logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI

PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5859375 KB
Ko'chirib olish
PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI Reja 1. Psixologiyaning predmetiva psixologiyaning fan sifatida shakllanishi 2. Miya va psixika 3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni va hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi 4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari 5. Psixika va ongning taraqqiyoti Psixologiyaningpredmeti Inson mavjud ekan , u o ’ z hayotiy tajribasiga asoslanib , u yoki bu holda idrok etish , olamni anglash , narsa va hodisalarni ajratish kabi xususiyatlarga ega ekanligi haqida o ’ ziga o ’ zi hisob beradi . Biz kunda qushlarning sho ’ x navosini , musiqa asboblarining xonishini , inson nutqini , uchib o ’ tayotgan samolyot shovqinini eshitamiz , atrofimizni o ’ rab turgan narsa , daraxt , hayvonlar , mashinalarni ko ’ ramiz . Ularning rangi va hajmini ajrata olamiz. Mazkur jarayonlar insondagi aks ettirish xususiyati bilan chambarchas bog’liq. Psixologiya fanining predmetini tahlil qilishda asosiy e'tiborni quyidagilarga qaratish lozim. Jumladan, shaxs haqida fikr yurituvchi fanlar sirasiga psixologiya va pedagogika fanlarini kiritish mumkin. Shunga ko’ra pedagogika shaxsni ta'lim- tarbiya jarayonida kamol topishini tadqiq qilsa, psixologiya shaxsda kechadigan ruhiy jarayonlarni o’rganadi. Shundan xulosa qilishimiz mumkinki, psixologiya fanining predmetini - shaxsning psixikasi va uning psixologik xususiyatlari tashkil qiladi. Psixologiya so’zining lug’aviy ma'nosi grekcha psyuxe - jon, ruh, logos - fan, ta'limot degan ma'noni anglatadi. Psixologiya fan sifatida psixik faktlar, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini o’rganadi. Psixologiya asosan psixikani keng doirada tadqiq qiladi.Shunga ko’ra psixikaning yuzga keltiruvchi asosiy psixik faoliyatlari ko’rsatilgan. Aynan psixik faoliyatlar quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi: - bilish faoliyatlari : diqqat, nutq, faoliyat; - bilish jarayonlari : sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur; - shaxsning, hissiy , irodaviy sohasi: - hissiyot, iroda; - shaxsning individual psixologik xususiyatlari : temperament, xarakter, qobiliyat. Psixikaning paydo bo’lishining asosiy shakllari M.Gamezo va Domashenkolarning "Atlas po psixologii" nomli qo’llanmasida quyidagicha ifodalanadi: Psixikaning namoyon bo’lish shakllari va ularning o’zoro bog’ligi Psixik jarayonlar (Bilish jarayonlari) Shaxsning hissiy- irodaviy sohalari Shaxsning individual xususiyatlari Sezgilar Idrok Xotira Xayol Diqqat Nutq Tafakkur Hissiyot (Emosiya) Iroda Temperament Xarakter Qobiliyat Shunga muvofiq bir qator olimlar tomonidan psixikaga ta'riflar berilib, uning mazmun mohiyati ochib berilgan. Jumladan, professor M.G.Davletshin fikricha, psixika deganda - oliy darajadagi materiyaning (miyaning) xususiyati tushunilib, u ob'ektiv borliqni aks ettirilishida namoyon bo’ladi, sub'ekt faoliyatini ma'lum maqsad asosida yo’naltiradi hamda xulq-atvor negizida shakllanadi, professor V.M.Karimova fikricha psixika - inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya'ni bilishimiz, anglashimizni ta'minlaydi. Psixika bu aks ettirishdir. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirishning o’ziga xos usullari mavjud. Aks ettirish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin. Biologik PsixikMATERIYANING AKS ETTIRIS H SXEMASI Anorganik materiya Organik materiyaM exanik Fizik Xim ik Jonsiz materiya uchun aks ettirishning mexanik, kimyoviy va fizik turlari xosdir. Masalan, ko’zguning aks ettirishi, suvdagi ta'sir va boshqalar. Jonli materiya uchun aks ettirishning fiziologik, psixik aks ettirish turlari xos bo’lib, ong va o’zini-o’zi anglash uning eng yuqori bosqichidir. Psixik aks ettirish quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ob'ektiv borliqni to’g’ri aks ettirish imkoniyatini beradi; 2) shaxsning faoliyati davomida mukammallikka erishib boradi; 3) doimo rivojlanib va takomillashib boradi. 4) Shaxsning individualligi orqali namoyon bo’ladi. Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo’lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush ko’rish hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar) o’lim va boshqa hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan. Ammo dastlabki qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko’r-ko’rona ishonch vositasida egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko’pincha nafas bilan bog’lanardi, ruhni esa uchar mahluq sifatida tasavvur etardilar. Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o’zi esa odam tanasidagi maxsus ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar "animizm" deb ataladi. Animizm so’zi -anima "jon" degan ma'noni anglatadi. Jon o’z mohiyatiga ko’ra olovsimon uchqundan iborat ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan iboratligi Demokrit tomonidan ta'kidlangan. Platonning "ideyalar tug’ma bo’ladi" degan g’oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga juda katta hissa qo’shdi. Platon ta'limotiga ko’ra "ideyalar" mohiyati abadiy va o’zgarmas, ularning tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo’lib, ularni odam ko’zi bilan ko’ra olmaydi. Platon psixologiyada "dualizm" oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so’zi ikki yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma'noni anglatadi. Dualizm ta'limoti mohiyati moddiy va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lib, azaldan qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi. Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384- 322 yillar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning "Jon haqida" asari o’sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va hozirgi kunda psixologiya fani o’z mazmunini batamom o’zgartirgan. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo’lib ruh va jonli tananing ajralmasligini isbotlab berdi. Unga ko’ra, jon qismlarga bo’linmaydi, lekin u faoliyatimiz davomida oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo’lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o’simlik uchun, ikkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to’rtinchisi esa insonlar uchun xosdir. O’simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta'limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida paydo bo’lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta'limotlari keyingi asrlarda psixologik g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo’lib hisoblanadi. Miya va psixika Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo’lib, u ob'ektiv olamni alohida bir tarzda aks ettiradi. Yuksak darajada tashkil topgan materiya deganda biz miyani tushunamiz. Demak inson va hayvonlar psixikasining moddiy asosini markaziy nerv sistemasining eng yuksak qismi bo’lmish bosh miya tashkil etadi. Ammo insonlar miyasi hayvonlar miyasiga qaraganda qancha murakkabroq tuzilgan bo’ladi. Odam miyasi hajmi jihatidan ham katta. Agar maymun miyasining og’irligi 400-500 g bo’lsa, odam miyasining og’irligi o’rta hisobda 1400 g dir. Miya funksiyasi organizm hayotida shunchalik murakkabki, buni biz miya butun gavda og’irligining 2 foizini tashkil qilishidan va organizmga kiradigan kislorodning 18 foizidan ortiqrog’ini ishlashidan ham ko’rishimiz mumkin. Hayvon taraqqiyotining qanchalik yuqoriroq bosqichida tursa, uning tanasiga nisbatan miyasi shunchalik og’irroq bo’lib boraveradi. Bosh miya orqa miya bilan markaziy nerv tuzilmasini tashkil qilib, odam organizmidagi barcha organlarning o’zaro faoliyati va bir-biri bilan bog’lanishini hamda uning tashqi muhit bilan bo’ladigan aloqasini ta'minlaydi. Psixik faoliyatlarning ko’pgina qismi bir necha qator bo’lib, joylashgan nihoyatda ko’p nerv hujayralaridan (15 milliarddan ko’p) tashkil topgan, kulrang modda qatlamidan iborat bo’lgan bosh miya katta yarim sharlari qobiq ining faoliyati bilan bog’liqdir. Nerv sistemasining tuzilishi, nerv to’qimasi, uning elementlari va x ossalari. Nerv sistemasi nerv to’qimasidan iborat, bu to’qima esa nerv hujayralaridan tuzilgan. Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo’lib, ikki turli o’simtalari bor, bu o’simtalarning bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo’ladi. Kalta o’simtalari sertarmoq bo’lib, dendrit lar deb ataladi. Uzun o’simtalari akson lar yoki neyrit lar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o’simtalar ikkitadan ortiq bo’lmaydi. Neyrit ikkita parda bilan o’ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yoysimon parda bo’lib, uni et parda yoki mielin pardasi deb ataladi. Ikkinchi pardasini shvain pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o’tuvchi nerv qo’zg’alishini ajratib turuvchi izolyasiya dek bir vazifani o’taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi deb ata ladi. Nerv hujayrasi, uning o’simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi. Nerv sistemasi juda ko’p neyronlardan tuzilgan. Nerv tolalari miyadan tutam-tutam bo’lib chiqib nerv stvolini yoki, oddiy so’z bilan aytganda, nervni hosil qiladi. Nerv hujayralari va mielinsiz tolalar to’plami miyaning kul rang moddasini, mielinli nerv tolalarining to’plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar ularning yadrolari va tolalari sinapslar degani mahsus mayda tolachalar yordami bilan bevosita bog’lanadi (sinaps grekcha so’z bo’lib, «ilgak» degan ma’noni bildiradi). Nerv sistemasining mahsus xossalari bor, bu xossalardan asosiylari qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat. Agar nerv tolasining joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elektr toki, ximiyaviy moddalar va boshqa shu kabilar bilan ta’sir etilsa, yoki o’zgartirilsa, nerv tolasining qo’zg’atilgan joyida mahsus fiziologik jarayonlar ro’y beradi, buni qo’zg’alishdeyiladi. Agar nerv tolasi yetarli darajada qo’zg’atilsa, bu qo’zg’alish sodir bo’lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo’ylab tarqaladi va bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o’tadi, nihoyat, qo’zg’atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo’zg’alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin. Nerv to’qimasida qo’zg’alish jarayoni yuz berganda bir qancha hodisalar: elektr, ximik, issiqlik hodisalari paydo bo’ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bi lan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi sinapslar borligi tufayli, qo’zg’alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mielin pardasi borligidan, qo’zg’alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolyusiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan. Markaziy nerv sistemasi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya bilan orqa miy adan tarkib topgan. Bosh miya va psixik funksiyalar. Po’st ostidagi soha va po’st ostidagi tugunlar differensiallashmagan va umumiy sezuvchanlik markazidir. Emosiya va instinktlarimiz shu soha bilan chambarchas bog’liqdir. Harakatlarimizni idora etish uchun po’st ostidagi tugunlardan targ’il jismning ahamiyati ayniqsa kattadir. Targ’il jism zararlanganda, odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma-poy bo’ladi. Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va odamda ongli jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po’stidir. Bosh miyaning pastroqdagi boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa miya – ongsiz reflektor harakatlarning markazlari bo’lib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora etadi. Bu yerda yana shuni aytib o’tish kerak. Bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miya markaziy nerv sistemani bosib o’tgan taraqqiyot yo’lining bosqichlaridir. Bosh miyaning taraqqiyotidagi har bir qismi (pastdan yuqoriga qarab hisob qilganda) o’zidan avvalgi qismning ustiga qoplangan. Orqa miya, undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po’st genetik jihatdan miyaning eng yosh qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari taraqqiy qilgunicha pastdagi (qadimgi) qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni ham bajargan deb o’ylash mumkin. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan, murakkabroq, psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tdi. Shu bilan birga psixik funksiyalar tobora murakkablashib va takomillashib bordi. Psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tishi bilan miyaning pastdagi qismlari muayyan refleks va instinktiv harakatlarinigina idora etadigan bo’lib qoldi. Buning xaqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hol lar ko’rsatib turibdi. Biologik taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan hayvonlarning miya po’sti va oldingi miyasi olib tashlanganda, bu qismlarning funksiyasini pastroqdagi qismlar o’tay boshlaydi (garchi mukammal shaklda bo’lmasa ham, har holda, o’taydi). Masalan, oldingi miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o’xshaydi. Bunday baqa odatdagicha o’tiradi; baqa turgan taxta ag’darila boshlasa, u ag’anab tushmaslikka harakat qiladi; agar baqa chalqancha ag’anab tushsa, o’nglanib oladi. Shunday qilib (baqa miya yarim sharlaridan mahrum bo’lsa ham harakat qilish va o’z harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyatini saqlab qoladi. Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og’ziga solingan ovqatni yeydi, turtib yuborilsa yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kaptar turtib yuborilmasa, odatda, qimirlamay turaveradi. Agar it miyasining ikkala yarim shari olib tashlansa, sun’iy suratda boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og’ziga solingan ovqatni yeydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi, qattiq, tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo bunday it o’zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto yaqinidagi ovqatni ham topib yeya olmaydi. Bu it uni boquvchi kishilarni tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari yo’qoladi, shu bilan birga, yangi malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo’qoladi. Ba’zi fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajribalar qilganlar. Maymunlar operasiya qilingandan keyin psixik funksiyalari yo’qolishi bilan birga, harakatlar, harakatni muvofiqlashtirish ham buzilgan. Ular to’ppa- to’g’ri o’tirib tura olgan, shuningdek, narsalarni changallay olgan, ammo, murakkabroq harakatlar, ayniqsa yurish qobiliyati buzilgan, shunday qilib, evolyusiyaning yuqori bosqichlarida murakkab harakatlar va ularni muvofiqlashtirish funksiyalari ham miya po’stiga o’tadi. I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday hodisalarni ilmiy asosda tushuntirib berdi. Hayvonlar bosh miyasining ayrim qismlarini olib tashlash ustidagi tajribalar shuni ko’rsatdiki, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, quyi qismlarining yuksak psixik funksiyalarni bajara olish imkoniyati o’shancha kam bo’ladi. Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga mutlaqo qobil emas. Odam miyasining po’sti ostidagi qismlari po’st funksiyasini loaqal qisman ham bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tug’ilgan bolalar (anzisefallar) ni kuzatish bu holni juda ravshan tasdiqlaydi. Odatda bunday bolalar uzoq, yashamaydi. Shunday bolalardan birining faqat uch yil-u to’qqiz oy yashagani ma’lum. Bu bola doim yotgan, turishga biron marta ham harakat qilib ko’rmagan. U narsalarni ushlashga hyech urinmagan, hatto nar salarni qo’lda ushlab turishni ham bilmagan. Faqat yuzida ba’zi bir harakatlar ko’rilgan; u ba’zan ijirg’angan; emganda va qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili harakatga kelgan. Bola tagi xo’l bo’lganganda ham h yech bir parvo qilmagan. Bu bola bilan gaplashish yoki unga biron narsa o’rgatish aslo mumkin bo’lmagan. Unda hatto eng oddiy ko’nikmalar ham hosil bo’lmagan. Yuqorida aytilganlardan, miyaning po’st ostidagi qismlarining psixik hayotga hyech qanday aloqasi yo’q degan ma’no chiqmaydi. Yarim sharlar po’sti o’z tolalari bilan bosh miyaning hamma qismlariga va orqa miyaga bog’langan. Shu bilan birga, yuqorida aytilganidek, orqa miyadagi nerv hujayralarining tolalari va po’st ostidagi sohalarning tolalari yarim sharlar po’stining qismlariga bog’langandir. Shu sababli butun markaziy nerv sistemasi va uning faoliyati bo’lmasa, psixik hayot ham bo’lmas edi. Odam bosh miyasi, miya katta yarim sharlarining ixtisoslashgan funksiyalarining mavjudligi haqidagi ma'lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan. № Chap yarim shar O'ng yarim shar 1. Xronologik tarkib O'tayotgan vaqt 2. Xarita va chizmalarni o'qish Aniq makon 3. Nomlarni, izlarni belgilarni yodda saqlab qolish Tasavvurlar, aniq voqealarni yodda saqlab qolish 4. Nutq faoliyati mohiyatini his etish Emosional holatni idrok etish 5. Olamni xursandchilikda osoyishta k o’ rish Olamni g'amgin holda ko'rish 6. Batafsil idrok qilish Yaxlit idrok qilish Odamning har bir psixik jarayoni holati va xususiyati butun markaziy nerv tizimining faoliyati bilan bog’liqdir. Ong haqida tushuncha Ong -psixikaning eng yuksak darajasi bo’lib u faqat insongagina xosdir. Ong ijtimoiy tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining tarkib topishida til yordamida boshqa kishilar bilan doimiy munosabatda bo’lish natijasidir. Bu ma'noda ong mutafakkirlar ta'kidlab o’tganlaridek, ijtimoiy mahsulotdir. Ongning birinchi xossasi - bu anglash demakdir. Inson ongi tevarak atrofdagi tashqi olamga doir bilimlar yig’indisidan iboratdir. Anglash tashqi olamdagi narsalarni tushunish bo’lib, uning tarkibiga muhim bilish jarayonlari kiradi. Ongning ikkinchi xossasiga binoan, ongda ob'ekt bilan sub'ekt o’rtasidagi aniq farq o’z ifodasini topadi, ya'ni odam "men" degan tushunchani "men emas" tushunchasidan farqini ajratadi. Odam o’zini bilish qobiliyatiga ega bo’lgan, ya'ni psixik faoliyatda o’z-o’zini tekshira oladigan yagona mavjudotdir. Ongning uchinchi xossasiga asosan ong yordami bilan odamning maqsadni ko’zlash faoliyati ta'minlanadi. Faoliyat maqsadlarini yaratish ongning vazifasiga kiradi. Bunday faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab ko’riladi, irodaviy qarorlar qabul qilinadi, harakatlarni bajarish yo’llari hisobga olinadi. Ongning to’rtinchi xossasiga asosan turli munosabatlardan ongli ravishda turli his-tuyg’ular yuzaga keladi. Ong kishilar munosabatlarining yig’indisidir. Ong yuzaga kelishining asosiy sharti, vositasi tildir. Psixikaning eng quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik - bu shunday psixik jarayonlar va hodisalar yig’indisiki, unda inson o’z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga tush ko’rish, ba'zi patologik hodisalar, alaxlash, gallyusinasiya kabilar kiradi. Xulosa qilib aytganda, psixologiya hayot faoliyatining o’ziga xos shakli bo’lib, psixik rivojlanishning qonuniyat va mexanizmlarini o’rganuvchi fandir. Psixologiya fanining asosiy vazifasi psixik hodisalarni o’rganish va ilmiy asoslashdir. Psixik hodisalar ma'lum qonuniyatlarga bo’ysunadi. Psixologiya shunday qonuniyatlarni mohiyatini ochishga, ularni tarkib topishi va rivojlanishini o’rganishga qaratilgandir. Ushbu qonuniyatlarni bilish, ularni boshqarish, tashkil etish, ta'lim-tarbiya jarayonini to’g’ri olib borishga yordam beradi. 5. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni Psixologiya ko’plab fanlar bilan uzviy bog’liq holda rivojlanib bormoqda. Fanlar orasidagi bog’liqliklar psixologiyaning fanlar tizimidagi o’rnini belgilab beradi. Bizga ma'lumki, mavjud fanlar gumanitar, tabiiy va falsafiy turlarga bo’linadi. Bir qator bir-biri bilan yondosh bo’lgan fanlar mazkur tasniflashga kiritiladi, lekin psixologiya mustaqil fan sifatida namoyon bo’ladi. U inson ruhiy faoliyatining tabiiy, tarixiy va ijtimoiy tomonini o’rganadi. Psixologiya barcha turdagi fanlar orasida muhim o’rinni egallaydi. Psixologiya falsafa, tarix, san'atshunoslik, texnika, pedagogika fanlari bilan uzviy bog’liq. Shunga muvofiq psixologiyani fanlar orasidagi bog’liqligini tahlil qilsak. Ayniqsa psixologiya fanining fanlar tizimida tutgan o’rni xususida quyidagi jadvalda ma'lumotlar keltiriladi: Psixologiya falsafa fani bilan chambarchas bog’langan. Bu bog’liqlik ikkala fanning inson va uning hayoti mohiyatini to’la anglash va rivojlantirish an'analarini belgilashdagi o’rni va ahamiyatidan kelib chiqadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurini rivojlanishiga oid bo’lgan umumiy qonuniyatlar va tamoyillarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham inson ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlar bilan falsafani boy ma'lumotlarga ega bo’lishiga yordam beradi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, mustaqillik mafkurasi va milliy ongni shakllanishiga taalluqli, umumiy, ilmiy qonuniyatlarni tizimlashda bu ikkala fan - falsafa va psixologiyaning hamkorligi bevosita sezilmoqda. Bu bog’liqlik avvalo yangicha tafakkur va dunyoqarashni shakllantirish muammosi ko’ndalang turgan tarixiy davrda milliy istiqlol qoyalarini yurtdoshlarimiz ongi va tafakkurida shakllantirish kabi dolzarb vazifalarni bajarishga xizmat qilmoqda. Sosiologiya fani ham yangicha munosabatlar sharoitida o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga erishar ekan, psixologiya ushbu fan tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlardan foydalanadi hamda ularning qo’llanilishiga, ommalashishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda rivojlanib, ajralib chiqqan bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sosiologiya bilan aloqasi uzviy bo’lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va rivojlanishni ta'minlash ishiga xizmat qiladi. qolaversa, huquqiy- demokratik davlat qurish ishini sobitqadamlik bilan amalga oshirayotgan O’zbekiston aholisining huquqiy madaniyatini va demokratik o’zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorligini amalda ta'minlash bu sohada muntazam tarzda ijtimoiy fikr, insonlar fikr va qarashlaridagi o’zgarishlarni o’rganish, bashorat qilish va taraqqiyot mezonlarini ishlab chiqishda ikkala fan metodologiyasi va metodlarini birlashtirish tadbiqiy ahamiyat kasb etadi. Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an'anaviy va azaliy bo’lib, ularni yosh avlod tarbiyasining zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuziga xosdir. O’z-o’zidan ravshanki, bunday aloqa hamisha ham mavjud bo’lib kelgan va buni ilg’or psixologlar va pedagoglar tushuntirib berishga harakat qilishgan. Rus pedagogi va psixologi K.D.Ushinskiy pedagogika uchun o’z ahamiyatiga ko’ra psixologiya barcha fanlar ichida birinchi o’rinda turadi, deb ta'kidlagan edi. Kishini har jihatdan tarbiyalamoq uchun, - deb qayd etgan edi K.D.Ushinskiy, uni har jihatdan o’rganmoq darkor. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi "Ta'lim to’g’risida"gi qonun hamda "Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi"ni amalga oshirilishi ham ikki fan hamkorligi va o’zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo’ydi. Milliy dasturda e'tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uni chuqur bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarni ta'lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o’z uslub va qoidalari yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining ta'lim olish davrlaridagi rivojlanish an'analaridan tortib, toki yangicha o’qitish texnologiyalarini bola tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy qobiliyatlarga nechog’li ta'sir ko’rsatayotganligini o’rganish, shu asosda ishni tashkil etish, psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi. Ayniqsa, ma'naviy barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta'lim muassasalarida joriy etish ham shaxs psixologiyasini teran bilgan holda o’qitishning eng ilg’or va zamonaviy shakllarini amaliyotga tadbiq etishni nazarda tutadi. Tabiiy fanlar - biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va boshqalar psixik jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechish qonuniyatlarini ob'ektiv o’rganish uchun materiallar beradi. Ayniqsa, bosh miyaning hamda markaziy asab tizi-mining psixik faoliyatlarini boshqarishda va ularni muvofiqlash-tirishdagi rolini e'tirof etgan holda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot usularidan omilkorona foydalanadi. Masalan, shaxs qobiliyatlarini diagnostika qilish uning tug’ma layoqatlari hamda orttirilgan sifatlarini bir vaqtda bilishni taqozo etganligi sababli unga tabiiy layoqatning xususiyatlarini aniqlashda psixofiziologiyaning qator usullaridan o’z o’rnida foydalanadi va biologiya, anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya kabi fanlarning shu kungacha erishgan yutuqlaridan foydalanadi. Shuning uchun tabiiy fanlar sohasida erishilgan barcha yutuqlar psixologiya fanining predmetini mukammalroq yoritishga o’z hissasini qo’shgan. Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham ahamiyatli va zarur bo’lib, u inson shaxsining o’z-o’zini boshqarish va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika fani tomonidan qo’lgan kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturlardan o’z o’rnida foydalanadi. Ayniqsa, ma'lumotlar asri bo’lgan XX-asrda va har bir alohida ma'lumotning qadr-qimmatini oshishi bashorat qilingan XXI-asrda global axboriy jarayonlar va yangi ilg’or texnologiyalarni modellashtirish borasida psixologiya hamda kibernetika hamkorligining salohiyati yanada ortadi. Masalan, oddiy muloqot jarayonini yanada takomillashtirish, har bir so’zning shaxslararo munosabatlardagi ta'sirchanligini oshirish maqsadida, hamda ana shunday ijtimoiy faoliyatli jarayonda shaxs tizimini takomillashtirishda turli kibernetik modellardan o’rinli foydalanish zamonaviy psixologiyaning jamiyatdagi o’rni va rolini oshiradi va maxsus kompyuter dasturlarining keng qo’llanilishi, inson miyasi va ruhiy olami sirlarini tez va aniq o’rganishni kafolatlaydi. Texnika fanlari bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ayniqsa, hozirgi kunga kelib yaqqol sezilmoqda. Bir tomondan, murakkab texnikani boshqaruvchi inson muammosini yechishda, ikkinchi tomondan psixik holatni murakkab qirralarini ochishda maxsus texnik vositalardan foydalanish zarurati bu ikki yo’nalishning erishgan yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi. Masalaning yana bir alohida tomoni ham borki, u ham bo’lsa, texnika taraqqiyotiga bir vaqtda murakkab texnika va mashinalar bilan muloqot qilayotgan shaxs faoliyatini yanada takomil-lashtirish va uning imkoniyatlariga mosligi masalasi ham ana shu hamkorlikda qilinishi lozim bo’lgan masalalardir. Ayniqsa, mustaqil O’zbekiston uchun murakkab zamonaviy texnika sir-asrorlarini biladigan, uning jamiyat va fan ravnaqiga xizmatini ta'minlash qanchalik dolzarb bo’lsa, ana shu texnikaga qar bir oddiy fuqaro ongi, tafakkuri va qobiliyatlarini moslashtirish va odam-mashina dialogining eng samarali yo’llarini izlab topish juda muhim. Texnika bilan bemalol "tillashadigan" malakali mutaxassislar tayyorlash borasida ham texnika fani pedagogika va psixologiya fanlari metodlaridan foydalana olsagina muvaffaqiyatga erishadi. Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi XX asrning yangiliklaridan bo’lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish sharoitida iqtisodiy ong ham iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish qonuniyatlarini o’rganishda ikkala fanga xizmat qiladi. Prezident I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridanoq fuqarolarning birinchi navbatda onglarida yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirishning jamiyat iqtisodiy taraqqiyotidagi ahamiyatiga e'tiborni qaratgan edilar. Demak, yangi davr shaxsni tarbiyalash va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo’lga kiritilgan yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish amaliyotlarini hisobga olsa, iqtisodiyot o’z navbatida islohotlarning ob'ekti hamda sub'ekti bo’lmish inson olamidagi barcha psixologik o’zgartirishlarni aniqlash, tahlil qilish va shu asnoda bashorat qilish vazifalarini yechishi kerak. Bundan tashqari menejment, marketing boshqaruvi sohasidagi har bir izlanish hoh u iqtisodchi tomonidan amalga oshiriladimi, hoh psixologlar tomonidanmi, baribir ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda shaxsning individual qobiliyatlarini inobatga olish insonlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning sirlarini mustahkamlash bilan inson resurslari masalasiga to’g’ri, odilona yondashishni taqozo etadi. Bu esa o’z navbatida shaxs va guruhlar psixologiyasini bilish va ishlab chiqarishning iqtisodiy omillarini odam qobiliyatiga muvofiqlashtirishni nazarda tutadi. Psixologiyaning tabiatshunoslik bilan aloqasining tobora mustahkamlanishiga quyidagi omil asosiy sabab bo’lgan. Bu jarayon XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan edi. Eksperiment metodining G.Fexner tomonidan fanga joriy etilganligi ana shu jumladan bo’lib, bu I. M. Sechenovning "Bosh miya reflekslari kitobi bosmadan chiqqanidan keyin ayniqsa keng tus olgan edi. Bu kitobda psixik hodisalar ham xuddi odam organizmining boshqa barcha funksiyalari kabi tabiiy hodisalar ekanligi, ular sababsiz yuz bermasdan, balki nerv sistemasining reflektor aks etishi faoliyati natijasi ekanligi ko’rsatib berilgan edi. I.M. Sechenovning reflektor nazariyasi psixologik bilimlarning tabiiy-ilmiy negizini tashkil etadi. Albatta, bugungi kunda psixologiya fani ko’plab fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Buni psixofizika, psixofiziologiya, psixolingivistika, matematik psixologiya va hokazolar misolida ko’rish mumkin. Akademik B.M.Kedrovning klassifikasiyasi bo’yicha barcha fanlar 3 guruhga bo’linadi: gumanitar, falsafiy va tabiiy fanlar. Psixologiya faniga to’xtaladigan bo’lsak: B.M.Kedrov fikricha, bu katta uch guruhdan fanlar tizimida psixologiya mustaqil fan sifatida namoyon bo’ladi, hamda u inson psixik faoliyatini tabiiy- tarixiy va ijtimoiy tomonini o’rganadi. 2. Hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi Hozirgi zamon psixologiya sohalari hozirgi kunga kelib 300 dan ortiqni tashkil qiladi. Bu sohalar o’ziga xos ob'ektga ega bo’lib, bir-biridan farq qiladi. Shu bois fan sohalarini o’rganish qulay bo’lishi uchun tarmoqlarni ma'lum tizimga keltirish maqsadida ma'lum guruhlarga tasniflash joriy qilingan. Bu borada professor A.V.Petrovskiy psixologiya fan sohalarini quyidagicha tasniflashni ilgari surdi: A. Aniq faoliyat turlari bilan bog’liq bo’lgan psixologiya sohalari: 1. Mehnat psixologiyasi Mehnat psixologiyasining bir nechta bo’limlari mavjud; a)muhandislik psixologiyasi - inson bilan mashina o’rtasidagi vazifalarni taqsimlash masalalalarini hal qiladi va asosan operatorlarning faoliyatini o’rganadi; b)aviasiya psixologiyasi - uchishga o’rganish jarayoni va uchish moslamalarini boshqarishda inson faoliyatining psixologik qonuniyatlarini o’rganadi; v) kosmik psixologiya - vaznsizlik holati, fazoviy tasavvurlar chalkashib ketgan vaqtda va organizmga juda ko’p ortiqcha ta'sirlar yuklangan paytda asab va ruhiy zo’r berish bilan bog’liq bo’lgan alohida holatlar tug’ilganda odam faoliyatining xususiyatlarini o’rganadi. 2. Pedagogik psixologiya Pedagogik psixologiya bo’limlari quyidagilardir: a) ta'lim psixologiyasi; b) tarbiya psixologiyasi; v) o’qituvchi psixologiyasi; 6. Tibbiyot psixologiyasi a) neyropsixologiya - psixik hodisalar bilan miyadagi fiziologik tuzilishlar o’rtasidagi nisbatni o’rganadi; b) psixofarmakalogiya - dorivor moddalarning shaxs ruhiy holatiga ta'sirini o’rganadi; v) psixoterapiya - bemorni davolash uchun ruhiy ta'sir vositalarini o’rganadi; 3. Yuridik psixologiya Uning quyidagi tarmoqlari mavjud . a)sud psixologiyasi - jinoiy jarayon ishtirokchilarining xulq-atvorini, ruhiy xususiyatlarini tahlil qiladi; b) kriminal psixologiya - jinoyatchining xulq-atvori, shaxsining shakllanishiga doir psixologik masalalar, jinoyatning motivlari bilan shug’ullanadi. 4. Harbiy psixologiya 5. Savdo psixologiyasi 6. San’at psixologiyasi 7. Ilmiy ijodiyot psixologiyasi Kelajakda shu kungacha ma’lum bo’lmagan faoliyat turlari bilan birga psixologiyaning yangi sohalari ham vujudga kelishi va rivojlanishi mumkin. B. Rivojlanish sohalari bilan shug’ullanuvchi psixologiya: 1. Yosh psixologiyasi 2. Patopsixologiya miya faoliyati buzilishlari natijasida kelib chiqadigan turli shakldagi ruhiy rivojlanishdan chetlanishni o’rganadi. Oligofrenopsixologiya - miyaning tug’ma kamchiliklari tufayli paydo bo’ladigan bo’limlarni o’rganadi. Surdopsixologiya - eshitish faoliyatida jiddiy nuqsonlari bo’lgan bolalarning rivojlanishini o’rganadi. Tiflopsixologiya - ko’rish qobiliyati past yoki umuman ko’rmaydigan kishi faoliyatini o’rganadi. 3. Qiyosiy psixologiya (zoopsixologiya) 4. Akmeologiya – komillik darajasiga erishgan shaxsning rivojlanishini yuqori darajasi, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini, ayniqsa rivojlanishning eng yuqori cho’qqisiga erishish xususiyatlarini o’rganadi. V. Inson va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning psixologik tomonlarini o’rganuvchi psixologiya sohalari: 1. Ijtimoiy psixologiya 2. Shaxs psixologiyasi (differensial psixologiya) 3. Etnopsixologiya 4. Boshqaruv 5. Siyosiy psixologiya 6. Marketing psixologiyasi 7. Din psixologiyasi Zamonaviy psixologiya fanining tarmoqlari ana shulardan iborat. Shu bilan birga psixologiyaning bir qator tadbiqiy sohalari ham mavjud. Eksperimental psixologiya - eksperimental metodlar yordamida psixik hodisalarni tadqiq qilishning umumiy sohasi. Psixologiya fan sifatida falsafadan ajralib chiqishida, eksperimental tadqiqotlar o’tkazishda asosiy rol o’ynagan. Ekstremal psixologiya - insonnning o’zgargan muhit shart-sharoitlarida psixik faoliyatning kechishi qonuniyatlarini o’rganadigan psixologiya sohasi. Psixofiziologiya - odamlarning individual psixologik va psixofiziologik farqlarini tadqiq qiluvchi, psixologiya sohasi. Siyosiy psixologiya - jamiyatning siyosiy hayotidagi psixologik xususiyatlar, holatlar, qonuniyatlar, ta'sirchanlik va ta'sir ko’rsatish jarayonlari kabi jabhalarni tekshiruvchi psixologiya so?asi. Oila psixologiyasi - oila psixologiyasini o’rganuvchi, fanlararo tadqiqot qilishga yo’nalgan psixologiya sohasi. Parapsixologiya - Hozirgi zamon fanining chegarasidan tashqaridagi, tushuntirish qiyin bo’lgan psixik hodisalarni o’rganadi. Fan rivojlanib, taraqqiy etib borishi jarayonida uning sohalari ham kengayib bormoqda. Quyida psixologiya sohalarining tavsifiga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Psixologiyaning asosiy metodlari. Aniq izlanish predmetiga ega bo’lgan har qanday fan o’sha predmetining mohiyatini yoritish va materiallar to’plash uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular fanning metodlari deb yuritiladi. Fanning salohiyati va obro’si ham birinchi navbatda o’sha metodlar yordamida to’plangan ma’lumotlarning ishonchliligi va validliligiga bog’liq bo’ladi. Bu fikrlar bevosita psixologiyaga ham aloqador bo’lib, metodlar masalasi bu fanda juda katta ahamiyatga molik masala sifatida qaraladi. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, psixik xodisalarni bevosita qo’l bilan ushlab, ko’z bilan ilg’ab, quloq bilan sezish qiyin. Lekin juda ko’plab fanlar bilan faol hamkorlik shunga olib kelganki, psixologiyaning har bir tarmog’i o’z vazifalarini yechish va ma’lumotlarga ega bo’lish uchun ko’plab metodlarni sinovlardan o’tkazib, eng ishonchli va mukammallarini saqlab qolgan. Matematik statistika va ehtimollar nazariyasining psixologiya sohasida qo’llanilishi va unda erishilgan muvaffaqiyatlar avvalo har bir metodning ishonchlilik darajasini aniqlash, qolaversa, to’plangan ma’lumotlarning qay darajada asosli va valid ekanligini isbotlashga yordam beradi. 2-jadvalda asosiy psixologik metodlar va ularni qo’llash shakllari keltirilgan. Jadval 2. Psixologiyaning asosiy metodlari Asosiy metodlar Asosiy metodlarning variantlari kuzatish metodi Tashqi (obyektiv kuzatish) Ichki (subyektiv, o’z-o’zini kuzatish) Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan Guruh ichida kuzatish Guruh tashqarisida kuzatish so’roq metodlari Og’zaki so’roq, Yozma so’roq Erkin so’roq (suhbat) Standartlashtirilgan so’roq testlar metodi Test-so’rov, Test-topshiriq Proyektiv test Sosiometrik test Eksperiment Tabiiy eksperiment Laboratoriya eksperimenti Modellashtirish Matematik modellashtirish Mantiqiy modellashtirish Texnik modellashtirish Kibernetik modellashtirish PSIXIKA VA ONGNING TARAQQIYOTI Psixikaning taraqqiyoti haqida so’zlaganda: 1) hayvonlar psixikasining taraqqiyotini, 2) odam ongining tarixiy taraqqiyotini, 3) odam psixikasining yoshga qarab taraqqiy qilishini nazarda tutiladi. Hayvonlar psixikasi. Yuqorida ko’rsatilganidek, psixika organik hayotning taraqqiyoti jarayonida paydo bo’lgan. Organik materiyaning anorganik materiyadan farq qiladigan hususiyatlaridan biri shuki, organik materiya seskanuvchandir, ya’ni tashqaridan bo’lgan ta’sirlarga seskanib javob beradi. Muhitning ta’siri bilan qo’zg’aladi. Masalan, bittagina hujayradan iborat bo’lgan amyoba tashqi ta’sirga javob berar ekan, shu ta’sirga qarab harakatlanadi yoki undan kochadi. Organik materiyaning bundan buyongi taraqqiyot bosqichlarida yangi xossa – sezuvchanlik, sezish xossasi paydo bo’ladi, ya’ni organizmga ta’sir etadigan narsalarning xossalarini aks ettiruvchi sezish qobiliyati paydo bo’lgan. Bu sezish xossasi nerv sistemasining kurtaklariga ega bo’lgan hayvonlar vujudga kelgan vaqtda, balki undan ham ilgarirok eng boshlang’ich formada paydo bo’lgan A.N.Leontev gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik «…genetik jihatdan olib qaraganda muhitning organizmni boshqa ta’sirlar bilan bog’lovchi, ya’ni organizmning muhitda oriyentirovka qilishga yordam beruvchi signallik vazifasini o’tovchi ta’sirlarga seskanuvchanlikdan boshqa narsa emas». A.N.Leontev seskanuvchanlikdan sezuvchanlikka o’tish boshqacha hayot tarixi bilan bog’liq deb ko’rsatadi va yuksak tashkil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi a’zolari tarkib topadi deb ko’rsatadi. Seskanuvchanlik va tropizm Hamma tirik organizmlar o’simliklardan tortib, hayvonlargacha aks ettirishning biologik shakli seskanuvchanlik xususiyatiga egadir. Seskanuvchanlik - tirik organizmning biologik ahamiyatiga ega bo’lgan ta'sirlariga javob qaytarish qobiliyatidir. Biotik, ya'ni biologik ahamiyatga ega bo’lgan omillariga maxsus harakatlar bilan reaksiya qilish usullariga tropizm yoki taksislar deyiladi. Tropizm turlari quyidagi jadvalda yaqqol aks ettirilga: Tropizm turlari. Fototropizm Termotropizm Xemotropizm Gidrotropizm Topotropizm Geleotropizm Barotropizm 1.Fototropizm - bu tirik organizmning yorug’lik ta'sirida harakatga kelishidir. Masalan , yoz kuni tungi chiroq yorug’ligiga mayda chivinlarning uchib kelishi. 