logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari.

O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.8271484375 KB
Ko'chirib olish
O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari . Reja 1.Ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida Ijtimoiy nazorat fanining o‘rni. 2. D avlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada demokratlashtirish da ijtimoiy-gumanitar fanlar ning o‘rni. 3.Nazorat faoliyatiga doir bilimni ishlab chiqish va targ‘ib qilishda oliy ta’lim tizimining o‘rni. Bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida shakllanayotgan Ijtimoiy nazorat fani zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili talablaridan kelib chiqadi. Shuning uchun ushbu fan barcha jamiyatshunos olimlarni hamkorlikdagi izlanishlarini taqozo etadigan muhim fanlardan biri deb aytishimiz mumkin. Ijtimoiy nazorat fanining ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki u jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladi. Bundan tashqari ushbu fan demokratiyaning muhim sharti bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak avlodni bo‘lishini talab qiladi. Bunday avlodni tarbiyalashda Ijtimoiy nazorat fani beradigan bilim muhim ahamiyatga ega, chunki bu fan beradigan bilim ham siyosiy, ham huquqiy bilimni oshirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy nazorat fani fuqarolik jamiyati institutlariga demokratiya sharoitida yashash uchun kerak bo‘lgan bilimlarni beradigan amaliy fan hisoblanadi. Ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan nazorat tizimi faoliyati. Fanning predmeti esa nazorat faoliyati, tizimi va mexanizmi, davlat va jamiyat sherikligidagi nazoratni tashkil qilish hamda ijtimoiy tartib bilan ijtimoiy nazorat o‘rtasidagi bog‘liqlik masalalarini tahlil qilish. Har qanday fanning ahamiyati uning predmetini ahamiyati bilan belgilanadi. Ijtimoiy nazorat fanining predmeti jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartib bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ushbu fan ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida eng muhim fan ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Umuman olganda barcha ijtimoiy- gumanitar fanlar o‘z predmetlarini belgilaganda aynan ana shu ijtimoiy tartib ya’ni ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti bo‘lgan ijtimoiy tartib muammosi bilan bog‘lashlari lozim. Chunki ijtimoiy tartib jamiyat taraqqiyotining muhim sharti hisoblanadi va shuning uchun ham barcha vaqtlarda olimu ulamolar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolni javobini topishga harakat qilishgan. Nazorat – huquq va axloq asosida qabul qilingan me’yorlar va cheklovlarga rioya qilishni ta’minlash orqali jamiyatda tartib o‘rnatadigan mexanizm faoliyatidir. Nazoratning mazmun-mohiyati jamiyatda mustahkam adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish. Nazorat mazmunan ichki va tashqi, shakldan quyidan va yuqoridan bo‘ladi. Nazorat tushunchasi uzoq vaqtlar davomida, aniqrog‘i sovetlar zamonida totalitar rejim hukmronlik qilganligi tufayli e’tibordan chetda qolib keldi. Nazorat asosan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari nazorati sifatida qabul qilinib kelingan. Faqat sobiq totalitar tuzum inqirozga kirishi bilan o‘tgan asrning 70 yillarini oxirlarida davlat nazorati bilan jamiyat nazorati bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida fikrlay boshlashdi. Shuning uchun 1979 yilda davlat nazorati bilan jamiyat nazoratiga amalga oshirish maqsadida xalq nazorati to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun asosida xalq nazorati tashkiloti tuzildi bu tashkilot davlat nazorati bilan jamiyat nazoratini uyg‘unlashtirishi kerak edi. Lekin, bu tashkilot jamiyat nazoratini amalga oshiradigan vositaga aylanmay, tez orada davlat nazoratini yana bir vositaga bo‘lib qoldi. Chunki jamiyat nazorati va nazorat tizimi to‘g‘risidagi tushuncha va bilimlar yetarli emas edi. Chunki sovetlar zamonasida hayot siyosiylashtirilgan bo‘lsa ham, siyosiy bilim kommunistik mafkura doirasida kerakli darajada berilgan. Nazorat to‘g‘risidagi tushuncha mukammal bo‘lmaganligi uchun nazoratni amalga oshirish shakllari ham o‘ shanga monand bo‘lib, asosan nazorat yuqoridan amalga oshirilgan. I nsoniyat jamiyatini fan faoliyat sohasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi va qaysi mamlakat ilm-fan yutuqlariga asoslansa, o‘sha mamlakat taraqqiyotga erishishi hamda gullab-yashnashi mumkinligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tishi bilan O‘zbekistonda fan faoliyatini rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi. Chunki mustaqillik O‘zbekiston xalqiga erkin yashash imkoniyatini berdi, erkinlik esa har qanday faoliyatni, jumladan fan faoliyatini samarali qiluvchi muhim omildir. Jamiyat taraqqiyoti ko‘p omillarga va, eng avvalo, xato qilmasdan to‘g‘ri yo‘ldan borishga bog‘liqdir. Xato qilmasdan to‘g‘ri harakat qilish uchun esa oldindan ko‘ra bilish kerak va buning uchun ilm-fan tavsiyalariga asoslanib jamiyatni boshqarish lozim. Chunki fan faoliyatining mahsuli bo‘lgan bilim oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini berib, bizni xatodan saqlanib to‘g‘ri harakat qilishimizni ta’minlaydi. Shuning uchun hadis ilmining sultoni Imom al- Buxoriy “ Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay” 1 deb yozgan yoki G‘arb sotsiologiyasining asoschisi Ogyust Kont “Bilish oldindan ko‘ra bilish uchun, oldindan ko‘ra bilish esa harakat qilish uchun” 2 deb yozib qoldirgan. Bilim alohida ongli ijtimoiy faoliyat turi bo‘lgan fan faoliyati orqali shakllanadi. Fan faoliyati tabiat, jamiyat va tafakkurning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Inson bilan tabiat o‘rtasida yuz beradigan munosabatlardagi iqtisodiy ehtiyojdan kelib chiqib tabiiy fanlar yuzaga kelgan. Ammo hayot jarayonida inson nafaqat tabiat bilan, balki o‘zaro munosabatga ham kirishadi va ana shu ijtimoiy munosabatlardagi , ya’ni siyosiy va huquqiy munosabatlardagi ehtiyojdan kelib chiqib ijtimoiy-gumanitar fanlar yuzaga keladi. Aniqroq qilib qilib aytganda, ijtimoiy fanlar jamiyatni anglashga xizmat qilsa, gumanitar fanlar insonni anglashga xizmat qiladi va, xuddi shunday, tabiiy fanlar tabiatni anglashga qaratilgandir. Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlar insoniyat jamiyatidagi odamlararo munosabatlarni va bu munosabatlarning ijrochisi bo‘lgan insonni anglashga xizmat qiladi. Insoniyat jamiyati rivojlanib borishi bilan ijtimoiy munosabatlar ham va insonning o‘zi ham takomillashib boradi va, demak, ularni o‘rganish, anglab olish ham murakkablashib boradi. Shuning uchun ijtimoiy-gumanitar fanlarning maqsad va vazifalari zamon talablaridan kelib chiqib murakkablashib boradi, chunki tarixiy jarayonning o‘zi oddiylikning murakkablashib borishidan iboratdir. Demak , ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolarini aniqlab olish uchun zamon mohiyatidan va talabidan kelib chiqish lozim. Bugungi kunning talabi mamlakatimizni demokratlashtirish va liberallashtirish asosida kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishdan iborat bo‘lib, u zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili dan kelib chiqadi. Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlarning vazifasi ana shu tamoyil ning ijrosini ta’minlashga xizmat qiladigan ilmiy asos va shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Buning uchun ular, eng avvalo, bu borada, ya’ni mamlakatni modernizatsiyalash borasida qanday muammolar mavjudligini bilishlari lozim va o‘sha muammolarni 1 Саодат йўли. Тошкент – 2016 йил. 75-бет. 2 Мухаев Р.Т. Политология. Москва. 1998 год, стр.393. boshqalardan ko‘ra oldinroq ilg‘ab olib, uni bartaraf qilish borasida ilmiy taklif va xulosalarni ishlab chiqishlari lozim. Shuning uchun O‘zbekistonda mustaqillik va zamon talablaridan kelib chiqib yangi ilmiy asarlar va darsliklar yaratilmoqda. Barcha vaqtlarda ijtimoiy-gumanitar fanlarning muammolari ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan. Boshqacha qilib aytganda, barcha vaqtlarda jamiyatshunos olimlar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topishga harakat qilishgan. Bugungi kunda ham ushbu savolga javob topish, oldingidek, o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Chunki, hali- hanuz dunyoning biror-bir davlati o‘z mamlakatida ijtimoiy tartib barqarorligini to‘liq ta’minlashga erisha olgani yo‘q. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “K uchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili ham ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki, ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati yetarli emasligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ham kerak bo‘lmoqda va jamiyat o‘zining nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun u, albatta, kuchli bo‘lishi lozim. “ Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili asosida ishlab chiqilgan va 2010 yil 12 noyabrda Parlamentning qo‘shma majlisida bayon qilingan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarollik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” hamda 2017 yilning 7 fevralida tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” fuqarolik jamiyatini kuchli qilishning dolzarb muammolarini belgilab berdi. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da belgilab berilgan muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar ijtimoiy- gumanitar fanlarning ham dolzarb muammolari hisoblanadi, chunki mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi ham, Harakatlar strategiyasi ham o‘z mazmun- mohiyatiga ko‘ra, barcha vaqtlarda donishmandlarni o‘ylantirib kelgan savolni, ya’ni qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topish jarayoniga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shiladi. Harakatlar strategiyasi mamlakatni demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida yangi davrni boshlab berdi. Demokratiya va fuqarolik jamiyati inson huquq va erkinliklarini ta’minlashning muhim sharti hisoblanadi. “Davlatimiz rahbari 2017 yil 7 fevralda tasdiqlagan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishning yangi bosqichini boshlab berdi”. 3 2. D avlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada demokratlashtirish da ijtimoiy-gumanitar fanlar ning o‘rni. I jtimoiy tartibni o‘rnatish muammosini hal qilish bugungi kunda taraqqiyotning eng maqbul yo‘li deb tan olingan demokratik taraqqiyot yo‘lini tanlash va shu yo‘ldan borish bilan bog‘ l iqdir. Shuning uchun ijtimoiy-gumanitar fanlar oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri- - bu davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada demokratlashtirish masalalari bilan bog‘liq. Demokratiya deganda hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishi va nazorat qilinishi tushuniladi. Shuning uchun xalqning ushbu jarayonlarda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladigan omillarni topish jamiyatshunos olimlar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Demokratiya namoyon bo‘lishi uchun, eng avvalo, demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan fuqarolar bo‘lishi kerak va bunday fuqarolar siyosiy-huquqiy madaniyat hamda yuksak ma’naviyat negizida shakllanadi. Shuning uchun jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirish va ma’naviyatini yuksaltirish masalalari ijtimoiy-gumanitar fanlarning ustuvor yo‘nalishlaridan bo‘lishi lozim. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi hokimiyat tarmoqlari o‘rtasidagi munosabatda tartibning mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi. Chunki ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi, eng avvalo, davlatga bog‘liq, lekin davlat mamlakatda tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lishi uchun oldin uning o‘zida tartib o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. Bunday tartib o‘rnatilishi uchun hokimiyat tarmoqlari o‘rtasida manfaatlar to‘qnashganda o‘zaro tiyib turish tizimi shakllangan bo‘lishi lozim. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy tartibni o‘rnatishda 3 Саидов А.Х. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси тамойиллари ва қадриятларига эҳтиром тимсоли. Фуқаролик жамияти – 2018. - №4. – Б.6; o‘zaro tiyib turish va mafaatlar muvozanati samarali tizimining o‘rni mavzusi bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar oldida turgan dolzarb muammolardan biri deb aytish mumkin. Ushbu muammo keng va tor ma’noda tushunilishi mumkin. Keng ma’noda, umuman, ikki inson o‘rtasidagi o‘zaro tiyib turish sifatida tushuniladi, tor ma’noda esa aniq sub’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro tiyib turish tushuniladi. Har qanday holatda ham inson o‘zini tiyib turishi uchun unda ma’naviyat yuksak bo‘lishi lozim, ikkinchidan har ikkala tomon teng bo‘lishi lozim. Agar tomonlar teng bo‘lmasa va tomonlardan biri kuchli bo‘lsa, o‘zaro tiyib turishni ta’minlab bo‘lmaydi, balki faqat bir tomon, ya’ni kuchsiz tomon o‘zini tiyib turishi ta’minlanadi , xolos. Demak, o‘zaro tiyib turish tizimi shakllanishi uchun ikkita omil, ya’ni ma’naviyat negizida inson o‘z ustidan hokimiyatga ega bo‘lgan bo‘lishi lozim va ikkinchi omil, tomonlar teng bo‘lishlari lozim. Bugungi kunda bizda kuchli davlat va nisbatan kuchsiz jamiyat mavjud, shuning uchun ular o‘rtasida o‘zaro tiyib turish tizimini shakllantirish qiyin kechadi. Davlat jamiyat oldida o‘zini tiyib turishi uchun jamiyat kuchli bo‘lishi lozim, buning uchun fuqarolar fuqarolik jamiyati institutlariga birlashgan bo‘lishlari lozim. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “ K uchli davlatdan -- kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili o‘zaro tiyib turish tizimini ng shakllanishiga xizmat qiladi, chunki ushbu tamoyil jamiyatni kuchli qilishga qaratilgan. O‘zaro tiyib turish tizimining shakllanishi manfaatlarning to‘g‘ri ifodalanishini taqozo etadi. Manfaatni to‘g‘ri ifodalash deganda insonning jamiyatdagi ahamiyati bilan mavqei o‘rtasidagi munosiblikni tushunish lozim. Boshqacha qilib aytganda, inson o‘z manfaatini ifodalaganda o‘zining jamiyatdagi ahamiyatidan kelib chiqib, ya’ni o‘shanga munosib tarzda ifodalashi lozim. Insonning jamiyatdagi ahamiyatini ifodalaganda asosan ikkita mezondan kelib chiqish to‘g‘ri bo‘ladi. Birinchisi, o‘z faoliyatiga ijodiy yondashib, biror bir yangilik yaratishi bo‘lsa, ikkinchisi, jamiyatda bo‘layotgan voqealarga va, eng avvalo, adolat bilan razolat o‘rtasidagi kurashga nisbatan befarq bo‘lmasdan daxldorlik hissi bilan yashashi. Ana shunday insonlarni, ya’ni o‘z kasbiy faoliyatiga ijodiy yondashib, yangilik yaratgan va jamiyatga nisbatan daxldorlik hissi bilan yashayotgan odamlarning manfaati ustun bo‘lishi lozim. Demak, faqat o‘z kasbiy faoliyatini yuzaki amalga oshirib yashayotgan va jamiyatga nisbatan befarq bo‘lgan odamlar o‘z manfaatlarini ifodalaganlarida o‘zlarini ko‘proq tiyib turishlari lozim. Va aksincha, o‘z ishiga ijodiy yondashib yangilik yaratgan va dunyoda bo‘layotgan voqealarga nisbatan daxldorlik hissi bilan yashayotgan insonlar o‘z manfaatlarini ifodalaganda o‘zlarini kamroq tiyib turishlari adolatdan bo‘ladi. Umuman, o‘zaro tiyib turish tamoyili ijtimoiy hayotning barcha sohalarida va barcha sub’ektlar o‘rtasida namoyon bo‘lishi lozim. Hatto global miqyosda davlatlar o‘rtasida ham o‘zaro tiyib turish tamoyiliga amal qilinishi kerak. Bir davlat ikkinchi bir davlatning manfaatining paymol qilishdan o‘zini tiyib turishi lozim. Lekin, buning uchun har ikkala davlat ham bir xil kuchli bo‘lishi kerak, agar biri kuchsiz bo‘lsa, o‘shanisining manfaati paymol qilinish ehtimoli kuchli bo‘ladi. Shuning uchun davlatlar turli xil xalqaro tashkilotlarga birlashgan holda o‘z manfaatlarini ifodalashga harakat qilishadi, chunki birlashish ularni kuchli qiladi. Ijtimoiy tartibni o‘rnatish hokimiyat tarmoqlari ichidan, eng avvalo, sud hokimiyatiga bog‘liq bo‘lganligi uchun sud hokimiyati faoliyatini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda mustaqilligini ta’minlash muammosi ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. Bu borada jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatini oshirishga xizmat qiladigan omillarni shakllantirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyatshunos olimlar , va eng avvalo , huquqshunos, siyosatshunos va sotsiologlar sud hokimiyati qarorlarining adolatliligini kafolatini t a’minla shga xizmat qiladigan ilmiy tadqiqotlarni olib borishlari lozim. Bu boradagi muammolardan biri shuki, sud mustaqilligi degan tushuncha ayrim odamlarda sud nazoratsiz degan tushunchani keltirib chiqarganligida. Vaholanki, sud hokimiyati xuddi hokimiyatning boshqa tarmoqlari singari jamiyat nazorati ostida bo‘lishi lozim, chunki bu demokratiya talabi. Sud mustaqilligiga daxl qilmagan holda sud hokimiyati ustidan nazoratning konstitutsion mexanizmini topish va shu orqali sud hukmining adolatliligining kafolatini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy izlanishlar nafaqat huquqshunos, siyosatshunos , balki barcha jamiyatshunos olimlarning kompleks yondashuvini talab qiladigan dolzarb muammo hisoblanadi. Demokratik tartibotning o‘rnatilishi jamiyatning xabardorligi bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi va ommaviy axborot vositalari demokratiyaning tamal toshi bo‘lib xizmat qilganligi uchun axborot sohasini isloh qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar, jumladan , ochiqlik va oshkoralikni ta’minlash muammolari ham ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolari sirasiga kiradi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi va oshkoraligini ta’minlaydigan mexanizmni shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar muhim ahmiyatga ega. Demokratiya deganda saylov va saylov deganda demokratiya tushunilishini inobatga olsak, saylov tizimini takomillashtirish va saylovda fuqarolarning erkin ishtirokini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan vazifalarni hal qilishga ilmiy yondashuv ham bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar oldida turgan dolzarb muammolardandir. Ijtimoiy tartibni o‘rnatish faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazoratigagina bog‘liq bo‘lmaganligi uchun va nazoratni quyidan jamiyat ham amalga oshirishi kerakligidan kelib chiqsak, fuqarolik jamiyatini kuchli qilish vazifasi ham eng dolzarb muammo ekanligini ko‘rish mumkin. Demokratiyaning barqarorligi o‘rta sinfning kuchliligiga bog‘liq bo‘lganligi va o‘rta sinfning kuchliligi tadbirkorlik faoliyatiga bog‘iqligi tufayli tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladigan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va iqtisodiy erkinlikni ta’minlash masalasini ham o‘rganish bugungi kunda jamiyatshunoslar oldida turgan dolzarb muammo hisoblanadi. Insoniyat jamiyatining bugungi kundagi manzarasi globallashuv tomon o‘zgarib bormoqda. Har qanday ijtimoiy voqelik singari globallashuvning ham ijobiy va salbiy oqibatlari mavjud. Globallashuvning salbiy oqibatlari “ommaviy madaniyat” niqobi ostida axloqsizlik va buzuqlikni targ‘ib qilish imkoniyatining kengayganligidir. Barcha ijtimoiy hodisalarning, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijobiy va salbiy oqibatlari bo‘lganligi kabi globallashuv jarayonining ham, f uqarolik jamiyati shakllanishi jarayonining ijobiy va salbiy oqibatlari bo‘lishi mumkinligini dunyoning rivojlangan mamlakatlari tarixi yaqqol ko‘rsatib turibdi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida odamlarning huquqlari ortib boradi va buning natijasida ularga huquq vositasida ta’sir etish imkoniyati pasayib boradi. Buning oqibatida esa, to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlari kelib chiqishi mumkin. Bunga G‘arb mamlakatlarda yaqqol namoyon bo‘layotgan oilaning global inqirozi misol bo‘la oladi. Shuning uchun fuqarolik jamiyatini shakllantirib va rivojlantirib borayotgan O‘zbekiston mamlakati uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ma’naviyatning o‘rni mavzusi ham dolzarb muammolardan biri hisoblanishi lozim. Chunki, dunyoning rivojlangan mamlakatlari fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida axloqiy tarbiya negizida ma’naviyatni yuksaltirish masalasiga yetarli darajada e’tibor qaratmadilar. Natijada bugungi kunda ular axloqsizlik va buzuqlikni madaniyat deb bilishmoqda va o‘sha madaniyatni “ommaviy madaniyat” niqobi ostida butun dunyoga, jumladan, bizlarga ham targ‘ib qilishmoqda. Insoniyat jamiyatida tartib bo‘lishi uchun ikkita ijtimoiy regulyator, ya’ni huquq va axloq kashf etilgan. Fuqarolik jamiyati sharoitida odamning hulqini huquq vositasida tartibga solish imkoniyati nisbatan pasayadi, chunki odamlarning huquqi ortib boradi. Huquq vositasida tartibga solish imkoniyatining pasayishini kompensatsiya qilish uchun axloq vositasida tartibga solishni kuchaytirish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Globallashuv va fuqarolik jamiyatining shakllanishi jarayonida kelib chiqadigan ijtimoiy muammolarni bartaraf qilgandan ko‘ra ularning oldini olish muhim hisoblanadi. Buning uchun esa bunday tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirishga qaratilgan profilaktika ishlarini olib borish kerak. Shuning uchun bugungi kunda globallashuv va fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida kelib chiqadigan ma’naviy va mafkuraviy tahdidga qarshi immutitetni shakllantirish muammolari jamiyatshunos olimlarning oldida turgan eng dolzarb mavzu hisoblanadi. 4 Bugungi murakkab dunyoda va globallashuv sharoitida yoshlarning internetdan foydalanishini nazorat qilib, man qilib yoki jazolab, ularni ma’naviy va mafkuraviy tahdidlardan himoya qilib bo‘lmaydi. Nazorat va jazolash bilan ijobiy 4 Набиев Ф.Х. Бахтли ҳаёт шароитлари. Самарқанд-2018й., 85-бет. natijaga erishib bo‘lmasligi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev “Lekin faqat qamchi va qilich bilan ijobiy natijaga erishib bo‘ladimi? Bu nafaqat xato fikr, balki chuqur yanglish, deb hisoblayman. Bu borada profilaktika ishlarini kim samarali olib boradi?” 5 deb savol bilan murojaat qilganlar. Ushbu savolga javob berish uchun profilaktika ishlarini amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan “vaksina” ishlab chiqilgan bo‘lishi lozim. G‘oyalar majmuidan iborat bo‘lgan bunday “vaksina”ni ishlab chiqish jamiyatshunos olimlarning kompleks yondashuvini talab qiladigan dolzarb muammo hisoblanadi. Ijt imoiy tartibni o‘rnatish muammosi davlat va jamiyatdan iborat bo‘lgan nazorat tizimiga bog‘liq ekan, demak, jamiyat nazoratini kuchli qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni tahlil qilishga alohida e’tibor qaratish lozim. Ijtimoiy- gumanitar fanlar fuqarolik jamiyatining iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va huquqiy asoslarini shakllantirishga xizmat qiladigan ilmiy izlanishlarni olib borishlari lozim. Jumladan, fuqarolik jamiyatining nazorat funksiyasini amalga oshirishga xizmat qiladigan ilmiy tadqiqotlarni olib borish alohida ahamiyat kasb etadigan dolzarb muammo hisoblanadi. Chunki nazorat faoliyatiga doir ilmiy izlanishlar nazoratga doir bilimlarni shakllantiradi va ushbu bilimlarni yoshlarni ng ongiga singdirish orqali nazorat tizimini ng samarali ishlashini ta’minlashga qodir bo‘lgan avlodni