TILSHUNOSLIK FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI Reja : 1.Tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari. 2.«Tilshunoslik nazariyasi» kursining mundarijasi. 3.Tilshunoslik fanining tarmoqlari. 4.Tilshunoslik fanining aspektlari. 5.Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi.

1. Tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari. Til faqat kishilik jamiyati mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani, insonning tabiatda, jamiyatda tutgan o‘rni, jamiyat taraqqiyoti yo‘llarini bilish, o‘rganish mumkin emas. Tilshunoslik yoki til bilimi (lingvistika til haqidagi mustaqil va aniq fan bo‘lib, tilning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyot jarayonlari va qonuniyatlarini ilmiy asosda o‘rganadi . Bu fan muayyan va umumiy tilshunoslik sohalaridan iborat. Muayyan ( xususiy ) tilshunoslik ma’lum bir tilning lug‘at tarkibi, fonetik tizimi va grammatik qurilishi, taraqqiyot yo‘llari hamda qardosh tillarga munosabatini ilmiy asosda sinchiklab o‘rganadi va shu yo‘l bilan tilning lug‘at boyligi, fonetikasini sinchiklab tekshiradi, ilmiy grammatikasini yaratib beradi. Umumiy tilshunoslik esa umuman tilning kelib chiqishi, ijtimoiy mohiyatini, jamiyatdagi o‘rni va vazifasini, taraqqiyot yo‘lini, til bilan tafakkurning bir-biriga uzviy bog‘liqligini, tilning o‘zaro munosabatini o‘rganadi hamda tilshunoslikni tekshirish usullarini yaratadi. Umumiy tilshunoslik ayrim tilshunoslikni, bir guruh tilshunoslikni va qardosh tilshunoslikni o‘rganish, tekshirish natijasida aniqlangan til hodisasini, til dalillarini umumlashtirib, ilmiy xulosalar chiqaradi va shu asosda til qonuniyatlarini aniqlab beradi . Ko‘rinadiki, tilshunoslik inson tilini o‘rganadigan mustaqil fandir. Tilshunoslik dastlab, amaliy ahamiyatgagina ega bo‘lgan fan sifatida yuzaga kelgan bo‘lsa, hozir sof nazariy xarakterdagi fanga aylandi. Bashariyat XX asr bilan xayrlashib, uchinchi ming yillikka qadam qo‘ydi. Insoniyat bugungi kunga kelib, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ulkan yutuqlarga erishdi. Odamzod o‘zining aql-zakovati va mehnati bilan juda ko‘p yangiliklar yaratdi. Ma’naviy boyliklar orasida tilshunoslik ilmida to‘plangan bilimlar muhim o‘rin tutadi. Har bir davrning buyuk tilshunoslari bo‘ladi. Ular o‘z yurti va xalqining tili haqidagi fikrlarini o‘rtaga tashlaganlar. Xalqni buyuk maqsadlar sari

etaklovchi bayroq sifatida namoyon bo‘ladigan g‘oyalarning muayyan davr mafkurasiga aylanishida tilshunoslik bilimlari katta ahamiyat kasb etadi. Til va uning ta’rifi . Hozirgacha til ikkita bir-biriga zid dunyoqarash idealistik va materialistik nuqtai nazardan ta’riflanadi. Ongni birlamchi, materiyani ikkilamchi deb biluvchi idealistik yo‘nalishdagi olimlar tilga quyidagicha ta’rif berishadi: «Til tafakkurni ifoda qiluvchi ishoralar majmuidir» (F.de Soseyur). «Til – odam ongining ishtirokisiz, uning tashqi dunyoga nisbatan bo‘lgan mexanik harakatidir» (L.Blumfil’d). «Til fikrni ifoda qilishga mo‘ljallangan, talaffuz qilinadigan, chegaralangan tovushlar majmuidir» (B.Grosse). Bu ta’riflarning birortasi tilning to‘liq ta’rifi emas, chunki ular tilning ijtimoiy mohiyatini ochib berolmaydi. Olimlar tilning kishilik jamiyatida tutgan o‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatib, til kishilarning eng muhim aloqa vositasidir , deb ta’riflaydilar. Til asrlar davomida jamiyatga xizmat qiladi, ularning ehtiyojlarini to‘la- to‘kis bajaradi, garchand, til o‘zgaruvchan hodisa bo‘lsa-da, u faqat o‘zining ichki ob’ektiv qonunlari asosida rivojlanadi. Til o‘ziga xos semiologik tizim bo‘lib, jamiyatda asosiy va eng muhim fikr almashish quroli , jamiyat tafakkurining rivojlanishini ta’minlovchi, avloddan-avlodga madaniy-tarixiy an’analarni etkazuvchi vosita xizmatini o‘taydi . 2. «Tilshunoslik nazariyasi» kursining mundarijasi . «Tilshunoslikka kirish» kursi tilning boshqa hodisalar ichida tutgan o‘rni, tuzilishi va tilning taraqqiy etish qonuniyatlari haqidagi, umuman til haqidagi fanning asosiy tushunchalari ni o‘rganadi . Bu kursning yana bir muhim vazifasi shundan iboratki, tilshunoslik fanida qo‘llaniladigan terminlar, tushunchalar tizimi bilan tanishtiradi . SHuning uchun bu kurs umumiy tilshunoslikning dastlabki bosqichi bo‘lib, umuman murakkab til hodisalarini to‘g‘ri tushunishga, ma’lum bir til hamda qardosh til guruhlarini bir-biriga solishtirib, ma’lum til