2.Termotropizm - tirik organizmning issiqlik ta'siri ostida harakat qilishga moyilligidir. Masalan, bahor kelishi bilan qashoratlarning jonlanib harakatga kelishi. 3.Xemotropizm - tirik organizmning fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga bo’lgan moyilligidir. Masalan , achigan, qatiq, mevalarga mayda chivinlarning yig’ilishi. 4.Topotropizm - tirik organizmlarning mexanik qo’zg’atuvchilar ta'siri ostida harakat qilishiga moyiligidir. Masalan, chirigan olmaga tegilsa, unga yig’ilgan mayda hashoratlarning hammasi uchib ketadi. Mimoza o’simligiga tegilsa, u darhol yaproqini yopib oladi. 5.Gemotropizm - tirik organizmning quyosh nuri ta'siri ostida harakat qilishga moyilligidir. Masalan , kungaboqar o’simligining quyosh nuri tomon harakatlanishi. 6.Barotropizm - tirik organizmning havo bosimi ostida harakat qilishga moyilligidir. Masalan, havo bulut bo’lganida, havoda uchib yurgan hashoratlar yerga pastga qarab uchadilar. 7.Gidrotropizm - tirik organizmning namlik suv ta'siri ostida harakat qilishiga moyilligidir. Hayvonlarning instinktlari. Instinktlar hayvonlarning o’z ehtiyojlarini qondirish uchun qiladigan murakkab tug’ma harakatlaridir. Masalan, ko’p qushlar juda ustalik bilan in yasar ekan, material (chup-char, loy) tanlash va inni pishiq qilib qurish yo’lida xilma-xil harakatlarni bajaradi. Qaldirg’ochlarning ini bunga yaxshi misol bo’la oladi. O’rgimchaklar garchi in to’qish «san’atini» oldindan o’rganmagan bo’lsa ham, o’z inlarini zo’r «mahorat» bilan to’qiydilar. Asalari o’z kataklarini, go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan ko’radi. Hayvonlarning instinktlari juda xilma-xil bo’ladi. Hayvonlarning biologik ehtiyojlariga qarab, ularning instinktiv harakatlarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin; ovqatlanish instinkti, saqlanish instinkti, nasl qoldirish instinkti va poda (to’da) bo’lib yashash instinkti. Ovqatlanish instinkti. Bu instinkt hayvonning o’zi uchun zarur ovqat qidirib topish, ovqat g’amlash va shu kabi harakatlarida zohir bo’ladi. Masalan, endigina tuxum po’chog’ini yorib chiqqan jo’ja donni va non uvoqlarini cho’qiydi, ularni qidirib topa biladi. Asalarilarning asal qidirib to’plashi va g’amlab qo’yishi hammaga ma’lum. Saqlanish instinkti. Bu instinkt hayvonlarning dushmandan saqlanish tug’ma usullarida va dushmanga hujum qilish qobiliyatida zuhur etadi. Masalan, mushuk bolasi o’ziga tikilib turgan kuchukni birinchi marta ko’rganda yo shkafning tagiga kirib ketadi yoki stulning ustiga, daraxtga chiqib oladi. Bordi-yu, mushukning o’zi hujum qiladigan bo’lsa, kuchukning nozik joylariga yuz-ko’ziga chang solmoqchi bo’ladi. Nasl qoldirish instinkti. Bu instinkt jumladan, ota-onalik instinkti sifatida yaqqolroq ko’rinadi. Hayvonlar o’z bolalarini parvarish qilish tug’ma mahoratiga ega bo’lib, u naslining kelajagi haqida katta g’amxo’rlik qiladi. Hayvonlarning ba’zi bir turlari, xususan, hasharotlar, o’z avlodini ko’rmaydi, ammo, bolalari o’sib mustaqil hayot kechira olishi uchun, ular tuxum qo’yganda o’z nasliga qulay joy va ovqatni oldindan tayyorlab ketadi. Ko’klamda yo’lda yoki yo’l yoqasida bir juft qo’ng’izning go’ngni dumalata- dumalata yumaloqlab ketayotganini ko’rish mumkin. Bu yumaloqlangan go’ng qo’ng’izdan tarqaydigan nasl uchun turar joy va ovqat bo’ladi. Qo’ng’izlar go’ngni ma’lum kattalikda yumaloqlaydi. Urg’ochi qo’ng’iz shu yumaloqlangan go’ng ichiga tuxum qo’yadi, shundan keyin uning og’zini berkitib, havf-xatarsiz joyga dumalatib boradi. Yumaloqlangan go’ng ichidagi tuxumdan bir necha vaqtdan keyin qurt chiqadi. Bu qurt go’ngdagi moddalar bilan oziqlanib o’sadi, qurt shu joyning o’zida g’umbakka aylanadi, keyin bu g’umbak qo’ng’izga aylanadi. Yosh qo’ng’iz yumaloq go’ng ichidan teshib chiqib, erkin hayot kechira boshlaydi. Shunday qilib, qo’ng’iz o’zining g’amxo’r ota-onasini ko’rmaydi, ota-onasi esa qo’ng’izni ko’rmaydi. Poda (to’da) bo’lib yashash instinkti. Bu instinkt hayvonlarning turli usullar bilan o’zaro aloqa qilishida va xilma-xil shaklda birgalashib yashashida zohir bo’ladi. Hayvonlarning ba’zi turlari, asosan, o’txo’r va sut emizuvchi hayvonlar doimo to’da bo’lib yashaydi, hayvonlarning boshqa tur lari, asosan, yirtqich hayvonlar esa o’ziga o’xshash hayvonlar bilan vaqt bevaqt birgalashib yashaydi. Hasharotlar galasi, qushlar galasi, sut emizuvchilar to’dasi – hayvonlarning poda (to’da) bo’lib yashash formalaridir. Instinktlar mashq qilish yoki o’rganish yo’li bilan hosil bo’lmaydi – ular ota- onadan naslga biologik irsiyat sifati da o’tadi. Instinktlarning nerv-fiziologik asosi–shartsiz reflekslardir. I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, instinktlar shartsiz reflekslarning o’zi-yu, lekin ancha murakkab turidir. I.P.Pavlov bunday deydi: «Hozirgi vaqtda instinktlarning ham reflekslardan iborat ekanligi, faqat bir oz murakkabroq reflekslar ekanligi yetarli aniqlangan deb hisoblash mumkin» 1. Instinktlar – bir qancha shartsiz reflekslardan iborat bo’lgan reflekslar zanjiridir. Bu reflekslardan har birining harakatga kelgan payti navbatdagi refleks uchun qo’zg’ovchi bo’ladi. Avvalo shuni aytish kerakki, hayvonlardagi instinktlarning obyektiv suratda bama’niligi bilan g’oyat ajablantiradi. Xo’sh hayvonlardagi instinktiv harakatlarning ro’yi rost ko’rinadigan bu bama’niligi va «oqilonaligi» qanday izohlanadi? Instinktlarning qanday paydo bo’lganligini birinchi marta Ch.Darvin tushuntirib berdi. Darvin ta’limotiga ko’ra, hayvonlarning instinktlari uzoq, evolyusion taraqqiyot jarayonida, tashqi muhitga moslashish jarayonida, hayot sharoitiga bog’liq holda paydo bo’lgan. Bu kurashda, tevarak-atrofdagi muhitga moslashishda foydasiz bo’lib qolgan harakatlar, shuningdek, befoyda organlar yo’qolib ketgan, zararli harakatlar hayvonni halokatga olib borgan, foydali harakatlar esa taraqqiyot jarayonida mustahkamlanib, nasldan-naslga o’tgan. Shu bilan birga, iistinktlar butun bir avlodga yoki hayvonlarning, butun bir turiga mustahkam o’rnashib qolgan harakatlardan iborat. Hayvonlarning ko’nikmalari. Ko’nikma –hayvonlarning individual hayoti davomida paydo qiladigan harakatlaridir. Masalan, o’rgangan it qo’l uzatilsa, oldingi oyog’ini beradi; it eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan ochadi, «o’yinga tushadi», keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot aravaga kiradi va hokazo. Bunday harakatlar ko’nikmalar deb ataladi. Hayvon instinktiv harakatlar yordami bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil qilingan ko’nikma yo’li bilan ham o’sha ehtiyojlarini qondiradi. Itning «o’yinga tushishi» yoki «oldingi oyog’ini berishi» uning ovqat olishiga yordam beradigan harakatlardir. Hayvonlarning ko’nikmalari shartsiz reflekslar, instinktlar asosida, shuningdek, ilgari hosil bo’lgan shartli reflekslar asosida vujudga keladi. Ko’nikmalar hayvonning