tarbiyala sh mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, nazoratga doir bilim, aholining, nafaqat siyosiy, balki huquqiy madaniyatini ham oshirishga yordam beradi. Chunki nazorat faoliyati siyosat bilan bog‘liq bo‘lsa, nazoratning asosiy ob’ekti bo‘lgan qonun huquq sohasi bilan bog‘liq. 3.Nazorat faoliyatiga doir bilimni ishlab chiqish va targ‘ib qilishda oliy ta’lim tizimining o‘rni. Nazoratga doir bilimni targ‘ib qilish uchun oliy ta’lim tizimi o‘quv dasturiga “Ijtimoiy nazorat” o‘quv kursini joriy qilish lozim, chunki ushbu kurs orqali nazoratga doir bilimni yoshlar ongiga singdirish imkoniyati kengayadi. Bu 5 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент-“Ўзбекистон”-2017 , 31-бет. borada birmuncha ishlar qilingan deb aytish mumkin, chunki, 2011-2012 o‘quv yilidan boshlab Sam arqand D avlat universiteti ning “Ijtimoiy ish” yo‘nalishida “Ijtimoiy nazorat” nomli o‘quv kursi joriy qilingan va talabalarga ushbu mavzuda ma’ruzalar o‘qilmoqda. Bundan tashqari, Parlament granti asosida O‘qituvchilar assotsiatsiyasi tomonidan Samarqand shahar o‘qituvchilari o‘rtasida 2012 yilda, 2014 yilda sha h arning kollej lari va litseylari o‘qituvchilari o‘rtasida , 2015 yilda shahar nuroniylari o‘rtasida va 2016 yilda mahalla raislari o‘rtasida ijtimoiy nazoratga doir bilim targ‘ib qilinmoqda. Nazoratga doir bilimni kuchaytirish uchun mazkur mavzuda ilmiy izlanishlar olib borish zaruriyatini qondirishga xizmat qiladigan “Ijtimoiy nazorat” kafedrasini ochish maqsadga muvofiqdir. Mazkur kafedra barcha vaqtlarda insoniyat uchun eng dolzarb bo‘lgan ijtimoiy tartib muammosini hal qilishga xizmat qiladigan ijtimoiy nazorat mavzularida ilmiy tadqiqot ishlari olib borib, nazoratga doir bilimlarni ishlab chiqadi va ayni bir vaqtning o‘zida yoshlar ongiga singdirib borish imkoniyatini ham kengaytiradi. Shuning uchun ijtimoiy nazorat masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan mavzular bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi va ularning ahamiyatini inobatga olib, ushbu mazudagi ilmiy izlanishlarni davlat ham, jamiyat ham qo‘llab-quvvatlashi lozim deb aytish mumkin. Bu borada quyidagi konsepsiyani taklif qilish mumkin: “ Ijtimoiy taraqqiyot – i jtimoiy tartib – ijtimoiy nazorat – ijtimoiy buyurtma” . I jtimoiy nazorat ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qilar ekan, unga ijtimoiy buyurtma berish maqsadga muvofiqdir. Chunki ijtimoiy tartibdan davlat ham, jamiyat ham bir xil manfaatdordir, nega deganda ijtimoiy tartib o‘rnatilmagan joyda davlat xodimi ham, xuddi shunday jamiyat a’zosi ham erkin va, demak, baxtli ham bo‘la olmaydi. Umuman, ijtimoiy tartib, ya’ni adolat o‘rnatilmagan mamlakatning kelajagi bo‘lmaydi va ertami-kechmi bunday mamlakat parokanda bo‘lib, o‘z mustaqilligini qo‘ldan berib qo‘yishi mumkin. Ijtimoiy nazoratning samarali ishlashi faqat nazoratga doir bilimlargagina bog‘liq emas, buning uchun axloqiy tarbiya negizida shakllanadigan ma’naviy yuksaklik ham muhim rol o‘ynaydi. Yuksak ma’naviyat nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan kuch bo‘lib xizmat qiladi, chunki ma’naviyat insonda ichki nazoratni shakllantirib, o‘zgalarni ham nazorat qilishga sharoit yaratadi. Shuning uchun nazorat tizimini samarali qilishda ma’naviyatning o‘rni mavzusi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Umuman, fuqarolik jamiyati shaklanishi jarayonida ma’naviyatning o‘rni mavzusi barcha mamlakatlar uchun eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib hisoblanishi lozim. Chunki bugungi kunda insoniyat jamiyatini halokat yoqasiga olib kelib qo‘ygan global muammolar ma’naviy yuksalishga ye tarli darajada e’tibor qaratilmaslikning oqibatida kelib chiqqandir. Ma’naviy qashshoqlik insoniyat jamiyatining keyingi taraqqiyotini va hatto keyingi mavjud bo‘lishini gumon qilib qo‘ymoqda. Bugungi kunda odamlarning najoti, mashhur alloma Imom al- Buxoriyning aytganidek, faqat bilim bilangina bog‘liq bo‘lmay qoldi, endi odamlarni najoti bilim va ma’navi ya tga bog‘liq bo‘lib qoldi. Shuning uchun ma’naviyatni yuksaltirish bilan bog‘iq bo‘lgan muammolar ijtimoiy-gumanitar fanlarning eng dolzarb vazifalari bo‘lishi lozim. Ma’naviyatni yuksaltirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolardan biri ma’naviy yuksaklik darajasini baholash mezoni aniq emasligidir. Insonning ma’naviyatiga baho berganda uning qilgan amallariga qarab emas, balki amallarining motiviga qarab beriladi. Inson harakati motivini o‘rganish psixologiya fanining dolzarb muammosi hisoblanadi. Muammo shundaki, motivni anglab olish oson emas, buning uchun alohida tafakkur kerak bo‘ladi, ya’ni sotsiologik bilimga asoslangan analitik tafakkur kerak. Insoniyat jamiyatining mavjud bo‘lishi va rivojlanishi ijtimoiy tartibga, tartib esa, bilim va ma’naviyatga bog‘iq ekan, bilim va ma’naviyatni rivojlantirish masalalarining o‘zi ham bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Jamiyatda bilim va ma’naviyat yuksalishi uchun ular qadrlanishi lozim, chunki jamiyatda nima qadrlansa, odamlar o‘shanga intilib yashaydilar. Xuddi shunday odamlar bilim va ma’naviyatga intilib yashashlari uchun bilim va ma’naviyat boylik sifatida qadrlanishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, jismoniy mehnat mahsuli qanday qadrlansa, aqliy mehnat mahsuli ham xuddi shunday qabul qilinishi va yanada kuchliroq qadrlanishi lozim. Yana ham oddiyroq qilib aytganda, g‘oya aqliy mehnat mahsuli sifatida tan olinishi va qadrlanishi lozim, ya’ni g‘oyani tovar ga aylantirish imkoniyati bo‘lishi lozim. Qachon jamiyatda bilim va ma’naviyat boylik sifatida qabul qilinsa, o‘shanda odamlar ularga intilib yashashadi va, natijada, bilim va ma’naviyat yuksala boshlaydi. Demak, ijtimoiy- gumanitar fanlarning rivojlanishi bilim va ma’naviyatning qadrlanishi hamda xususiy intellektual mulk tushunchasining shakllanishi bilan bog‘liqdir. Bugungi kunda mustaqillik sharofati bilan intellektual mulkni qadrlash imkoniyati paydo bo‘ldi, chunki mustaqillik erkin fikrlash imkoniyatini berdi. Faqat erkin fikrlay olgan avlodgina buyuk kashfiyotlar qilishga qodir, chunki erkinlik insonning ichki imkoniyatlarini to‘liq namoyon qilishga sharoit yaratadi. Ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida, eng avvalo, tarix fanining rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar ochib berish lozim. Chunki, tarixiy bilim barcha ijtimoiy- gumanitar fanlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy bilimsiz biror-bir ijtimoiy fan rivojlana olmaydi, aniqroq qilib aytganda, faylasuf ham, sotsiolog ham, politolog ham, iqtosodchi ham, psixolog ham faqat tarixiy bilim negizidagini tadqiqot olib borishi mumkin. Umuman, tarixni bilmasdan turib inson sovodli bo‘lishi mumkin emas, chunki tarixiy bilim yuqorida ta’kidlaganimizdek barcha ijtimoiy fanlarning negizini tashkil qiladi. Mashhur donishmandlardan biri tarixni bilmagan odam ma’lumotli bo‘la olmaydi va o‘zini tasodif deb hisoblashi lozim deb yozgani bejiz emas. Mustaqillik sharofati bilan biz o‘z tariximizni ob’ektiv o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Bugungi kunda O‘zbekiston tarixini o‘rganish milliy g‘oya ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lishi lozim. Eng avvalo, “O‘zbekiston tarixini xolisona, ob’ektiv o‘rganishda mustaqillikning ahamiyati” mavzusida ilmiy tadqiqot olib borish lozim. Tarixiy tadqiqotlar milliy g‘oya ruhida bo‘lishi uchun tarixiy jarayon xronologik ketma-ketlikda o‘rganilib, vatanni tashqi dushmandan himoya qilish va mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar tarixiga alohida e’tibor qaratish lozim. Aytaylik, 1916 yil qo‘zg‘aloni mardikorlikka bormaslik uchun kurash tarzida kelib chiqqan bo‘lsa ham, uning mohiyatida istiqlol g‘oyasi yotganligini ochib berish muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tadqiqot hisoblanadi. Bundan tashqari, totalitar sho‘rolar zamonida 40 mingdan ziyodroq ziyolilarning istiqlol g‘oyasi uchun qurbon bo‘lganliklarini ham alohida tadqiqot mavzusi sifatida yanada kengroq o‘rganish lozim. Sho‘ro mustabid tuzumining rivojlanish imkoniyatlari tugaganligini yorituvchi “Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan totalitar sho‘ro tuzumidagi xato va kamchiliklar” mavzuidagi ilmiy tadqiqot bozor munosabatlari yo‘lini tanlagan va jamiyatni demokratlashtirish, liberallashtirish yo‘lidan borayotgan mamlakat uchun muhim tarixiy saboq bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ijtimoiy-gumanitar fanlarning eng dolzarb muammosi ijtimoiy tartibni o‘rnatish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun, tarixchilar tomonidan, o‘tmishda ijtimoiy tartib qanday qilib o‘rnatilganligini tarixiy tahlil qilish muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. Bu borada buyuk bobokalonimiz Amir Temur davrida ijtimoiy tartibni o‘rnatish va, umuman, o‘sha davr tarixiy tajribasini o‘rganish va ijodiy qo‘llash alohida ahamiyatga ega. Chunki Amir Temur bobomiz zamonasida ijtimoiy tartibni o‘rnatish “Kuch - adolatda” tamoyili asosida amalga oshirilgan. Bugungi kunda ushbu tamoyilni ijodiy qo‘llash taraqqiyotning o‘zbek modeli tamoyillaridan biri bo‘lgan qonun ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ijtimoiy - gumanitar fanlarning rivojlanishiga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri bu ularga bo‘lgan ehtiyojni ng tabiiy fanlarga bo‘lgan ehtiyojdan nisbatan pastligidir. Chunki ijtimoiy - gumanitar fanlar beradigan iqtisodiy samarani xuddi tabiiy fanlar beradigan samara sifatida raqamlarda ifodalash ancha mushkul ish. Shuning uchun ularga bo‘lgan ehtiyoj ham tabiiy fanlarga bo‘lgan ehtiyojdan nisbatan pastroq bo‘lmoqda. Lekin ijtimoiy - gumanitar fanlar beradigan foyda hech qanday raqamlar bilan o‘lchab bo‘lmaydigan boylik hisoblanadi. Chunki ijtimoiy- gumanitar fanlar ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan nazorat faoliyatini takomillashtirish borasidagi ilmiy xulosalarni beradi. Bundan tashqari , ijtimoiy- gumanitar fanlar odamni nafaqat aq l li , balki , dono bo‘lishini ham ta’minlaydi. Bugungi kunda faqat bilim negizida shakllanadigan aql bilangina ijtimoiy tartibni ta’minlab bo‘lmaydi. Buning uchun ma’naviyat negizida shakllanadigan donolik ham kerak bo‘lmoqda va bunday dono avlodni tarbiyalashda ijtimoiy - gumanitar fanlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bularni anglab olish ijtimoiy - gumanitar fanlarga bo‘lgan ehtiyojni oshirishga va buning natijasida fan rivojiga kuchli turtki beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi doimo ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammosi bo‘lib kelgan va bugun ham shunday bo‘lib qolmoqda. Ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi esa nazorat tizimini ng samarali ishlashini ta’minlaydigan mexanizm shakllanganligiga bog‘liq. Shuning uchun nazorat tizimi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqotqlarga keng imkoniyatlar ochib berish va bu borada barcha ijtimoiy-gumanitar fanlarning hamkorligini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun barcha vaqtlarda dolzarb muammo bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatish masalalarini tadqiq qilishga xizmat qiladigan “Ijtimoiy nazorat” kafedrasini ochish va ushbu kafedrada jamiyatshunos olimlarning ijtimoiy tartibni o‘rnatish borasida kompleks ilmiy tadqiqotlar olib borishlarini ta’minlash lozim. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan ijtimoiy nazorat faoliyatini takomillashtirish muammolarini yechishga qaratilgan ilmiy izlanishlar barcha ijtimoiy-gumanitar fan namoyandalarining kompleks yondashuvini taqozo etadi. Foydalanilgan manba va adabiyotlar: .Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik barcha darajadagi rahbarlarning kundalik hayot qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent. O‘zbekiston. 2017 yil. 2. Mirziyoev Sh.M. 2017-2021 yillvarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘ycha Harkatlar strategiyasi. Toshkent. O‘zbekiston. 2017 yil. 3.Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent, 2021 yil.- 464 b. 4.Karimov I. A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T. O‘zbekiston. 2010 y. 5.Bafoev Sh. Jamoatchilik nazorati demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning muhim omili sifatida // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. – 2007 № 1. 6.Mustafoev M. Jamoatchilik nazorati – jamiyat muvozanati // Muloqot 2004 y. № 4 7.Muxtorov N. Amnistiya aktlarini qo‘llanilishida jamoatchilik nazorati: davlat boshqaruv organlari va fuqarolik jamiyati institutlarining hamkorligi // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2010 y. № 3 8.Nabiev T., Soleev A. O‘zini o‘zi boshqarish organlari jamoatchilik nazoratining sub’ekti sifatida // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2008 y. № 4 9.Nabiev F. X. Obespechenie i sovershenstvovanie obщestvennogo kontrolya v programmnыx dokumentax politicheskix partiy Uzbekistana // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2010 № 3 10.Nabiev F. X. Ijtimoiy nazorat. Samarqand. 2016 yil.

O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari . Reja 1.Ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida Ijtimoiy nazorat fanining o‘rni. 2. D avlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada demokratlashtirish da ijtimoiy-gumanitar fanlar ning o‘rni. 3.Nazorat faoliyatiga doir bilimni ishlab chiqish va targ‘ib qilishda oliy ta’lim tizimining o‘rni.

Bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida shakllanayotgan Ijtimoiy nazorat fani zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili talablaridan kelib chiqadi. Shuning uchun ushbu fan barcha jamiyatshunos olimlarni hamkorlikdagi izlanishlarini taqozo etadigan muhim fanlardan biri deb aytishimiz mumkin. Ijtimoiy nazorat fanining ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki u jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladi. Bundan tashqari ushbu fan demokratiyaning muhim sharti bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak avlodni bo‘lishini talab qiladi. Bunday avlodni tarbiyalashda Ijtimoiy nazorat fani beradigan bilim muhim ahamiyatga ega, chunki bu fan beradigan bilim ham siyosiy, ham huquqiy bilimni oshirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy nazorat fani fuqarolik jamiyati institutlariga demokratiya sharoitida yashash uchun kerak bo‘lgan bilimlarni beradigan amaliy fan hisoblanadi. Ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan nazorat tizimi faoliyati. Fanning predmeti esa nazorat faoliyati, tizimi va mexanizmi, davlat va jamiyat sherikligidagi nazoratni tashkil qilish hamda ijtimoiy tartib bilan ijtimoiy nazorat o‘rtasidagi bog‘liqlik masalalarini tahlil qilish. Har qanday fanning ahamiyati uning predmetini ahamiyati bilan belgilanadi. Ijtimoiy nazorat fanining predmeti jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartib bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ushbu fan ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida eng muhim fan ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Umuman olganda barcha ijtimoiy- gumanitar fanlar o‘z predmetlarini belgilaganda aynan ana shu ijtimoiy tartib ya’ni ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti bo‘lgan ijtimoiy tartib muammosi bilan bog‘lashlari lozim. Chunki ijtimoiy tartib jamiyat taraqqiyotining muhim sharti hisoblanadi va shuning uchun ham barcha vaqtlarda olimu ulamolar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolni javobini topishga harakat qilishgan. Nazorat – huquq va axloq asosida qabul qilingan me’yorlar va cheklovlarga rioya qilishni ta’minlash orqali jamiyatda tartib o‘rnatadigan mexanizm

faoliyatidir. Nazoratning mazmun-mohiyati jamiyatda mustahkam adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish. Nazorat mazmunan ichki va tashqi, shakldan quyidan va yuqoridan bo‘ladi. Nazorat tushunchasi uzoq vaqtlar davomida, aniqrog‘i sovetlar zamonida totalitar rejim hukmronlik qilganligi tufayli e’tibordan chetda qolib keldi. Nazorat asosan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari nazorati sifatida qabul qilinib kelingan. Faqat sobiq totalitar tuzum inqirozga kirishi bilan o‘tgan asrning 70 yillarini oxirlarida davlat nazorati bilan jamiyat nazorati bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida fikrlay boshlashdi. Shuning uchun 1979 yilda davlat nazorati bilan jamiyat nazoratiga amalga oshirish maqsadida xalq nazorati to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun asosida xalq nazorati tashkiloti tuzildi bu tashkilot davlat nazorati bilan jamiyat nazoratini uyg‘unlashtirishi kerak edi. Lekin, bu tashkilot jamiyat nazoratini amalga oshiradigan vositaga aylanmay, tez orada davlat nazoratini yana bir vositaga bo‘lib qoldi. Chunki jamiyat nazorati va nazorat tizimi to‘g‘risidagi tushuncha va bilimlar yetarli emas edi. Chunki sovetlar zamonasida hayot siyosiylashtirilgan bo‘lsa ham, siyosiy bilim kommunistik mafkura doirasida kerakli darajada berilgan. Nazorat to‘g‘risidagi tushuncha mukammal bo‘lmaganligi uchun nazoratni amalga oshirish shakllari ham o‘ shanga monand bo‘lib, asosan nazorat yuqoridan amalga oshirilgan. I nsoniyat jamiyatini fan faoliyat sohasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi va qaysi mamlakat ilm-fan yutuqlariga asoslansa, o‘sha mamlakat taraqqiyotga erishishi hamda gullab-yashnashi mumkinligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tishi bilan O‘zbekistonda fan faoliyatini rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi. Chunki mustaqillik O‘zbekiston xalqiga erkin yashash imkoniyatini berdi, erkinlik esa har qanday faoliyatni, jumladan fan faoliyatini samarali qiluvchi muhim omildir. Jamiyat taraqqiyoti ko‘p omillarga va, eng avvalo, xato qilmasdan to‘g‘ri yo‘ldan borishga bog‘liqdir. Xato qilmasdan to‘g‘ri harakat qilish uchun esa oldindan ko‘ra bilish kerak va buning uchun ilm-fan tavsiyalariga asoslanib jamiyatni boshqarish lozim. Chunki fan faoliyatining mahsuli bo‘lgan bilim oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini berib, bizni xatodan saqlanib to‘g‘ri harakat qilishimizni ta’minlaydi. Shuning uchun hadis ilmining

sultoni Imom al- Buxoriy “ Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay” 1 deb yozgan yoki G‘arb sotsiologiyasining asoschisi Ogyust Kont “Bilish oldindan ko‘ra bilish uchun, oldindan ko‘ra bilish esa harakat qilish uchun” 2 deb yozib qoldirgan. Bilim alohida ongli ijtimoiy faoliyat turi bo‘lgan fan faoliyati orqali shakllanadi. Fan faoliyati tabiat, jamiyat va tafakkurning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Inson bilan tabiat o‘rtasida yuz beradigan munosabatlardagi iqtisodiy ehtiyojdan kelib chiqib tabiiy fanlar yuzaga kelgan. Ammo hayot jarayonida inson nafaqat tabiat bilan, balki o‘zaro munosabatga ham kirishadi va ana shu ijtimoiy munosabatlardagi , ya’ni siyosiy va huquqiy munosabatlardagi ehtiyojdan kelib chiqib ijtimoiy-gumanitar fanlar yuzaga keladi. Aniqroq qilib qilib aytganda, ijtimoiy fanlar jamiyatni anglashga xizmat qilsa, gumanitar fanlar insonni anglashga xizmat qiladi va, xuddi shunday, tabiiy fanlar tabiatni anglashga qaratilgandir. Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlar insoniyat jamiyatidagi odamlararo munosabatlarni va bu munosabatlarning ijrochisi bo‘lgan insonni anglashga xizmat qiladi. Insoniyat jamiyati rivojlanib borishi bilan ijtimoiy munosabatlar ham va insonning o‘zi ham takomillashib boradi va, demak, ularni o‘rganish, anglab olish ham murakkablashib boradi. Shuning uchun ijtimoiy-gumanitar fanlarning maqsad va vazifalari zamon talablaridan kelib chiqib murakkablashib boradi, chunki tarixiy jarayonning o‘zi oddiylikning murakkablashib borishidan iboratdir. Demak , ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolarini aniqlab olish uchun zamon mohiyatidan va talabidan kelib chiqish lozim. Bugungi kunning talabi mamlakatimizni demokratlashtirish va liberallashtirish asosida kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishdan iborat bo‘lib, u zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili dan kelib chiqadi. Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlarning vazifasi ana shu tamoyil ning ijrosini ta’minlashga xizmat qiladigan ilmiy asos va shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Buning uchun ular, eng avvalo, bu borada, ya’ni mamlakatni modernizatsiyalash borasida qanday muammolar mavjudligini bilishlari lozim va o‘sha muammolarni 1 Саодат йўли. Тошкент – 2016 йил. 75-бет. 2 Мухаев Р.Т. Политология. Москва. 1998 год, стр.393.

boshqalardan ko‘ra oldinroq ilg‘ab olib, uni bartaraf qilish borasida ilmiy taklif va xulosalarni ishlab chiqishlari lozim. Shuning uchun O‘zbekistonda mustaqillik va zamon talablaridan kelib chiqib yangi ilmiy asarlar va darsliklar yaratilmoqda. Barcha vaqtlarda ijtimoiy-gumanitar fanlarning muammolari ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan. Boshqacha qilib aytganda, barcha vaqtlarda jamiyatshunos olimlar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topishga harakat qilishgan. Bugungi kunda ham ushbu savolga javob topish, oldingidek, o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Chunki, hali- hanuz dunyoning biror-bir davlati o‘z mamlakatida ijtimoiy tartib barqarorligini to‘liq ta’minlashga erisha olgani yo‘q. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “K uchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili ham ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki, ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati yetarli emasligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ham kerak bo‘lmoqda va jamiyat o‘zining nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun u, albatta, kuchli bo‘lishi lozim. “ Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili asosida ishlab chiqilgan va 2010 yil 12 noyabrda Parlamentning qo‘shma majlisida bayon qilingan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarollik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” hamda 2017 yilning 7 fevralida tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” fuqarolik jamiyatini kuchli qilishning dolzarb muammolarini belgilab berdi. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da belgilab berilgan muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar ijtimoiy- gumanitar fanlarning ham dolzarb muammolari hisoblanadi, chunki mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi ham, Harakatlar strategiyasi ham o‘z mazmun- mohiyatiga ko‘ra, barcha vaqtlarda donishmandlarni o‘ylantirib kelgan savolni, ya’ni qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topish jarayoniga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shiladi. Harakatlar strategiyasi mamlakatni demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida yangi davrni

O'xshashlar

Yangi O‘zbekistonda ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolari
Yangi O‘zbekistonda milliy tiklanishdan milliy yuksalishga o‘tish jarayonida tarix fanining dolzarb muammolari
PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI ВА METODLARI
PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI
Yangi O‘zbekistonda yangi Ijtimoiy nazorat fanining yaratilishi va ijtimoiy nazoratni shakllanishi.