Jaxon arxeologiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari Reja: 1. Jaxon arxeologiyasi fanining maqsad va vazifalari 2. Arxeologiyaning fan sifatida shakllanishi 3. Arxeologik tadqiqotlar tarixi

1.1 Fanning maqsadi – Jaxon arxeologiyasining p aleolit va mezolit davri madaniyati xaqida talabalarda xolisona ilmiy dunyo qarashni , ko‘nikma va malaka shakllantirishdir. Fanning vazifasi – Insoniyat qadimgi tarixi va uning asosiy bosqichlarini o‘rgatishdan iborat. “Jaxon arxeologiyasi” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talabalar:  “Jaxon arxeologiyasi” kursining maqsad va vazifalari, dastlabki insoniyat vakillarining Janubiy va Sharqiy Afrikada xayvonot dunyosidan ajralishi va shakllanishi muammolari. Insoniyat vakillarining Yevroosiyo materigiga tarqalish jarayoni. Uning ekologik va ibtidoiy madaniyatga ta’siri. Yevropa, Yaqin va O‘rta Sharq, Janubiy-Sharqiy Osiyo, Uzoq Sharq paleolit va mezolit davri madaniyatlari hamda topilmalari haqidagi ilmiy ma’lumotlardan ilmiy maqsadlarda foydalanishni bilishi kerak;  Talaba tarixiy ma’lumotlarni ilmiylik, tarixiylik, xolislik asosida o‘rganish. Muzey ashyolari va internet ma’lumotlarni, arxeologik manbalarni mustaqil tadqiq qilish, o‘rganish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;  Arxeologiya muzeyi, arxeologik manbalar tavsiflari, ilmiy tadqiqot institutlari materiallaridan foydalanish malakalariga ega bo‘lish kerak. 1.2 Arxeologiya termini 2 ta yunoncha so‘z, “arxayos”-qadimgi va “logos”-fanlardan tashkil topgan bo‘lib, o‘tmish xaqidagi fan degan ma’noni anglatadi. Arxeologiya fani gumanitar fanlar ichida eng yosh fan bo‘lishiga qaramasdan, uning ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Yozma manbalarga ko‘ra miloddan avvalgi 6 asrda Yangi Bobil hukmdori Nabonid,

(ba’zi manbalarga ko‘ra, Nabonagid, Nabunaid) qadimgi ibodatxona va sayroylar fundamentida qazishma ishlarini olib borgan. Xozirgi kunda Britaniya muzeyida u tomonidan Sipparda joylashgan qadimgi ibodatxona asosidan topilgan yozuvli prizma saqlanmoqda. Biroq yozma manbalar Nabonid nima maqsadda qazishma ishlarini olib borganligi xaqida ma’lumot berishmaydi. U Xarranlik bo‘lishi bilan bir qatorda nafaqat qazishma ishlarini olib borgan balki ko‘plab qurilish ishlarini amalga oshrishgan. Extimol, u bu qazishma ishlari bilan o‘zining binokorlik soxasida olib borayotgan siyosatini asoslovchi ma’lum bir isbotlar izlashga xarakat qilgan bo‘lsa, ajabmas. Nima bo‘lgan taqdirda ham u afsonalar emas balki moddiy manbalarga asoslangan xolda o‘tmishni tiriltirgan. Arxeologiya termini birinchi marotaba Aflotunning “Gippiy” asarida qo‘llaniladi. U bu termin orqali “o‘tmishdagi voqea va xodisalar xaqida ma’lumot berish” ni tushungan. Arxeologiya terminini xuddi shunday ma’noda boshqa bir yunonlik olim, faylasuf Diador ham o‘z asarida qo‘llaydi. Rimlik mualliflar esa yunoncha arxeologiya termini o‘rnida antiquitates-qadimiyot terminini qo‘llashadi. Shu soha vakillarini esa «antiquaries» - antikvariy, ya’ni qadimiy topilmalar xavaskorlari deya atashadi. O‘rta asrlarda esa antikvariylar deb qadimgi qo‘lyozmalarni ko‘chiruvchilarni tushunishgan. Yevropa Uyg‘onish davrida esa antikvariylar deb antik davri san’at namunalarini (ayniqsa yunon va rim davri) tadqiq etuvchi, kolleksiyasi bilan shug‘ullanuvchi kishilarni tushunishgan. 1767 yilda Gettingen universiteti professori Xristian Gottlib Geyne arxeologiya terminini qayta tiklaydi. Biroq, X.G.Geyne ham arxeologiya termini asosida antik davri yodgorliklari tavsifi va klassifikatsiyasini tushungan. XIX asr boshlariga qadar qadimiyot bilan shug‘ullanuvchi kishilarni faqatgina antik davri topilmalari qiziqtirgan va qadimgi davr topilmalarini o‘rganish ularning tadqiqot doirasiga kirmagan. Arxeologiyaning fan sifatida mavjud bo‘lishi borasida olimlar orasida bir

qancha qarashlar mavjud. Masalan Britaniyalik olimlar arxeologiyani tarix soxasining bir qismi ekanligini ta’kidlashadi. Britaniyaning ko‘pgina universitetlarida arxeologiya kursi tarix fakultetlarida o‘qitiladi. Amerikalik arxeologlar esa arxeologiyani antrologiyaning bir qismi ekanligini e’tirof etishadi va shu sababli arxeologiya kurslari antropologiya fakultetlarida o‘qitiladi. 1.3 Arxeologiya tarixni inson faoliyati natijasi xisoblangan topilmalar va yodgorliklar asosida o‘rganadi va yoritadi. Inson faoliyati natijasida vujudga kelgan qatlamlar esa arxeologiyada madaniy qatlam deb ataladi. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida qayd etilgan topilmalar ya’ni moddiy madaniyat namunalari va arxeologik yodgorliklarning yoshini aniqlashda bir nechta zamonaviy usullaridan foydalaniladi. Shulardan biri Radiokarbon usuli bo‘lib, ushbu usul 1946 yilda Uillard Libbi tomonidan yaratilgan. Bundan tashqari rus olimi B. A. Kolchin tomonidan yodgorliklarni davrlashtirshda yana bir yangi usul dendraxronlogiya usuli kashf etilgan. Qadimgi davrda yashagan va tarix bilan qiziqgan ajdodlarimiz qadimgi davr yodgorliklari insoniyat o‘tmishi xaqida guvoxlik beruvchi manba ekanligini tushunib yetishgan. Dastlab yunonlar qadimgi yodgorliklarga o‘z e’tiborlarini qaratishgan va etnografik ma’lumotlarga qiziqish bildirishgan. Masalan: Gerodot o‘z asarlarida Kimmeriya shoxlari qabrlari, skiflarning moddiy madaniyati, Makedoniyaning Prazias ko‘lida joylashgan qadimgi manzilgohlar va Misr piramidalari xaqida ma’lumotlar yozib qoldiradi. Fukididning “Arxeologiya” asarining birinchi 23 ta bobida o‘tmishdan meros qolgan urf-odat, an’ana va qadimiy yodgorliklarni taxlil qilish asosida Yunonistonning qadimgi davr tarixini tiklashga uringan. Ellinizm davrida adabiyotda yangi bir soxa “periegesis”-ya’ni sayoxatchi olimlar tomonidan qadimgi yodgorliklar mamlakatlar va shaharlar xaqida ma’lumotlar , kundaliklar yozib qoldirish sohasi paydo bo‘ladi. Periegetik adabiyotning

tugallangan klassik manbasi sifatida Pavsaniyning (milodiy II asrda yashagan) “Eliada ta’rifi” asarini keltirib o‘tishimiz mumkin. Ushbu asarda qadimgi Yunoniston hududida joylashgan yodgorliklar moddiy madaniyat namunalari xaqida ma’lumotlar keltiriladi. Pereegetik adabiyotning rivojlanishi natijasida qadimgi topilmalarni kolleksiya qilish jarayoni kuchayib ketdi. Straboning ma’lumot berishicha uning davrida Korinfdagi ko‘plab qabrlar talon-taroj qilingan va ulardan topilgan noyob san’at namunalari esa kolleksionerlarga sotilgan. Rim imperiyasi hukmronligi davrida esa bu xolatga chek qo‘yilgan. Yevropaning uyg‘onish davrida antik davri bilan shug‘ullanish Yevropa jamiyatining katta qismini o‘ziga jalb etgan. Bu davr kolleksionerlari antik davri falsafasi va adayoti hamda san’at namunalarini to‘plash bilan shug‘ullanishgan. 1347 yilda Rim Respublikasini boshqargan Kola di Rienso Italiya birligini tiklashda lotin yozuvlari, yodgorliklari va topilmalari muhim o‘ringa ega deb hisoblagan va buning natijasida Rim Respublikasining birinchi navbatda o‘tkazgan tadbiri bu Rimning antik davri yodgorliklarini muxofaza etish bo‘lgan. XV asrda sayohatchi va qadimgi topilmalar xavaskori bo‘lgan Kiriako Ankonskiy Gresiya, Makedoniya, Kichik Osiyo davlatlarini aylanib chiqqan, Suriya, Falastin va Misrda bo‘lib, u yerdagi qadimgi yozuvlar ko‘chirgan, inshootlar suratlarini chizgan va topilmalarni yiqqan. Uning “qadimgi buyumlar haqida ma’lumotlar” kundaligi arxeologiya va etnologiya haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘ib, bu bilimlarning ziyolilar jamiyatida ommalashtirishda, yoyishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. XV va ayniqsa, XVI asrda Italiyada qadimgi davr topilmalarini kolleksiya qilish juda kuchayib ketgan. Bunga papalar Sikst IVva Yuliy II lar katta xissa qo‘shishgan. Ular yerlarag ishlov berish jarayonida ko‘plab topilgan topilmalarni yig‘ishga xarakat qilishgan. Keyinchalik esa maxsus qazishma ishlari amalga oshirilgan. 1506 yilda papa Yuliy II Belvederda ya’ni Vatikan