hodisalarini, lug‘at tartibini, fonetik tizimi va grammatik qurilishini ilmiy asosda chuqur o‘rganish uchun nazariy va amaliy jihatdan zamin yaratib beradi . 3. Tilshunoslik fanining tarmoqlari . Kishilarning eng muhim aloqa vositasi bo‘lgan tilni tilshunoslik fani o‘rganadi. Uning uch tarmog‘i mavjud: 1. E kstralingvistika (ekstra – tashqi, lingvistika – tilga xos) tildan tashqarida, ammo bevosita til bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatlarni o‘rganadi. ekstralingvistika quyidagi tarmoqlarga ajraladi: A. Sotsiolingvistika . Bunda tilning tabiati va ijtimoiy vazifasi o‘rganiladi. B. Metalingvistika . Bunda til va tafakkur, tilning mazmun tomoni, nutq faoliyati, til birliklarining matn va sharoit bilan aloqasi o‘rganiladi. 2. Intralingvistika . Bunda tilning ichki tizimi, uning birliklari va kategoriyalari, tilning fonologik, leksikologik va grammatik qurilishi o‘rganiladi. 3. Komparativistika . Bunda tillar qiyosiy tarzda o‘rganiladi. Bu soha uchga bo‘linadi: A. Qiyosiy tilshunoslik . Bu soha o‘z navbatida qiyosiy-tarixiy va chog‘ishtirma tilshunoslikka bo‘linadi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik bir-biriga qarindosh bo‘lgan tillarni o‘rganadi. Turli tizimdagi tillarni qiyosiy o‘rganish chog‘ishtirma tilshunoslik ob’ektidir. B. Areal (maydon) tilshunoslik . Tilning tarqalish doirasi, tillar xaritasi, mamlakatlarni til tomondan tasvirlash areal tilshunoslik predmeti sanaladi. V. Tipologik tilshunoslik . Tipologiya tillarning qurilishidagi umumiy, universal holatlarni tekshiradi. Bunda barcha tillar, ularning qarindosh yoki qarindosh emasligidan qat’iy nazar o‘rganilaveradi. Tilshunoslik fanining sanab o‘tilgan tarmoqlari negizida turli nazariyalar paydo bo‘lgan. 4. Tilshunoslik fanining aspektlari . Tilshunoslik fani ham ko‘p aspektli fanlar qatoriga kiradi. Uning aniq til faktlariga ko‘ra bir necha turi mavjud: Struktural tilshunoslik.

Xususiy tilshunoslik. Umumiy tilshunoslik. Amaliy tilshunoslik. Nazariy tilshunoslik. Tilshunoslikda til komponentlarining ichki munosabatlarini, o‘zaro bog‘liqligini, tilning struktura tomonini yoritish maqsad qilib qo‘yilgan yo‘nalishi struktural tilshunoslik deb ataladi. Xususiy (konkret) tilshunoslik har bir konkret tilning fonetik tizimi, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi va ularning taraqqiyot yo‘llari hamda bu tilning boshqa tillarga munosabatini o‘rganadi va shu asosda konkret tilning ilmiy grammatikasini yaratishga intiladi. Umumiy tilshunoslik ma’lum bir tilning emas, balki umuman til qonunlari, tilning paydo bo‘lishi, tilning jamiyatdagi o‘rni va vazifasi kabi masalalarni tadqiq etadi. Shuningdek, bu fanda konkret tillarni, til guruhlarni, qardosh tillarni o‘rganish natijasida aniqlangan til faktlari umumlashtirilib, muhim ilmiy-nazariy xulosalar chiqariladi. Umumiy tilshunoslik fani tilning tabiati va mohiyati, tilning jamiyat va tafakkur bilan munosabati, tilning strukturasi va sistemalilik xarakteri, tilning kelib chiqishi va taraqqiyot qonunlari, tillar tipologiyasi va tasnifi, tilni o‘rganish metodlari kabi muammolarni o‘rganadi. Tilshunoslikning lingvistik masalalarini amaliy yo‘l bilan o‘rganuvchi sohalari amaliy tilshunoslik sanaladi. Uning eksperimental fonetika, lingvistik tahlil, leksikografiya kabi yo‘nalishlari mavjud. Nazariy tilshunoslik – tilshunoslikka doir asosiy qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar haqidagi tizimdir. Unda til haqidagi asosiy tushuncha va tamoyillar, qarashlar umumlashtiriladi. Tilning asosiy muammolari va dolzarb masalalari haqidagi yangi nazariyalar olg‘a suriladi. «Tilshunoslik nazariyasi» kursida tillarni o‘rganish sohasida quyidagi muammolar doirasida mavjud bo‘lgan nazariyalar haqida ma’lumot beriladi: