikkinchi davri (1940–1980 yy.) Madaniyat masalalari bo‘yicha xalqaro tashkilot YuNESKOning Yevropa muzeylariga bolalar va o‘smirlarning keng qatlamini jalb etish g‘oyasi bilan bog‘liq edi. Muzeylar xalqaro kengashi qoshida tuzilgan maxsus «Muammo guruhi» bolalar va o‘smirlar bilan maxsus shug‘ullanib, qator tadbir, ko‘rgazmalarni tashkil eta boshladi. YuNESKOning 1948–1958 yillardagi (Parij, London, Bergamo, Berlin, Afina va hokazo) konferensiyalari muzeyning maorifdagi roliga bag‘ishlanishi ham bejiz emasdi. Muzeylar xalqaro kengashining rasmiy organi « Museum s» jurnali muammoga oid keng ko‘lamdagi fikr-mulohaza, takliflarni chop etib, masalaning amaliy jihatlarini yechishga ko‘maklashdi. Muzeylar xalqaro kengashi konferensiyalarida muzeyda bolalar bilan ishlash masalalariga maorifni demokratlashtirish muammosi nuqtai nazaridan yondashildi. Bu borada muzey va maktabning o‘zaro munosabatlari, hamkorligiga alohida e’tibor qaratildi. Sababi shundaki, muzeylar uchun malakali mutaxassislar tayyorlash dasturlari zamonaviy talabga javob bermaydi, degan xulosaga kelingan 24 . Muammoni hal etishdagi harakatlardan biri Muzeylar xalqaro kengashi tomonidan «Muzey va o‘qituvchi» monografiyasining nashr etilishi bo‘lib, u pedagogika institutlariga mo‘ljallangan edi. Unda muzeyning o‘quv tarbiya jarayonidagi roli, turli mamlakatlarda muzey o‘qituvchilarini tayyorlash uslublari haqida ma’lumotlar beriladi. Jumladan, X.Rouz muzeyning tarix, geografiya, adabiyot, tabiiy fanlarni, san’at, dizayn, ashula darslarini o‘zlashtirishdagi imkoniyatlarini ochib beradi. Afsuski, o‘zining keyingi faoliyatida Muzeylar xalqaro kengashi bolalar ta’limida muzey vositalaridan foydalanish muammolariga e’tiborini susaytirdi. XX 24 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С . 64-65. asrning so‘nggi o‘ttiz yilida muzeylarning jamiyatdagi o‘rni, muzey xodimlarini tayyorlash, madaniy merosni muhofaza qilish mavzulari ushbu tashkilotning diqqat markazida bo‘lganini mutaxassislar ta’kidlaydilar 25 . Muzeylarning ta’lim faoliyatiga oid zamonaviy konsepsiyalar 1940 yillar oxiridan ilmiy taomilga kirgan «kommunikatsiya» nazariyasi nuqtai nazaridan tavsiflanmoqda. O‘zining yaratilishi bilan u ikkita manbaga borib taqaladi. Ulardan biri 1949 yili K.Shennon tomonidan ishlab chiqilgan aloqaning matematik nazariyasi bo‘lib, unda axborot uzatishning asosiy elementlari belgilangan. Ikkinchisi faylasuf M.Maklyuenning asarlari bo‘lib, ularda muzeylar hamda tomoshabinlar orasidagi muloqotda muzey kommunikatsiyasi haqida to‘g‘ridan- to‘g‘ri so‘z borgan 26 . Muzey uchun kommunikatsiya tushunchasini bevosita o‘rgangan olim Kalgari shahar muzeyi direktori D.Kameron bo‘ldi. Bu tushunchani o‘tgan asrning 60-yillarida amaliyotga kiritgan olim muzeyga tomoshabin va eksponatlar orasidan kommunikatsion jarayonni amalga oshiruvchi vosita sifatida qarashni taklif etdi. Ushbu jarayon zaminida bir tomondan tomoshabinning muzeydagi ashyo- buyumlar «tilini» tushunish qobiliyati yotsa, ikkinchi tomondan muzey mutaxassislarining o‘ziga xos fikrlarini erkin ifoda eta olishi yotadi. D.Kameron muzey faoliyatini tashkil etish kommunikatsion tizimlar markazida turgan tomoshabinlar bilan o‘zaro hamkorlik o‘rnatish bo‘yicha qator takliflarni ishlab chiqdi. Ularning mohiyati quyidagilarni talab etadi: - muzey ko‘rgazmalarini yaratishda fondlarni saqlovchilar bilan birga rassom-dizaynerlar ishtiroki; - ekskursovodlar tomonidan tomoshabinlarni «san’at tiliga» o‘rgatish; - professional muzey faoliyati tizimiga tomoshabinlar bilan «bevosita aloqani» ta’minlash uchun zarur bo‘lgan psixolog va sotsiologlarni kiritish 25 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С . 66. 26 Гнедовекий М.Б. Современн ые тенденции развития музейной коммуникации (на материале музееведческой культуры капиталистических стран) // Проблемы культурной коммуник а ции в музейной деятельности. Сб орник нау чн ых трудов НИИ кул ь туры МК РФ. – Москва, 1989. – С.16-34. lozimligi 27 . D.Kameron muzey faoliyatining ko‘pgina jihatlari (ashyo-buyumlarni saqlash, ilmiy tadqiqotlar, hujjatlashtirish va hokazolar)ni nazardan chetda qoldirsa-da, u taklif etgan muzey kommunikatsiya nazariyasi muzeyga an’anaviy ta’lim tizimining ko‘mak vositasi sifatida qarashdan xalos etdi 28 . Muzey kommunikatsiya nazariyasi 1960–1970 yillarda shakllandi. Bu qiziqish kompyuter texnikasi erishgan yutuqlar bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Muzeyga tashrif buyuruvchilar sonini kengaytirib, tarkibini ancha «yoshartirgan» jarayon muzey kommunikatsiyasi nazariyasini amalda sinovdan o‘tkazish, uning zaif joylarini aniqlash imkonini berdi. Bu davrda faqat tomoshabinlarning muzey bilan muloqoti umumiy muammolarga emas, o‘sib kelayotgan yosh avlodning estetik taraqqiyoti va badiiy tarbiyasi masalalariga ham qiziqish kuchaydi. Muzeylarning keng ommalashuvi ularning an’anaviy ekspozitsiyalarining yangilanishini talab etadi. Tomoshabinlar talablari natijasida ko‘rgazmalar faoliyati keskin o‘sib, ayniqsa XX asr san’atiga, uning turli qirralariga, shuningdek davrning texnik yutuqlariga qiziqish kuchaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda tabiiyki, «Muzeylarning yoshlarni milliy g‘oya ruhida tarbiyalashdagi ishlari talabga javob beradimi? Unda eng muhim jihatlar, mavjud dasturlar, nazariyalardan foydalaniladimi?» degan savollar tug‘iladi. Bunga javob topish uchun manbaga murojaat qilib, O‘zbekiston tarixi davlat muzeyining 2004 yildagi hisobotiga murojaat qilamiz. Unda qayd etilishicha, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2003 yil 19 fevralda muzeyga tashrifidan so‘ng bildirilgan fikrlari asosida ekspozitsiya ham g‘oyaviy, ham ilmiy-ijodiy jihatdan qayta ko‘rib chiqildi. Yirik tarixshunos va arxeolog olimlar, muzeyshunos hamda boshqa aloqador mutaxassislar ishtirokida barcha eksponatlar yana bir bor ko‘zdan kechirilib, davrlarga mos ravishda yangilari bilan boyitildi. Ekspozitsiyalar tarixiy hujjat, fotosurat va yangi topilmalar bilan to‘ldirildi. Davrlarning izchilligi ta’minlandi. 27 Гнедовекий М.Б. Современн ые тенденции развития музейной коммуникации (на материале музееведческой культуры капиталистических стран) // Проблемы культурной коммуник а ции в музейной деятельности. Сб орник нау ч н ых трудов НИИ кул ь туры МК РФ. – Москва, 1989. – С. 20 - 21. 28 Ўша жойда. Ayniqsa, mustaqillik davriga alohida e’tibor berilib, xalq va mamlakatning barcha sohalarda erishgan ulkan muvaffaqiyatlari ko‘rgazmasi vositalar asosida aks ettirildi. Bularning hammasi O‘zbekiston hududida milliy davlatchilikning shakllanishi jarayonlari va uning evolyusion bosqichlaridan iborat bo‘lgan bosh konsepsiyaga birlashtirildi. Bu esa milliy madaniyat va davlatchilikning o‘zaro uyg‘un holda rivojlanib borishi evolyusiyasi hamda butun dunyoda tan olingan, jahon e’tirof etadigan, nafaqat milliy, balki umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘lgan tarixiy eksponat va yodgorliklarni, sivilizatsiya namunalarini ko‘rsatish orqali bizning yurtimiz ana shunday noyob boyliklar makoni bo‘lganini yana bir bor isbotlab berish imkonini yaratdi. O‘tgan bir yildan ko‘proq vaqt mobaynida muzey ayniqsa, yoshlarning haqiqiy ma’naviy-ma’rifiy maskaniga aylanib qoldi. Muzey faoliyat ko‘rsata boshlagan dastlabki kunlardanoq O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda Xalq ta’limi vazirligi rahbariyati tomonidan tasdiqlangan jadval asosida talaba va o‘quvchilarning tashrifi uyushtirildi. Bu an’ana bugun ham izchil davom etmoqda. Talaba va o‘quvchilar olimlar hamda muzeyshunoslardan nafaqat nazariy, balki amaliy saboq oldilar. Ular tariximizning yorqin sahifalari bilan tanishib, «Kim edigu, kim bo‘ldik?» degan savolga javob olib, boy bilim bilan muzeydan qaytmoqdalar. Bu esa ularning milliy g‘oya ruhida kamol topishlarida, Vatanga sadoqatli bo‘lishlarida katta ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada O‘zbekiston Milliy universiteti, Pedagogika davlat universiteti, Madaniyat va san’at institutlari, Toshkent shahri kollej va maktablari tashabbuskorlik ko‘rsatmoqdalar. Shuningdek, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand singari viloyatlar rahbarlari ham bu masalaga jiddiy e’tibor qaratmoqdalar. Jumladan, 2003 yilning to‘qqiz oyi mobaynida muzeyga 200 ming tomoshabin tashrif buyurdi. Ulardan 129 ming nafarini oliy o‘quv yurtlari talabalari, kollej va litseylar hamda maktab o‘quvchilari tashkil etdi. 29 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi hamda harbiy bilim yurtlari tinglovchilari muhim ekskursiyalar orqali 29 Ўзбекистон тарихи давлат музейининг 2004 йил ҳисоботи // Ўзбекистон тарихи давлат музейининг жорий архиви. milliy davlatchilik asoslarini puxta o‘rganib, o‘zlarining intellektual salohiyatlarini nazariy va amaliy jihatdan mustahkamlamoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari vazirligining harbiy akademiya va bilim yurtlari muzey eksponatlari asosida o‘quv qo‘llanmalar yaratib, ulardan amaliyotda foydalanmoqdalar. Bu esa ularning ko‘hna tarixga hurmat, milliy istiqlol g‘oyalariga sadoqat, vatanparvarlik ruhida ta’lim-tarbiya olishlarida munosib hissa bo‘lib qo‘shilmoqda. Mamlakatimizga rasmiy davlat tashrifi bilan kelgan oliy martabali mehmonlar bilan birgalikda juda ko‘plab tarixiy sayyohlarning muzey ekspozitsiyalarini tomosha qilishi mamlakatimiz nufuzini yanada oshirmoqda, chet elliklarning O‘zbekistonga, o‘zbek xalqi tarixi, madaniyati va urf-odatlari an’analariga qiziqishini tobora kuchaytirmoqda. Buni ularning muzey kitobiga yozib qoldirgan dastxatlaridan ham yaqqol ko‘rish mumkin. Birgina 2003 yilning o‘zida muzeyga 2600 xorijlik mehmonlar tashrif buyurgan bo‘lsa, 2004 yilda ularning soni 5000 dan oshib ketdi 30 . O‘tgan davr ichida muzey xodimlari tomonidan «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti sovg‘alari», «Qoratepa – buddizm markazi», «XIX–XX asrlarda o‘zbek milliy kiyimlari», «XIX–XX asrlarda o‘zbek xotin-qizlari zeb-ziynatlari», «O‘zbek gilamlari», «Buyuk Amir Temur – Samarqand – Rui Gonzales de Klavixo», «Qadimiy Toshkent» singari ko‘rgazmalar, O‘zbekiston tarixi va xalqi taraqqiyotining yangi sahifalari namoyish etilishi bilan tomoshabinlar diqqatiga sazovor bo‘ldi. Muzeyda vazirlik, o‘quv yurtlari, tashkilotlar va ilmiy muassasalar bilan birgalikda konferensiyalar, seminar va davra suhbatlari muntazam o‘tkazib kelinmoqda. Agar o‘tgan yilning o‘zida Respublika Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Respublika «Ma’naviyat va ma’rifat» markazi, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati bilan birgalikda «Buyuk tariximiz ko‘zgusi» mavzuida 20 dan ortiq ilmiy-amaliy tadbir o‘tkazilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2004 yilda 1,5 30 Ўзбекистон тарихи давлат музейининг 2004 йил ҳисоботи // Ўзбекистон тарихи давлат музейининг жорий архиви. baravarga oshdi. Shu bilan birgalikda O‘zbekiston Milliy universiteti bilan shartnoma asosida tarix darslari muzeyda olib borilmoqda. Bu talaba yoshlarning tarixiy haqiqatni teran anglashida muhim manba sifatida xizmat qilmoqda. Ilmiy anjuman va talabalar mashg‘ulotlarida akademiklardan O‘.Islomov, E. Rtveladze, tarix fanlari doktorlaridan R.Sulaymonov, T.Shirinov, fan nomzodlaridan L.Levteeva, A.Musakaeva, V.Menosyans va barcha muzeylarning xodimlari faol ishtirok etib kelmoqdalar. Muzeyshunoslikning dolzarb masalalarini tadqiq etish natijasida shunday xulosaga kelindi: - O‘zbekistonda jahon andozalariga javob beradigan muzeylar yaratilganligi va ularning axborot ta’minoti sferasiga axborot yetkazish vosita va uslublarini kiritish zarurdir. Bu borada muzey ishida zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish samarali natijalar beradi; - mustaqillik sharoitida muzeylarda yoshlarni milliy g‘oya ruhida tarbiyalashda qator ibratli ishlar qilinmoqda, lekin mavjud imkoniyatlardan to‘la foydalanilmagani ko‘zga tashlanadi; - kelgusida muzey pedagogikasi borasida xorijiy mamlakatlarda to‘plangan tajribalarni qo‘llash va ushbu qismda keltirilgan usullardan keng foydalanish lozimligi tavsiya etilishi maqsadga muvofiq; - tarix va o‘lkashunoslik muzeylarining amaliy ishlari ko‘lami va mazmunini kengaytirish va chuqurlashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Bakushinskiy A.V. Issledovaniya i stati. – Moskva: Sovetskiy xudojnik. 1981. 2.Bakushinskiy A.V. Issledovaniya i stati. – Moskva, 1981. 3.Gnedovekiy M.B. Sovremennыe tendensii razvitiya muzeynoy kommunikatsii (na materiale muzeevedcheskoy kulturы kapitalisticheskix stran) // Problemы kulturnoy kommunikatsii v muzeynoy deyatelnosti. Sbornik nauchn ыx trudov NII kulturы MK RF. – Moskva, 1989. 4.Makarova N.G. Detskie muzei Ameriki: istoriya i sovremennost. Moskva, 1997. 5.Molokanova T.V. Muzey i shkola: vozmojnosti vzaimodeystviya // Problemы pedagogiki sredney i vыsshey shkolы / Sbornik. Vыp.1. Kalinin: Kalininskiy gosuniversitet. 2004. 6. Muzeynoe delo Rossii / Pod obщey redaksiey Kaulen M.E., Kossovoy I.M., Sundievoy A.A. – Moskva: Izdatelstvo «VK», 2003 7. Novosti vsemirnogo naslediya // Mirovoe nasledie . Moskva, 2003. – № 5. 8.Romanov N.I. O zadachax i metodax ekskursiy po iskusstvu // Ekskursionnыy vestnik. – Moskva, 1916. – №1-2. 9.Romanov N.I. O zadachax i metodax ekskursii po iskusstvu // Ekskursionnыy vestnik. – Moskva, 1916. - №12. 10. Soboleva N.A. Muzeynыy servis: puti razvitiya / Sbornik. Moskva, 2004. 11. Stolyarov B.A. Muzeynaya pedagogika. Istoriya, teoriya, praktika: Uchebnoe posobie. – Moskva: V ы sshaya shkola, 2004. 12. Shmidt F.I. Iskusstvo kak predmet obucheniya. – Xarkov: Prosve щ enie .

Muzeyshunoslikning dolzarb masalalari Reja: 1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. 2.Bolalar muzeyi taraqqiyoti va ahamiyati.

1.Muzey pedagogikasining xususiyatlari. Muzeylarning jamiyat va insonlar hayotidagi o‘rni beqiyosdir. O‘tmishni, tarix tajribasini o‘rganish, ajdodlar yaratgan betakror moddiy va ma’naviy merosni asrash hamda targ‘ib etishda, istiqlol yo‘lidagi maqsadlarni aniqlashda muzeylar faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda O‘zbekiston bo‘yicha 1200 dan ortiq muzeylar mavjud. Ushbu muzeylarda xalqimizning uzoq tarixidan hikoya qiluvchi, milliy mafkura va tafakkurni rivojlantiruvchi, yoshlarda milliy g‘urur va iftixorni yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega materiallar ekspozitsiyaga qo‘yilgan. Yoshlar ma’naviyatini shakllantirish maqsadida mamlakatdagi barcha muzeylarda oyning ma’lum bir kuni «Ochiq eshiklar kuni» deb e’lon qilindi. Shu kuni muzeylarga o‘quvchi, talaba va boshqa tomoshabinlar taklif etilib, muzey xodimlari tomonidan bepul xizmat ko‘rsatiladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning sa’y-harakatlari bilan qadimiy shaharlar: Xiva, Buxoro, Shahrisabz, Termiz shaharlarining 2500–2700 yillik yubileylarining o‘tkazilishi, Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Imom al- Buxoriy, Ahmad al-Farg‘oniy, Jaloliddin Manguberdi, Kamoliddin Behzod, Ogahiy kabi «Barhayot siymolar» yubileylarining o‘tkazilishi, «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi tantanalari, mamlakat tarixidagi muhim sanalarga bag‘ishlab muzeylar tayyorlab o‘tkazgan ko‘rgazma va tadbirlar yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida muhim o‘rin egallashi shubhasiz. Lekin yoshlarni tarbiyalashda ilg‘or mamlakatlar muzeylari to‘plagan ijobiy yutuqlarni umumlashtirib, jahon muzey pedagogikasi fanining bir asrdan ko‘proq vaqt mobaynida to‘plagan tajribasining ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil etib, mos va xos dasturlar ishlab chiqishni bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri deb hisoblash mumkin. Ushbu ma’ruzada yoshlarni vatanga muhabbat, milliy g‘oya ruhida tarbiyalashda muzeylar faoliyatida qanday jihatlarga ko‘proq e’tibor qaratilishi lozimligini jahon muzeylari tajribasidagi ijobiy holatlardan kelib chiqqan holda aniqlandi. Zero, eng ilg‘or muzeylar yoshlar bilan ishlashning qator bosqichlaridan

o‘tib, ushbu masalada nafaqat amaliy faoliyat tajribasiga ega bo‘ldilar, balki qator nazariya va konsepsiyalarni ham yaratdilar 1 . Bu tajriba natijalari o‘rganilib, tahlil etilar ekan, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, aynan qo‘llash kerak deyilmaydi. Lekin hali nazariyalar yaratish darajasiga yetmagan muzeyshunoslik sohasi jahon muzeylari andozalaridan foydalanishi zarur. Bu borada qilingan ishlar quyida bosqichma- bosqich izohlab boriladi. Respublika maorif tizimini takomillashtirish, jamiyat hayotida muzeylarning rolini oshirish, malakali mutaxassislar tayyorlash, muzey muhitida va maorif muassasasi pedagogik muammolarni hal etadigan kun tartibidagi dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Ushbu vaziyat nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyoning aksariyat mamlakatlarida mavjud. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi zamon madaniyati va jamiyati hayotida muzeylar rolining oshib borishi bilan bir qatorda, unda ishlayotgan xodimlarni o‘qitish, malakasini oshirish ancha orqada qolmoqda. Vujudga kelgan vaziyatni muzeylarning bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat hayot uchun kurash muammosining ta’siri deb izohlash ham noo‘rindir. Uning ildizlari chuqur bo‘lib, muzey malakali xodimlarini tayyorlashga eskicha yondashuvdadir. Tomoshabinlar bilan ishlashda ko‘p narsa mutaxassisning psixologik-pedagogik tayyorgarligi, bilim saviyasi, bugungi kundagi ijtimoiy- madaniy vaziyatni anglashiga bog‘liqdir 2 . Insoniyat qadim zamonlardan o‘zining ijtimoiy tajribasini keyingi avlodlarga qoldirish usullarini yaratgani ma’lum. Muzey esa madaniy tajribani to‘plash, tavsiflash va saqlashning eng maqbul shakli bo‘lib chiqqan 3 . Ilmiy tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyga keng jamoatchilikning qiziqishi va uning institutsional shakllanishi XIX asrning ikkinchi yarmida boshlanadi. Xuddi shu paytdan muzey ishining kelgusi taraqqiyoti ishlab chiqarish, sanoatning yuksalishi va maorif sohasini isloh qilish bilan bog‘liqdir. Bugungi kunda bu aloqa ayniqsa, video, kompyuter texnologiyalarini qo‘llash asosida 1 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М осква: Высшая школа, 2004. – С. 200. ; Музейное дело России / П од об щей редакцией Каулен М.Е. , Коссов ой И.М., Сундиев ой А.А. . – М осква : Издательство «ВК», 2003. – 615 с. 2 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М осква: Высшая школа, 2004. – С . 5. 3 Новости всемирного наследия // Мировое наследие . Москва, 2003. – № 5. – С. 64-67.

zamonaviy san’at turlarini namoyish etish orqali axborot jamiyatlariga o‘tishda namoyon bo‘layotir 4 . Muzey va ta’limning o‘zaro aloqalari ilm va fanning turli sohalari hamkorligining samarasidir. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muzeyning umumta’lim jarayoniga kiritilishi, insonni ruhiy va axloqiy jihatdan juda tez o‘zgarib borayotgan olamda faqat yashashga tayyorlabgina qolmasdan, uning sodir bo‘layotgan ijtimoiy-madaniy jarayonlarning faol ishtirokchisiga aylanishiga xizmat qiladi. Insonning faoliyati, maishiy turmushida estetik didni shakllantirish tarafdorlari D.Reskin va U.Morrislar 1852 yil Londonda ilk dekorativ amaliy san’at muzeyini tashkil qildilar. O‘shanda muzeyning maqsadlari quyidagicha belgilangan edi: - san’atni jamiyatning barcha toifalari orasida targ‘ib qilish; - badiiy ta’lim saviyasini ko‘tarish; - amaliy-bezak san’ati sifatini oshirish. Insonlarda badiiy didni vujudga keltirish uchun muzeylar ma’ruza-konsert, bepul tashriflar, jamoat transportida bepul kelish kabi tadbirlar o‘tkaza boshlaydi. Eng muhimi, bu xildagi faoliyatni konseptual izohlashga harakat jarayoni kuzatiladi. Amerika muzeylarining ma’rifiy vazifalari nazariyasi asoschilaridan biri D.Gudd bo‘lib, u maorifda muzeyning vazifasini buyumlar vositasida ta’lim berishda ko‘rgan. Badiiy va tabiatshunoslik muzeylari orasidagi farqlarni e’tirof etgan tadqiqotchi tomoshabinlar uchun ashyo-buyumlarning kerakli yozma axborot - varaqa, yo‘l ko‘rsatkich, rassomlar haqidagi asarlar bilan ta’minlanishi muhimligini ta’kidlagan edi. U shuningdek, omma uchun ma’ruzalar tashkil etish kerakligini alohida uqtirgan. Amerika Qo‘shma Shtatlarida D.Guddning tashabbuslari tez amalga oshirildi. Nyu-York shahridagi Metropoliten muzeyining ilk yo‘l ko‘rsatkichi 1906 yili nashr etilib, u tomoshabinlarni ko‘rgazma bilan 4 Россия музейлари мисолида қаранг: Музеи Российской академии наук / РАН. Музейн ы й совет. Москва: Научн ы й мир, 2004. – С. 150 -164; Соболева Н.А. Музейный сервис: пути развития / Сборник. Москва, 2004. – С. 25-34.

tanishtirgan. O‘sha yili o‘qituvchilar uchun maxsus qo‘llanma ham chop etilgan. Dam olish kunlari omma uchun ma’ruzalar o‘tkazilgan. Muzey ma’rifatiga oid «Metropoliten byulleteni» ning maxsus soni chop etilib, unda barcha tomoshabinlar: talaba, o‘qituvchi, dizayner, ko‘zi ojiz va karlar uchun ishlab chiqilgan dasturlar muhokama etilishidan tashqari, ularga o‘qiladigan ommaviy ma’ruzalar mazmuni, saviyasi va o‘ziga xosligi haqida ham so‘z borgan 5 . Mutaxassislar 1919 yildan boshlang‘ich va o‘rta maktablar, boshqa ta’lim muassasalarida ish olib borishning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olib amaliyotga tatbiq eta boshlaydilar 6 . Amerika Qo‘shma Shtatlarida tomoshabinlar bilan ishlashda to‘plangan tajribasi, badiiy muzeylar maqsadlarining o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda D.Xayd muzey faoliyati va ahamiyatini quyidagicha ifodalagan: «Muzey bolalarning ma’rifiy bilimlar olishiga, kattalarning esa sog‘lom hayot tarzi, dam olishi va bilimlarini oshirishga sharoit yaratishi lozim. U talaba uchun bilimlar xazinasi, rassom uchun esa ilhom beruvchi manbaga aylanishi kerak. Uning ta’siri odamlarning o‘z uylarida sezilishi va jamiyatning har bir a’zosi hayotida aks etmog‘i darkor. Ushbu tajriba asosida turli toifadagi tomoshabinlar uchun o‘ziga xos dasturlar ham ishlab chiqilgan edi: 1. Ommaning dam olishi va ko‘ngilxushligi; 2. Bilim darajasini oshirish (shu jumladan san’atshunos, talaba va rassomlar); 3. Bolalar manfaatlari uchun 7 . Amerika Qo‘shma Shtatlari maorifi falsafasidagi estetik yo‘nalish muzeyning vazifasi sifatida jamiyatda yuksak estetik didni tarbiyalash va saqlashni talab etadi. O‘zining dolzarbligini bugun ham yo‘qotmagan bu qonun-qoidalar, muzey pedagogi vazifasini tomoshabinlar va san’at asarlari orasidagi bog‘lovchi vosita sifatida tushunadi. Ammo ko‘pchilik muzey namoyandalari qo‘llagan estetik yo‘nalish maorif amaliyotiga ko‘ra muzey ishi maqsadlari nazariyasiga yaqinroq edi. Natijada ko‘p 5 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – Б. 21. 6 Молоканова Т.В. Музей и школа: возможности взаимодействия // Проблем ы педагогики средней и в ы сшей школ ы / Сборник. Вып.1. Калинин: Калининский госуниверситет. 2004. – С. 48-51. 7 Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика: Учебное пособие. – Москва: Высшая школа, 2004. – С . 22 .

O'xshashlar

O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari.
PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI
Yangi O‘zbekistonda ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolari
PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI
ELASTIKLIK NAZARIYASINING SODDA MASALALARI