biron ehtiyojini qondirishga yordam beradigan yangi (instinktiv harakatlardan uzgacha) harakatlarni qayta-qayta takrorlash yo’li bilan vujudga keladi. Shunday qilib, ko’nikmaning nerv-fiziologik mexanizmi shartli refleksdir. Ko’nikma hosil qilish hayvonda shartli reflekslarning birinchi yoki butun bir sistemasini hosil qilish demakdir. Hayvonlar ko’nikmalar hosil qilish tufayli, tashqi muhitning o’zgaruvchi sharoitiga chaqqonroq va yaxshiroq moslashadigan bo’lib qoladi. Hayvonlardagi tafakkur kurtaklari Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarning (masalan, it, maymunlarning) ba’zi harakatlarini ko’rganimizda ba’zan ularga «ziyrak», «sezgir», «tiyrak» degan va boshqa shu kabi sifatlar beramiz. Hayvonlarda shunday harakatlar ko’rinadiki, bu harakatlardan bizga hayvon qanday bo’lmasin maqsadga yetish yo’llari yoki vositalarini tanlaganday, qanday bo’lmasin masalani hal etganday, avvalgi tajribani yangi sharoitga qarab tatbiq etganday tuyuladi. Hayvonlarning tafakkuri haqidagi masala sohasida so’nggi vaqtlarda g’oyat ko’p eksperimental tekshirish o’tkazildi, bu tajriba ishlarining ko’pchiligi maymunlarning turli zotlari ustida olib borildi. Hayvonlar o’ylamaydi, ularning fikrni ifodalaydigan va ma’lum bir shaklga kiritadigan tili yo’q. Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarda faqat birinchi signal sistemasining muvaqqat bog’lanishlari tafakkurning nerv fiziologik mexanizmlari bo’lib xizmat qiladi. Hayvonlarda vujudga kelgan harakat usullari biridan ikkinchisiga o’tmaydi. Bu harakat usullarini qaysi hayvon topgan bo’lsa, faqat o’sha ayrim hayvonniki bo’lib qoladi. Hayvonlarning kurtak holidagi tafakkuri taraqqiy etmaydi. Bu tafakkurning zohir bo’lishi tafakkurning navbatdagi, yuksak va murakkabroq formalari taraqqiy etishi uchun bir bosqich bo’lolmaydi. Hayvonlarning tafakkuri namoyon bo’ladigan harakatlar ularning fe’l-atvorida asosiy o’rin tutmaydi. Hayvonlarning fe’l-atvori (xatti-harakatlari)dagi asosiy formalari instinktlari bilan ko’nikmalardan iborat. Hayvonlarning ana shu oddiy kurtak holidagi tafakkur faoliyati ayni vaqtda hayvon psixika taraqqiyotidagi yuksak bosqich hisoblanadi. Hayvonlar psixologiyasi – zoopsixologiya degan mahsus fan hayvonlar psixikasini tekshirish bilan shug’ullanadi. Bu fan hayvonlardagi psixik hayot formalarining taraqqiyotini ulardagi nerv sistemasining taraqqiyotiga va biologik sistematikaga (hayvonlarning har xil turlariga), shuningdek, hayvonlarning hayot kechirish hususiyatlariga qarab o’rganadi. Zoopsixologiya turli hayvonlar psixikasining taqqoslab tekshirganidan chog’ishtirma psixologiya deb ham ataladi. Shu psixologiyaning o’zi psixika taraqqiyotini hayvon organizmlarining biologik tuzilishiga qarab tekshirgani uchun yana biologik psixologiya deb ham yuritiladi. 3. Ongning paydo bo’lishi va uning ijtimoiy-tarixiy mohiyati Inson psixikasi bilan yuksak tashkil topgan hayvon psixikasi orasida katta farqqa ega bo’lgan ijtimoiy voqyelik hukm suradi. Hayvon o’z to’dasidagi a’zolariga yaqqol holat bilan bog’liq bo’lgan, bevosita favquloddagi vaziyat bilan cheklangan hodisalar yuzasidan «o’zining tili»da xabar uzatishi odatiy hodisa. Odam undan farkli o’laroq nutq vositasida o’z qabiladoshlariga o’tmish (xotirot), hozirgi davr va kelajak to’g’risida ma’lumot (axborot) berish hamda ijtimoiy turmush tajribalarini uzatish imkoniyatiga ega. Hayvonot olami bilan insoniyatning xabar uzatish vositasi orasidagi farqi tafakkurda ham o’z aksini topadi. Chunki har qanday psixik funksiya boshqa turdagi, shakldagi, mazmundagi funksiyalar qobig’ida namoyon bo’ladi va muayyan shart-sharoitlar vujudga kelganida rivojlanadi. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda amaliy (sodda) tafakkur mavjud bo’lib, chamalash orqali mo’ljal olishga, favquloddagi vaziyat yuzaga keltirgan vazifani bajarishga yo’naltirilgandir. Hayvonlar, aniqrog’i maymunlar ayrim hollarda «qurol» yasash va undan muayyan masala hal etishda foydalanish hodisalari tajribalarda kuzatilgan, lekin ulardan birontasi tafakkurni mavhum tarzda amaliyotga tatbiq eta bilmagan. Holbuki shunday ekan, hayvonlar idrok qilish ko’lamidan tashqariga chiqish imkoniyatiga ega emas, binobarin, u yaqqollikdan mavhumlikka o’ta olmaydi, hatto bunday vaziyatni aks ettirish imkoni ham yo’q. Hayvon yaqqollik, bevosita idrok qilishlikni quli bo’lsa, aksincha inson mavhum fikrlashning gultojisidir . Inson bilan hayvon o’rtasidagi bu boradagi tafovut quyidagilarda mujassamlashadi: a) shaxsning xulq-atvori, faoliyati yaqqollikdan mavhum holatga o’tish imkoniyatiga ega; b) favquloddagi vaziyat munosabati tufayli vujudga kelishi ehtimol oqibatni oldindan payqash layoqati mavjud; v) qiyinchiliklar uchrasa, ularni yengish uchun qo’shimcha vositalar qo’llash, o’zgartirishlar kiritish bilan ajralib turadi. Shuning uchun avtomobil ishdan chiqsa inson uni sozlaydi, yomg’ir yog’sa narsalarni panaga oladi, ayb ish qilib qo’ysa himoyalanish yo’l- yo’riqlarini o’ylaydi, muammo yechimini qidiradi va hokazo. Shaxs favquloddagi vaziyatning quliga aylanmaydi, aksincha u kelajakni ko’ra bilishga qodir, aql- farosat esa bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Faoliyat mahsulini oldindan payqash, fe’l-atvor oqibatini ilgarilab ketib sezish uquviga egaligi bilan inson ustuvorlik qiladi. Hayvonlarning amaliy tafakkuri ularni yaqqol vaziyatdan bevosita ta’sirotga bo’ysunishni taqozo etadi. Shaxsni mavhum fikrlashga nisbatan qobiliyati muayyan vaziyatga bevosita bog’liqlikdan uni xalos etadi. Inson bevosita muhim ta’siriga javob berish bilan qanoatlanib qolmasdan, balki uni kutayotgan ta’sirini ham bartaraf etish qurbiga egadir. Inson psixikasi bilan hayvon psixikasi o’rtasidagi birinchi farq shaxsning o’zi anglagan qadriyatga binoan ongli xatti-harakat qilish qobiliyati mavjudligidir. Inson psixikasi xayvon psixikasidan uzining quyidagi xususiyatlari bilan farq kiladi: 1. Inson uzi anglagan zaruratga ko’ra ongli xatti-harakat qilish qobiliyatiga ega. 2. Odamning xayvondan ikkinchi farqi uning qurollarni yaratishga va saqlashga layoqatli ekanligidir. Xayvonlar xam qurol yasashi mumkin, lekin ular qurolni odamlar singari birgalashib,jamoa bo’lib yasamaydi. 3. Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan uchinchi belgisi ijtimoiy tajribaning biridan ikkinchisiga o’tkazilib turishidir. 4. His-tuygulardagi tafovut xayvon bilan inson o’rtasidagi turtinchi juda muxim tafovut bulib hisoblanadi. His-tuygu ikkisida xam bor. Faqat inson boshqa kishining gam-gussasini va quvonchini birgalikda baxam ko’ra oladi, faqat odamgina tabiat manzaralaridan zavqlanadi. 5. Inson psixikasining xayvon psixikasidan eng muxim farqi ularning rivojlanish shart-sharoitlarida ko’rinadi. Agar xayvonlar psixakasining o’sishi biologik qonunlar asosida ro’y bersa. Inson tajribani o’zlashtirmasdan, uziga o’xshaganlar bilan muloqotda bo’lmasdan turib uning ongi rivojlanmaydi. Masalan, Amola va Kamola. Shunday ekan, inson ijtimoiy munosabatlar maxsulidir. Adabiyotlar. 1. Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi. O.To’rayeva. Tosh-t. O’qit. - 1990. 2. Yusupov E., Ismoilov. Inson odobi bilan. -T., O’zb-n., 1983. 3. Mirtursunov.Z.F. O’zbek xalq pedagogikasi. -T., «Fan», 1973. 4. Oila pedagogikasi. A.Munavvarov. Xalq pedagogikasi va ma’naviy qadriyatlar tarbiya manbai. Tosh-t. O’qit. - 1992. 5. Talabalar uchun psixologiyasidan topshiriqlar. L.P.Xoxlova. -T., O’qit. - 1992. 6. Mirzakalon Ismoiliy. Odamiylik qissasi. -T., «O’zbek-n»., 1975. 7. Psixologiya v semye. I.Plotniyeks. Moskva. «Pedagogika» 1991. 8. Oila tayanchi.Ilmiy maqolalar to’plami., Toshkent T.D.P.U. 1998.

PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI Reja 1. Psixologiyaning predmetiva psixologiyaning fan sifatida shakllanishi 2. Miya va psixika 3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni va hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi 4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari 5. Psixika va ongning taraqqiyoti

Psixologiyaningpredmeti Inson mavjud ekan , u o ’ z hayotiy tajribasiga asoslanib , u yoki bu holda idrok etish , olamni anglash , narsa va hodisalarni ajratish kabi xususiyatlarga ega ekanligi haqida o ’ ziga o ’ zi hisob beradi . Biz kunda qushlarning sho ’ x navosini , musiqa asboblarining xonishini , inson nutqini , uchib o ’ tayotgan samolyot shovqinini eshitamiz , atrofimizni o ’ rab turgan narsa , daraxt , hayvonlar , mashinalarni ko ’ ramiz . Ularning rangi va hajmini ajrata olamiz. Mazkur jarayonlar insondagi aks ettirish xususiyati bilan chambarchas bog’liq. Psixologiya fanining predmetini tahlil qilishda asosiy e'tiborni quyidagilarga qaratish lozim. Jumladan, shaxs haqida fikr yurituvchi fanlar sirasiga psixologiya va pedagogika fanlarini kiritish mumkin. Shunga ko’ra pedagogika shaxsni ta'lim- tarbiya jarayonida kamol topishini tadqiq qilsa, psixologiya shaxsda kechadigan ruhiy jarayonlarni o’rganadi. Shundan xulosa qilishimiz mumkinki, psixologiya fanining predmetini - shaxsning psixikasi va uning psixologik xususiyatlari tashkil qiladi. Psixologiya so’zining lug’aviy ma'nosi grekcha psyuxe - jon, ruh, logos - fan, ta'limot degan ma'noni anglatadi. Psixologiya fan sifatida psixik faktlar, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini o’rganadi. Psixologiya asosan psixikani keng doirada tadqiq qiladi.Shunga ko’ra psixikaning yuzga keltiruvchi asosiy psixik faoliyatlari ko’rsatilgan. Aynan psixik faoliyatlar quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi: - bilish faoliyatlari : diqqat, nutq, faoliyat; - bilish jarayonlari : sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur; - shaxsning, hissiy , irodaviy sohasi: - hissiyot, iroda; - shaxsning individual psixologik xususiyatlari : temperament, xarakter, qobiliyat. Psixikaning paydo bo’lishining asosiy shakllari M.Gamezo va Domashenkolarning "Atlas po psixologii" nomli qo’llanmasida quyidagicha ifodalanadi:

Psixikaning namoyon bo’lish shakllari va ularning o’zoro bog’ligi Psixik jarayonlar (Bilish jarayonlari) Shaxsning hissiy- irodaviy sohalari Shaxsning individual xususiyatlari Sezgilar Idrok Xotira Xayol Diqqat Nutq Tafakkur Hissiyot (Emosiya) Iroda Temperament Xarakter Qobiliyat Shunga muvofiq bir qator olimlar tomonidan psixikaga ta'riflar berilib, uning mazmun mohiyati ochib berilgan. Jumladan, professor M.G.Davletshin fikricha, psixika deganda - oliy darajadagi materiyaning (miyaning) xususiyati tushunilib, u ob'ektiv borliqni aks ettirilishida namoyon bo’ladi, sub'ekt faoliyatini ma'lum maqsad asosida yo’naltiradi hamda xulq-atvor negizida shakllanadi, professor V.M.Karimova fikricha psixika - inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya'ni bilishimiz, anglashimizni ta'minlaydi. Psixika bu aks ettirishdir. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirishning o’ziga xos usullari mavjud. Aks ettirish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin. Biologik PsixikMATERIYANING AKS ETTIRIS H SXEMASI Anorganik materiya Organik materiyaM exanik Fizik Xim ik

Jonsiz materiya uchun aks ettirishning mexanik, kimyoviy va fizik turlari xosdir. Masalan, ko’zguning aks ettirishi, suvdagi ta'sir va boshqalar. Jonli materiya uchun aks ettirishning fiziologik, psixik aks ettirish turlari xos bo’lib, ong va o’zini-o’zi anglash uning eng yuqori bosqichidir. Psixik aks ettirish quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ob'ektiv borliqni to’g’ri aks ettirish imkoniyatini beradi; 2) shaxsning faoliyati davomida mukammallikka erishib boradi; 3) doimo rivojlanib va takomillashib boradi. 4) Shaxsning individualligi orqali namoyon bo’ladi. Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo’lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush ko’rish hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar) o’lim va boshqa hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan. Ammo dastlabki qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko’r-ko’rona ishonch vositasida egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko’pincha nafas bilan bog’lanardi, ruhni esa uchar mahluq sifatida tasavvur etardilar. Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o’zi esa odam tanasidagi maxsus ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar "animizm" deb ataladi. Animizm so’zi -anima "jon" degan ma'noni anglatadi. Jon o’z mohiyatiga ko’ra olovsimon uchqundan iborat ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan iboratligi Demokrit tomonidan ta'kidlangan. Platonning "ideyalar tug’ma bo’ladi" degan g’oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga juda katta hissa qo’shdi. Platon ta'limotiga ko’ra "ideyalar" mohiyati

abadiy va o’zgarmas, ularning tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo’lib, ularni odam ko’zi bilan ko’ra olmaydi. Platon psixologiyada "dualizm" oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so’zi ikki yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma'noni anglatadi. Dualizm ta'limoti mohiyati moddiy va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lib, azaldan qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi. Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384- 322 yillar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning "Jon haqida" asari o’sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va hozirgi kunda psixologiya fani o’z mazmunini batamom o’zgartirgan. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo’lib ruh va jonli tananing ajralmasligini isbotlab berdi. Unga ko’ra, jon qismlarga bo’linmaydi, lekin u faoliyatimiz davomida oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo’lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o’simlik uchun, ikkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to’rtinchisi esa insonlar uchun xosdir. O’simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta'limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida paydo bo’lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta'limotlari keyingi asrlarda psixologik g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo’lib hisoblanadi. Miya va psixika Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo’lib, u ob'ektiv olamni alohida bir tarzda aks ettiradi. Yuksak darajada tashkil topgan materiya deganda biz miyani tushunamiz. Demak inson va hayvonlar psixikasining moddiy asosini markaziy nerv sistemasining eng yuksak qismi bo’lmish bosh miya tashkil etadi. Ammo insonlar miyasi hayvonlar miyasiga qaraganda qancha

O'xshashlar

PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI
Arxivshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari
Parazitologiya fanining predmeti, tarkibi va vazifalari
TILSHUNOSLIK FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari.