O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari.
![O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti,
predmeti va dolzarb muammolari .
Reja
1.Ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida Ijtimoiy nazorat fanining o‘rni.
2. D avlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada
demokratlashtirish da ijtimoiy-gumanitar fanlar ning o‘rni.
3.Nazorat faoliyatiga doir bilimni ishlab chiqish va targ‘ib qilishda oliy ta’lim
tizimining o‘rni.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_1.png)
![Bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida shakllanayotgan Ijtimoiy
nazorat fani zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik
jamiyati sari” tamoyili talablaridan kelib chiqadi. Shuning uchun ushbu fan barcha
jamiyatshunos olimlarni hamkorlikdagi izlanishlarini taqozo etadigan muhim
fanlardan biri deb aytishimiz mumkin. Ijtimoiy nazorat fanining ahamiyati yana
shu bilan belgilanadiki u jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy
tartibni o‘rnatishga xizmat qiladi. Bundan tashqari ushbu fan demokratiyaning
muhim sharti bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyatni shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li demokratiya sharoitida
yashashga qodir bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak avlodni bo‘lishini
talab qiladi. Bunday avlodni tarbiyalashda Ijtimoiy nazorat fani beradigan bilim
muhim ahamiyatga ega, chunki bu fan beradigan bilim ham siyosiy, ham huquqiy
bilimni oshirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy nazorat fani fuqarolik jamiyati
institutlariga demokratiya sharoitida yashash uchun kerak bo‘lgan bilimlarni
beradigan amaliy fan hisoblanadi. Ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti ijtimoiy
tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan
nazorat tizimi faoliyati. Fanning predmeti esa nazorat faoliyati, tizimi va
mexanizmi, davlat va jamiyat sherikligidagi nazoratni tashkil qilish hamda ijtimoiy
tartib bilan ijtimoiy nazorat o‘rtasidagi bog‘liqlik masalalarini tahlil qilish. Har
qanday fanning ahamiyati uning predmetini ahamiyati bilan belgilanadi. Ijtimoiy
nazorat fanining predmeti jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy
tartib bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ushbu fan ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida
eng muhim fan ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Umuman olganda barcha ijtimoiy-
gumanitar fanlar o‘z predmetlarini belgilaganda aynan ana shu ijtimoiy tartib ya’ni
ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti bo‘lgan ijtimoiy tartib muammosi bilan
bog‘lashlari lozim. Chunki ijtimoiy tartib jamiyat taraqqiyotining muhim sharti
hisoblanadi va shuning uchun ham barcha vaqtlarda olimu ulamolar qanday qilsak
jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolni javobini topishga harakat qilishgan.
Nazorat – huquq va axloq asosida qabul qilingan me’yorlar va cheklovlarga
rioya qilishni ta’minlash orqali jamiyatda tartib o‘rnatadigan mexanizm](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_2.png)
![faoliyatidir. Nazoratning mazmun-mohiyati jamiyatda mustahkam adolatli ijtimoiy
tartibni o‘rnatish. Nazorat mazmunan ichki va tashqi, shakldan quyidan va
yuqoridan bo‘ladi. Nazorat tushunchasi uzoq vaqtlar davomida, aniqrog‘i sovetlar
zamonida totalitar rejim hukmronlik qilganligi tufayli e’tibordan chetda qolib
keldi. Nazorat asosan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari nazorati sifatida
qabul qilinib kelingan. Faqat sobiq totalitar tuzum inqirozga kirishi bilan o‘tgan
asrning 70 yillarini oxirlarida davlat nazorati bilan jamiyat nazorati bo‘lishi
kerakligi to‘g‘risida fikrlay boshlashdi. Shuning uchun 1979 yilda davlat nazorati
bilan jamiyat nazoratiga amalga oshirish maqsadida xalq nazorati to‘g‘risidagi
qonun qabul qilindi. Ushbu qonun asosida xalq nazorati tashkiloti tuzildi bu
tashkilot davlat nazorati bilan jamiyat nazoratini uyg‘unlashtirishi kerak edi.
Lekin, bu tashkilot jamiyat nazoratini amalga oshiradigan vositaga aylanmay, tez
orada davlat nazoratini yana bir vositaga bo‘lib qoldi. Chunki jamiyat nazorati va
nazorat tizimi to‘g‘risidagi tushuncha va bilimlar yetarli emas edi. Chunki sovetlar
zamonasida hayot siyosiylashtirilgan bo‘lsa ham, siyosiy bilim kommunistik
mafkura doirasida kerakli darajada berilgan. Nazorat to‘g‘risidagi tushuncha
mukammal bo‘lmaganligi uchun nazoratni amalga oshirish shakllari ham o‘ shanga
monand bo‘lib, asosan nazorat yuqoridan amalga oshirilgan.
I nsoniyat jamiyatini fan faoliyat sohasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi va qaysi
mamlakat ilm-fan yutuqlariga asoslansa, o‘sha mamlakat taraqqiyotga erishishi
hamda gullab-yashnashi mumkinligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Mustaqil
taraqqiyot yo‘liga o‘tishi bilan O‘zbekistonda fan faoliyatini rivojlanishiga keng
imkoniyatlar yaratildi. Chunki mustaqillik O‘zbekiston xalqiga erkin yashash
imkoniyatini berdi, erkinlik esa har qanday faoliyatni, jumladan fan faoliyatini
samarali qiluvchi muhim omildir. Jamiyat taraqqiyoti ko‘p omillarga va, eng
avvalo, xato qilmasdan to‘g‘ri yo‘ldan borishga bog‘liqdir. Xato qilmasdan to‘g‘ri
harakat qilish uchun esa oldindan ko‘ra bilish kerak va buning uchun ilm-fan
tavsiyalariga asoslanib jamiyatni boshqarish lozim. Chunki fan faoliyatining
mahsuli bo‘lgan bilim oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini berib, bizni xatodan
saqlanib to‘g‘ri harakat qilishimizni ta’minlaydi. Shuning uchun hadis ilmining](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_3.png)
![sultoni Imom al- Buxoriy “ Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay” 1
deb
yozgan yoki G‘arb sotsiologiyasining asoschisi Ogyust Kont “Bilish oldindan
ko‘ra bilish uchun, oldindan ko‘ra bilish esa harakat qilish uchun” 2
deb yozib
qoldirgan. Bilim alohida ongli ijtimoiy faoliyat turi bo‘lgan fan faoliyati orqali
shakllanadi. Fan faoliyati tabiat, jamiyat va tafakkurning rivojlanish
qonuniyatlarini ochib beradi. Inson bilan tabiat o‘rtasida yuz beradigan
munosabatlardagi iqtisodiy ehtiyojdan kelib chiqib tabiiy fanlar yuzaga kelgan.
Ammo hayot jarayonida inson nafaqat tabiat bilan, balki o‘zaro munosabatga ham
kirishadi va ana shu ijtimoiy munosabatlardagi , ya’ni siyosiy va huquqiy
munosabatlardagi ehtiyojdan kelib chiqib ijtimoiy-gumanitar fanlar yuzaga keladi.
Aniqroq qilib qilib aytganda, ijtimoiy fanlar jamiyatni anglashga xizmat qilsa,
gumanitar fanlar insonni anglashga xizmat qiladi va, xuddi shunday, tabiiy fanlar
tabiatni anglashga qaratilgandir.
Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlar insoniyat jamiyatidagi odamlararo
munosabatlarni va bu munosabatlarning ijrochisi bo‘lgan insonni anglashga xizmat
qiladi. Insoniyat jamiyati rivojlanib borishi bilan ijtimoiy munosabatlar ham va
insonning o‘zi ham takomillashib boradi va, demak, ularni o‘rganish, anglab olish
ham murakkablashib boradi. Shuning uchun ijtimoiy-gumanitar fanlarning maqsad
va vazifalari zamon talablaridan kelib chiqib murakkablashib boradi, chunki tarixiy
jarayonning o‘zi oddiylikning murakkablashib borishidan iboratdir. Demak ,
ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolarini aniqlab olish uchun zamon
mohiyatidan va talabidan kelib chiqish lozim. Bugungi kunning talabi
mamlakatimizni demokratlashtirish va liberallashtirish asosida kuchli davlatdan
kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishdan iborat bo‘lib, u zamonamiz mohiyati bo‘lgan
“Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili dan kelib chiqadi.
Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlarning vazifasi ana shu tamoyil ning ijrosini
ta’minlashga xizmat qiladigan ilmiy asos va shart-sharoitlarni yaratishdan iborat.
Buning uchun ular, eng avvalo, bu borada, ya’ni mamlakatni modernizatsiyalash
borasida qanday muammolar mavjudligini bilishlari lozim va o‘sha muammolarni
1
Саодат йўли. Тошкент – 2016 йил. 75-бет.
2
Мухаев Р.Т. Политология. Москва. 1998 год, стр.393.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_4.png)
![boshqalardan ko‘ra oldinroq ilg‘ab olib, uni bartaraf qilish borasida ilmiy taklif va
xulosalarni ishlab chiqishlari lozim. Shuning uchun O‘zbekistonda mustaqillik va
zamon talablaridan kelib chiqib yangi ilmiy asarlar va darsliklar yaratilmoqda.
Barcha vaqtlarda ijtimoiy-gumanitar fanlarning muammolari ijtimoiy
tartibni o‘rnatish muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan. Boshqacha qilib aytganda,
barcha vaqtlarda jamiyatshunos olimlar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi
degan savolning javobini topishga harakat qilishgan. Bugungi kunda ham ushbu
savolga javob topish, oldingidek, o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Chunki, hali-
hanuz dunyoning biror-bir davlati o‘z mamlakatida ijtimoiy tartib barqarorligini
to‘liq ta’minlashga erisha olgani yo‘q. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “K uchli
davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili ham ijtimoiy tartibni o‘rnatish
muammosi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki, ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun
faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati yetarli emasligini tarix yaqqol
ko‘rsatib turibdi. Buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ham
kerak bo‘lmoqda va jamiyat o‘zining nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun
u, albatta, kuchli bo‘lishi lozim. “ Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ”
tamoyili asosida ishlab chiqilgan va 2010 yil 12 noyabrda Parlamentning qo‘shma
majlisida bayon qilingan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarollik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” hamda 2017
yilning 7 fevralida tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O‘zbekistonni
rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”
fuqarolik jamiyatini kuchli qilishning dolzarb muammolarini belgilab berdi.
Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da belgilab
berilgan muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar ijtimoiy-
gumanitar fanlarning ham dolzarb muammolari hisoblanadi, chunki mamlakatni
modernizatsiyalash konsepsiyasi ham, Harakatlar strategiyasi ham o‘z mazmun-
mohiyatiga ko‘ra, barcha vaqtlarda donishmandlarni o‘ylantirib kelgan savolni,
ya’ni qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topish
jarayoniga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shiladi. Harakatlar strategiyasi mamlakatni
demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida yangi davrni](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_5.png)
![boshlab berdi. Demokratiya va fuqarolik jamiyati inson huquq va erkinliklarini
ta’minlashning muhim sharti hisoblanadi. “Davlatimiz rahbari 2017 yil 7 fevralda
tasdiqlagan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi inson huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash tizimini yanada
takomillashtirishning yangi bosqichini boshlab berdi”. 3
2. D avlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada
demokratlashtirish da ijtimoiy-gumanitar fanlar ning o‘rni.
I jtimoiy tartibni o‘rnatish muammosini hal qilish bugungi kunda
taraqqiyotning eng maqbul yo‘li deb tan olingan demokratik taraqqiyot yo‘lini
tanlash va shu yo‘ldan borish bilan bog‘ l iqdir. Shuning uchun ijtimoiy-gumanitar
fanlar oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri- - bu davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlari faoliyatini yanada demokratlashtirish masalalari bilan
bog‘liq. Demokratiya deganda hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishi va
nazorat qilinishi tushuniladi. Shuning uchun xalqning ushbu jarayonlarda ishtirok
etish imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladigan omillarni topish
jamiyatshunos olimlar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Demokratiya
namoyon bo‘lishi uchun, eng avvalo, demokratiya sharoitida yashashga qodir
bo‘lgan fuqarolar bo‘lishi kerak va bunday fuqarolar siyosiy-huquqiy madaniyat
hamda yuksak ma’naviyat negizida shakllanadi. Shuning uchun jamiyatning
siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirish va ma’naviyatini yuksaltirish masalalari
ijtimoiy-gumanitar fanlarning ustuvor yo‘nalishlaridan bo‘lishi lozim.
Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibning
o‘rnatilishi hokimiyat tarmoqlari o‘rtasidagi munosabatda tartibning mavjudligiga
bog‘liq bo‘ladi. Chunki ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi, eng avvalo, davlatga
bog‘liq, lekin davlat mamlakatda tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lishi uchun oldin
uning o‘zida tartib o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. Bunday tartib o‘rnatilishi uchun
hokimiyat tarmoqlari o‘rtasida manfaatlar to‘qnashganda o‘zaro tiyib turish tizimi
shakllangan bo‘lishi lozim. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy tartibni o‘rnatishda
3
Саидов А.Х. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси тамойиллари ва қадриятларига эҳтиром тимсоли.
Фуқаролик жамияти – 2018. - №4. – Б.6;](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_6.png)
![o‘zaro tiyib turish va mafaatlar muvozanati samarali tizimining o‘rni mavzusi
bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar oldida turgan dolzarb muammolardan biri
deb aytish mumkin. Ushbu muammo keng va tor ma’noda tushunilishi mumkin.
Keng ma’noda, umuman, ikki inson o‘rtasidagi o‘zaro tiyib turish sifatida
tushuniladi, tor ma’noda esa aniq sub’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro tiyib turish
tushuniladi. Har qanday holatda ham inson o‘zini tiyib turishi uchun unda
ma’naviyat yuksak bo‘lishi lozim, ikkinchidan har ikkala tomon teng bo‘lishi
lozim. Agar tomonlar teng bo‘lmasa va tomonlardan biri kuchli bo‘lsa, o‘zaro tiyib
turishni ta’minlab bo‘lmaydi, balki faqat bir tomon, ya’ni kuchsiz tomon o‘zini
tiyib turishi ta’minlanadi , xolos. Demak, o‘zaro tiyib turish tizimi shakllanishi
uchun ikkita omil, ya’ni ma’naviyat negizida inson o‘z ustidan hokimiyatga ega
bo‘lgan bo‘lishi lozim va ikkinchi omil, tomonlar teng bo‘lishlari lozim. Bugungi
kunda bizda kuchli davlat va nisbatan kuchsiz jamiyat mavjud, shuning uchun ular
o‘rtasida o‘zaro tiyib turish tizimini shakllantirish qiyin kechadi. Davlat jamiyat
oldida o‘zini tiyib turishi uchun jamiyat kuchli bo‘lishi lozim, buning uchun
fuqarolar fuqarolik jamiyati institutlariga birlashgan bo‘lishlari lozim. Zamonamiz
mohiyati bo‘lgan “ K uchli davlatdan -- kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili
o‘zaro tiyib turish tizimini ng shakllanishiga xizmat qiladi, chunki ushbu tamoyil
jamiyatni kuchli qilishga qaratilgan.
O‘zaro tiyib turish tizimining shakllanishi manfaatlarning to‘g‘ri
ifodalanishini taqozo etadi. Manfaatni to‘g‘ri ifodalash deganda insonning
jamiyatdagi ahamiyati bilan mavqei o‘rtasidagi munosiblikni tushunish lozim.
Boshqacha qilib aytganda, inson o‘z manfaatini ifodalaganda o‘zining jamiyatdagi
ahamiyatidan kelib chiqib, ya’ni o‘shanga munosib tarzda ifodalashi lozim.
Insonning jamiyatdagi ahamiyatini ifodalaganda asosan ikkita mezondan kelib
chiqish to‘g‘ri bo‘ladi. Birinchisi, o‘z faoliyatiga ijodiy yondashib, biror bir
yangilik yaratishi bo‘lsa, ikkinchisi, jamiyatda bo‘layotgan voqealarga va, eng
avvalo, adolat bilan razolat o‘rtasidagi kurashga nisbatan befarq bo‘lmasdan
daxldorlik hissi bilan yashashi. Ana shunday insonlarni, ya’ni o‘z kasbiy
faoliyatiga ijodiy yondashib, yangilik yaratgan va jamiyatga nisbatan daxldorlik](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_7.png)
![hissi bilan yashayotgan odamlarning manfaati ustun bo‘lishi lozim. Demak, faqat
o‘z kasbiy faoliyatini yuzaki amalga oshirib yashayotgan va jamiyatga nisbatan
befarq bo‘lgan odamlar o‘z manfaatlarini ifodalaganlarida o‘zlarini ko‘proq tiyib
turishlari lozim. Va aksincha, o‘z ishiga ijodiy yondashib yangilik yaratgan va
dunyoda bo‘layotgan voqealarga nisbatan daxldorlik hissi bilan yashayotgan
insonlar o‘z manfaatlarini ifodalaganda o‘zlarini kamroq tiyib turishlari adolatdan
bo‘ladi. Umuman, o‘zaro tiyib turish tamoyili ijtimoiy hayotning barcha sohalarida
va barcha sub’ektlar o‘rtasida namoyon bo‘lishi lozim. Hatto global miqyosda
davlatlar o‘rtasida ham o‘zaro tiyib turish tamoyiliga amal qilinishi kerak. Bir
davlat ikkinchi bir davlatning manfaatining paymol qilishdan o‘zini tiyib turishi
lozim. Lekin, buning uchun har ikkala davlat ham bir xil kuchli bo‘lishi kerak, agar
biri kuchsiz bo‘lsa, o‘shanisining manfaati paymol qilinish ehtimoli kuchli bo‘ladi.
Shuning uchun davlatlar turli xil xalqaro tashkilotlarga birlashgan holda o‘z
manfaatlarini ifodalashga harakat qilishadi, chunki birlashish ularni kuchli qiladi.
Ijtimoiy tartibni o‘rnatish hokimiyat tarmoqlari ichidan, eng avvalo, sud
hokimiyatiga bog‘liq bo‘lganligi uchun sud hokimiyati faoliyatini
demokratlashtirish va liberallashtirish hamda mustaqilligini ta’minlash muammosi
ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. Bu borada jamiyatning siyosiy va
huquqiy madaniyatini oshirishga xizmat qiladigan omillarni shakllantirishga
qaratilgan ilmiy tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyatshunos olimlar , va
eng avvalo , huquqshunos, siyosatshunos va sotsiologlar sud hokimiyati
qarorlarining adolatliligini kafolatini t a’minla shga xizmat qiladigan ilmiy
tadqiqotlarni olib borishlari lozim. Bu boradagi muammolardan biri shuki, sud
mustaqilligi degan tushuncha ayrim odamlarda sud nazoratsiz degan tushunchani
keltirib chiqarganligida. Vaholanki, sud hokimiyati xuddi hokimiyatning boshqa
tarmoqlari singari jamiyat nazorati ostida bo‘lishi lozim, chunki bu demokratiya
talabi. Sud mustaqilligiga daxl qilmagan holda sud hokimiyati ustidan nazoratning
konstitutsion mexanizmini topish va shu orqali sud hukmining adolatliligining
kafolatini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy izlanishlar nafaqat huquqshunos,](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_8.png)
![siyosatshunos , balki barcha jamiyatshunos olimlarning kompleks yondashuvini
talab qiladigan dolzarb muammo hisoblanadi.
Demokratik tartibotning o‘rnatilishi jamiyatning xabardorligi bilan bevosita
bog‘liq bo‘lganligi va ommaviy axborot vositalari demokratiyaning tamal toshi
bo‘lib xizmat qilganligi uchun axborot sohasini isloh qilish bilan bog‘liq bo‘lgan
masalalar, jumladan , ochiqlik va oshkoralikni ta’minlash muammolari ham
ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolari sirasiga kiradi. Davlat
hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi va oshkoraligini
ta’minlaydigan mexanizmni shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar
muhim ahmiyatga ega. Demokratiya deganda saylov va saylov deganda
demokratiya tushunilishini inobatga olsak, saylov tizimini takomillashtirish va
saylovda fuqarolarning erkin ishtirokini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan
vazifalarni hal qilishga ilmiy yondashuv ham bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar
fanlar oldida turgan dolzarb muammolardandir. Ijtimoiy tartibni o‘rnatish faqat
yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazoratigagina bog‘liq bo‘lmaganligi uchun
va nazoratni quyidan jamiyat ham amalga oshirishi kerakligidan kelib chiqsak,
fuqarolik jamiyatini kuchli qilish vazifasi ham eng dolzarb muammo ekanligini
ko‘rish mumkin. Demokratiyaning barqarorligi o‘rta sinfning kuchliligiga bog‘liq
bo‘lganligi va o‘rta sinfning kuchliligi tadbirkorlik faoliyatiga bog‘iqligi tufayli
tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladigan iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish va iqtisodiy erkinlikni ta’minlash masalasini ham o‘rganish bugungi
kunda jamiyatshunoslar oldida turgan dolzarb muammo hisoblanadi.
Insoniyat jamiyatining bugungi kundagi manzarasi globallashuv tomon
o‘zgarib bormoqda. Har qanday ijtimoiy voqelik singari globallashuvning ham
ijobiy va salbiy oqibatlari mavjud. Globallashuvning salbiy oqibatlari “ommaviy
madaniyat” niqobi ostida axloqsizlik va buzuqlikni targ‘ib qilish imkoniyatining
kengayganligidir. Barcha ijtimoiy hodisalarning, yuqorida ta’kidlaganimizdek,
ijobiy va salbiy oqibatlari bo‘lganligi kabi globallashuv jarayonining ham,
f uqarolik jamiyati shakllanishi jarayonining ijobiy va salbiy oqibatlari bo‘lishi
mumkinligini dunyoning rivojlangan mamlakatlari tarixi yaqqol ko‘rsatib turibdi.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_9.png)
![Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida odamlarning huquqlari ortib boradi va
buning natijasida ularga huquq vositasida ta’sir etish imkoniyati pasayib boradi.
Buning oqibatida esa, to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlari kelib chiqishi mumkin.
Bunga G‘arb mamlakatlarda yaqqol namoyon bo‘layotgan oilaning global inqirozi
misol bo‘la oladi. Shuning uchun fuqarolik jamiyatini shakllantirib va rivojlantirib
borayotgan O‘zbekiston mamlakati uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi
jarayonida ma’naviyatning o‘rni mavzusi ham dolzarb muammolardan biri
hisoblanishi lozim. Chunki, dunyoning rivojlangan mamlakatlari fuqarolik jamiyati
shakllanishi jarayonida axloqiy tarbiya negizida ma’naviyatni yuksaltirish
masalasiga yetarli darajada e’tibor qaratmadilar. Natijada bugungi kunda ular
axloqsizlik va buzuqlikni madaniyat deb bilishmoqda va o‘sha madaniyatni
“ommaviy madaniyat” niqobi ostida butun dunyoga, jumladan, bizlarga ham
targ‘ib qilishmoqda.
Insoniyat jamiyatida tartib bo‘lishi uchun ikkita ijtimoiy regulyator, ya’ni
huquq va axloq kashf etilgan. Fuqarolik jamiyati sharoitida odamning hulqini
huquq vositasida tartibga solish imkoniyati nisbatan pasayadi, chunki odamlarning
huquqi ortib boradi. Huquq vositasida tartibga solish imkoniyatining pasayishini
kompensatsiya qilish uchun axloq vositasida tartibga solishni kuchaytirish bilan
bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Globallashuv
va fuqarolik jamiyatining shakllanishi jarayonida kelib chiqadigan ijtimoiy
muammolarni bartaraf qilgandan ko‘ra ularning oldini olish muhim hisoblanadi.
Buning uchun esa bunday tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirishga
qaratilgan profilaktika ishlarini olib borish kerak. Shuning uchun bugungi kunda
globallashuv va fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida kelib chiqadigan
ma’naviy va mafkuraviy tahdidga qarshi immutitetni shakllantirish muammolari
jamiyatshunos olimlarning oldida turgan eng dolzarb mavzu hisoblanadi. 4
Bugungi murakkab dunyoda va globallashuv sharoitida yoshlarning
internetdan foydalanishini nazorat qilib, man qilib yoki jazolab, ularni ma’naviy va
mafkuraviy tahdidlardan himoya qilib bo‘lmaydi. Nazorat va jazolash bilan ijobiy
4
Набиев Ф.Х. Бахтли ҳаёт шароитлари. Самарқанд-2018й., 85-бет.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_10.png)
![natijaga erishib bo‘lmasligi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoev “Lekin faqat qamchi va qilich bilan ijobiy natijaga erishib
bo‘ladimi? Bu nafaqat xato fikr, balki chuqur yanglish, deb hisoblayman. Bu
borada profilaktika ishlarini kim samarali olib boradi?” 5
deb savol bilan murojaat
qilganlar. Ushbu savolga javob berish uchun profilaktika ishlarini amalga oshirish
uchun kerak bo‘lgan “vaksina” ishlab chiqilgan bo‘lishi lozim. G‘oyalar
majmuidan iborat bo‘lgan bunday “vaksina”ni ishlab chiqish jamiyatshunos
olimlarning kompleks yondashuvini talab qiladigan dolzarb muammo hisoblanadi.
Ijt imoiy tartibni o‘rnatish muammosi davlat va jamiyatdan iborat bo‘lgan
nazorat tizimiga bog‘liq ekan, demak, jamiyat nazoratini kuchli qilish bilan bog‘liq
bo‘lgan masalalarni tahlil qilishga alohida e’tibor qaratish lozim. Ijtimoiy-
gumanitar fanlar fuqarolik jamiyatining iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va huquqiy
asoslarini shakllantirishga xizmat qiladigan ilmiy izlanishlarni olib borishlari
lozim. Jumladan, fuqarolik jamiyatining nazorat funksiyasini amalga oshirishga
xizmat qiladigan ilmiy tadqiqotlarni olib borish alohida ahamiyat kasb etadigan
dolzarb muammo hisoblanadi. Chunki nazorat faoliyatiga doir ilmiy izlanishlar
nazoratga doir bilimlarni shakllantiradi va ushbu bilimlarni yoshlarni ng ongiga
singdirish orqali nazorat tizimini ng samarali ishlashini ta’minlashga qodir bo‘lgan
avlodni tarbiyala sh mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, nazoratga doir bilim,
aholining, nafaqat siyosiy, balki huquqiy madaniyatini ham oshirishga yordam
beradi. Chunki nazorat faoliyati siyosat bilan bog‘liq bo‘lsa, nazoratning asosiy
ob’ekti bo‘lgan qonun huquq sohasi bilan bog‘liq.
3.Nazorat faoliyatiga doir bilimni ishlab chiqish va targ‘ib qilishda oliy
ta’lim tizimining o‘rni.
Nazoratga doir bilimni targ‘ib qilish uchun oliy ta’lim tizimi o‘quv
dasturiga “Ijtimoiy nazorat” o‘quv kursini joriy qilish lozim, chunki ushbu kurs
orqali nazoratga doir bilimni yoshlar ongiga singdirish imkoniyati kengayadi. Bu
5
Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент-“Ўзбекистон”-2017 , 31-бет.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_11.png)
![borada birmuncha ishlar qilingan deb aytish mumkin, chunki, 2011-2012 o‘quv
yilidan boshlab Sam arqand D avlat universiteti ning “Ijtimoiy ish” yo‘nalishida
“Ijtimoiy nazorat” nomli o‘quv kursi joriy qilingan va talabalarga ushbu mavzuda
ma’ruzalar o‘qilmoqda. Bundan tashqari, Parlament granti asosida O‘qituvchilar
assotsiatsiyasi tomonidan Samarqand shahar o‘qituvchilari o‘rtasida 2012 yilda,
2014 yilda sha h arning kollej lari va litseylari o‘qituvchilari o‘rtasida , 2015 yilda
shahar nuroniylari o‘rtasida va 2016 yilda mahalla raislari o‘rtasida ijtimoiy
nazoratga doir bilim targ‘ib qilinmoqda.
Nazoratga doir bilimni kuchaytirish uchun mazkur mavzuda ilmiy
izlanishlar olib borish zaruriyatini qondirishga xizmat qiladigan “Ijtimoiy nazorat”
kafedrasini ochish maqsadga muvofiqdir. Mazkur kafedra barcha vaqtlarda
insoniyat uchun eng dolzarb bo‘lgan ijtimoiy tartib muammosini hal qilishga
xizmat qiladigan ijtimoiy nazorat mavzularida ilmiy tadqiqot ishlari olib borib,
nazoratga doir bilimlarni ishlab chiqadi va ayni bir vaqtning o‘zida yoshlar ongiga
singdirib borish imkoniyatini ham kengaytiradi. Shuning uchun ijtimoiy nazorat
masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan mavzular bugungi kunning eng dolzarb
muammolaridan hisoblanadi va ularning ahamiyatini inobatga olib, ushbu
mazudagi ilmiy izlanishlarni davlat ham, jamiyat ham qo‘llab-quvvatlashi lozim
deb aytish mumkin. Bu borada quyidagi konsepsiyani taklif qilish mumkin:
“ Ijtimoiy taraqqiyot – i jtimoiy tartib – ijtimoiy nazorat – ijtimoiy buyurtma” .
I jtimoiy nazorat ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qilar ekan, unga ijtimoiy
buyurtma berish maqsadga muvofiqdir. Chunki ijtimoiy tartibdan davlat ham,
jamiyat ham bir xil manfaatdordir, nega deganda ijtimoiy tartib o‘rnatilmagan
joyda davlat xodimi ham, xuddi shunday jamiyat a’zosi ham erkin va, demak,
baxtli ham bo‘la olmaydi. Umuman, ijtimoiy tartib, ya’ni adolat o‘rnatilmagan
mamlakatning kelajagi bo‘lmaydi va ertami-kechmi bunday mamlakat parokanda
bo‘lib, o‘z mustaqilligini qo‘ldan berib qo‘yishi mumkin.
Ijtimoiy nazoratning samarali ishlashi faqat nazoratga doir bilimlargagina
bog‘liq emas, buning uchun axloqiy tarbiya negizida shakllanadigan ma’naviy
yuksaklik ham muhim rol o‘ynaydi. Yuksak ma’naviyat nazorat mexanizmini](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_12.png)
![harakatga keltiradigan kuch bo‘lib xizmat qiladi, chunki ma’naviyat insonda ichki
nazoratni shakllantirib, o‘zgalarni ham nazorat qilishga sharoit yaratadi. Shuning
uchun nazorat tizimini samarali qilishda ma’naviyatning o‘rni mavzusi dolzarb
muammolardan biri hisoblanadi. Umuman, fuqarolik jamiyati shaklanishi
jarayonida ma’naviyatning o‘rni mavzusi barcha mamlakatlar uchun eng dolzarb
muammolardan biri bo‘lib hisoblanishi lozim. Chunki bugungi kunda insoniyat
jamiyatini halokat yoqasiga olib kelib qo‘ygan global muammolar ma’naviy
yuksalishga ye tarli darajada e’tibor qaratilmaslikning oqibatida kelib chiqqandir.
Ma’naviy qashshoqlik insoniyat jamiyatining keyingi taraqqiyotini va hatto
keyingi mavjud bo‘lishini gumon qilib qo‘ymoqda. Bugungi kunda odamlarning
najoti, mashhur alloma Imom al- Buxoriyning aytganidek, faqat bilim bilangina
bog‘liq bo‘lmay qoldi, endi odamlarni najoti bilim va ma’navi ya tga bog‘liq bo‘lib
qoldi. Shuning uchun ma’naviyatni yuksaltirish bilan bog‘iq bo‘lgan muammolar
ijtimoiy-gumanitar fanlarning eng dolzarb vazifalari bo‘lishi lozim. Ma’naviyatni
yuksaltirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolardan biri ma’naviy yuksaklik
darajasini baholash mezoni aniq emasligidir. Insonning ma’naviyatiga baho
berganda uning qilgan amallariga qarab emas, balki amallarining motiviga qarab
beriladi. Inson harakati motivini o‘rganish psixologiya fanining dolzarb muammosi
hisoblanadi. Muammo shundaki, motivni anglab olish oson emas, buning uchun
alohida tafakkur kerak bo‘ladi, ya’ni sotsiologik bilimga asoslangan analitik
tafakkur kerak.
Insoniyat jamiyatining mavjud bo‘lishi va rivojlanishi ijtimoiy tartibga,
tartib esa, bilim va ma’naviyatga bog‘iq ekan, bilim va ma’naviyatni rivojlantirish
masalalarining o‘zi ham bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan
hisoblanadi. Jamiyatda bilim va ma’naviyat yuksalishi uchun ular qadrlanishi
lozim, chunki jamiyatda nima qadrlansa, odamlar o‘shanga intilib yashaydilar.
Xuddi shunday odamlar bilim va ma’naviyatga intilib yashashlari uchun bilim va
ma’naviyat boylik sifatida qadrlanishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, jismoniy
mehnat mahsuli qanday qadrlansa, aqliy mehnat mahsuli ham xuddi shunday qabul
qilinishi va yanada kuchliroq qadrlanishi lozim. Yana ham oddiyroq qilib](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_13.png)
![aytganda, g‘oya aqliy mehnat mahsuli sifatida tan olinishi va qadrlanishi lozim,
ya’ni g‘oyani tovar ga aylantirish imkoniyati bo‘lishi lozim. Qachon jamiyatda
bilim va ma’naviyat boylik sifatida qabul qilinsa, o‘shanda odamlar ularga intilib
yashashadi va, natijada, bilim va ma’naviyat yuksala boshlaydi. Demak, ijtimoiy-
gumanitar fanlarning rivojlanishi bilim va ma’naviyatning qadrlanishi hamda
xususiy intellektual mulk tushunchasining shakllanishi bilan bog‘liqdir. Bugungi
kunda mustaqillik sharofati bilan intellektual mulkni qadrlash imkoniyati paydo
bo‘ldi, chunki mustaqillik erkin fikrlash imkoniyatini berdi. Faqat erkin fikrlay
olgan avlodgina buyuk kashfiyotlar qilishga qodir, chunki erkinlik insonning ichki
imkoniyatlarini to‘liq namoyon qilishga sharoit yaratadi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida, eng avvalo, tarix fanining rivojlanishi
uchun keng imkoniyatlar ochib berish lozim. Chunki, tarixiy bilim barcha ijtimoiy-
gumanitar fanlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy bilimsiz biror-bir ijtimoiy
fan rivojlana olmaydi, aniqroq qilib aytganda, faylasuf ham, sotsiolog ham,
politolog ham, iqtosodchi ham, psixolog ham faqat tarixiy bilim negizidagini
tadqiqot olib borishi mumkin. Umuman, tarixni bilmasdan turib inson sovodli
bo‘lishi mumkin emas, chunki tarixiy bilim yuqorida ta’kidlaganimizdek barcha
ijtimoiy fanlarning negizini tashkil qiladi. Mashhur donishmandlardan biri tarixni
bilmagan odam ma’lumotli bo‘la olmaydi va o‘zini tasodif deb hisoblashi lozim
deb yozgani bejiz emas. Mustaqillik sharofati bilan biz o‘z tariximizni ob’ektiv
o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Bugungi kunda O‘zbekiston tarixini o‘rganish
milliy g‘oya ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lishi lozim. Eng avvalo, “O‘zbekiston
tarixini xolisona, ob’ektiv o‘rganishda mustaqillikning ahamiyati” mavzusida ilmiy
tadqiqot olib borish lozim.
Tarixiy tadqiqotlar milliy g‘oya ruhida bo‘lishi uchun tarixiy jarayon
xronologik ketma-ketlikda o‘rganilib, vatanni tashqi dushmandan himoya qilish va
mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar tarixiga alohida e’tibor qaratish lozim.
Aytaylik, 1916 yil qo‘zg‘aloni mardikorlikka bormaslik uchun kurash tarzida kelib
chiqqan bo‘lsa ham, uning mohiyatida istiqlol g‘oyasi yotganligini ochib berish
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tadqiqot hisoblanadi. Bundan tashqari, totalitar](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_14.png)
![sho‘rolar zamonida 40 mingdan ziyodroq ziyolilarning istiqlol g‘oyasi uchun
qurbon bo‘lganliklarini ham alohida tadqiqot mavzusi sifatida yanada kengroq
o‘rganish lozim. Sho‘ro mustabid tuzumining rivojlanish imkoniyatlari
tugaganligini yorituvchi “Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan totalitar sho‘ro
tuzumidagi xato va kamchiliklar” mavzuidagi ilmiy tadqiqot bozor munosabatlari
yo‘lini tanlagan va jamiyatni demokratlashtirish, liberallashtirish yo‘lidan
borayotgan mamlakat uchun muhim tarixiy saboq bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning eng dolzarb muammosi ijtimoiy tartibni o‘rnatish
bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun, tarixchilar tomonidan, o‘tmishda ijtimoiy tartib
qanday qilib o‘rnatilganligini tarixiy tahlil qilish muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi.
Bu borada buyuk bobokalonimiz Amir Temur davrida ijtimoiy tartibni o‘rnatish
va, umuman, o‘sha davr tarixiy tajribasini o‘rganish va ijodiy qo‘llash alohida
ahamiyatga ega. Chunki Amir Temur bobomiz zamonasida ijtimoiy tartibni
o‘rnatish “Kuch - adolatda” tamoyili asosida amalga oshirilgan. Bugungi kunda
ushbu tamoyilni ijodiy qo‘llash taraqqiyotning o‘zbek modeli tamoyillaridan biri
bo‘lgan qonun ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Ijtimoiy - gumanitar fanlarning rivojlanishiga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri
bu ularga bo‘lgan ehtiyojni ng tabiiy fanlarga bo‘lgan ehtiyojdan nisbatan
pastligidir. Chunki ijtimoiy - gumanitar fanlar beradigan iqtisodiy samarani xuddi
tabiiy fanlar beradigan samara sifatida raqamlarda ifodalash ancha mushkul ish.
Shuning uchun ularga bo‘lgan ehtiyoj ham tabiiy fanlarga bo‘lgan ehtiyojdan
nisbatan pastroq bo‘lmoqda. Lekin ijtimoiy - gumanitar fanlar beradigan foyda hech
qanday raqamlar bilan o‘lchab bo‘lmaydigan boylik hisoblanadi. Chunki ijtimoiy-
gumanitar fanlar ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan nazorat faoliyatini
takomillashtirish borasidagi ilmiy xulosalarni beradi. Bundan tashqari , ijtimoiy-
gumanitar fanlar odamni nafaqat aq l li , balki , dono bo‘lishini ham ta’minlaydi.
Bugungi kunda faqat bilim negizida shakllanadigan aql bilangina ijtimoiy tartibni
ta’minlab bo‘lmaydi. Buning uchun ma’naviyat negizida shakllanadigan donolik
ham kerak bo‘lmoqda va bunday dono avlodni tarbiyalashda ijtimoiy - gumanitar](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_15.png)
![fanlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bularni anglab olish ijtimoiy - gumanitar fanlarga
bo‘lgan ehtiyojni oshirishga va buning natijasida fan rivojiga kuchli turtki beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi
doimo ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammosi bo‘lib kelgan va bugun
ham shunday bo‘lib qolmoqda. Ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi esa nazorat
tizimini ng samarali ishlashini ta’minlaydigan mexanizm shakllanganligiga bog‘liq.
Shuning uchun nazorat tizimi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqotqlarga
keng imkoniyatlar ochib berish va bu borada barcha ijtimoiy-gumanitar fanlarning
hamkorligini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun barcha vaqtlarda
dolzarb muammo bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatish masalalarini tadqiq qilishga
xizmat qiladigan “Ijtimoiy nazorat” kafedrasini ochish va ushbu kafedrada
jamiyatshunos olimlarning ijtimoiy tartibni o‘rnatish borasida kompleks ilmiy
tadqiqotlar olib borishlarini ta’minlash lozim. Jamiyat taraqqiyotining muhim
sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan ijtimoiy nazorat
faoliyatini takomillashtirish muammolarini yechishga qaratilgan ilmiy izlanishlar
barcha ijtimoiy-gumanitar fan namoyandalarining kompleks yondashuvini taqozo
etadi.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_16.png)
![Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
.Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik
barcha darajadagi rahbarlarning kundalik hayot qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent.
O‘zbekiston. 2017 yil.
2. Mirziyoev Sh.M. 2017-2021 yillvarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘ycha Harkatlar strategiyasi. Toshkent.
O‘zbekiston. 2017 yil.
3.Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent, 2021 yil.- 464 b.
4.Karimov I. A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T. O‘zbekiston. 2010 y.
5.Bafoev Sh. Jamoatchilik nazorati demokratik huquqiy davlat va fuqarolik
jamiyati qurishning muhim omili sifatida // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. – 2007
№ 1.
6.Mustafoev M. Jamoatchilik nazorati – jamiyat muvozanati // Muloqot 2004 y. №
4
7.Muxtorov N. Amnistiya aktlarini qo‘llanilishida jamoatchilik nazorati: davlat
boshqaruv organlari va fuqarolik jamiyati institutlarining hamkorligi // Fuqarolik
jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2010 y. № 3
8.Nabiev T., Soleev A. O‘zini o‘zi boshqarish organlari jamoatchilik nazoratining
sub’ekti sifatida // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society.
2008 y. № 4
9.Nabiev F. X. Obespechenie i sovershenstvovanie obщestvennogo kontrolya v
programmnыx dokumentax politicheskix partiy Uzbekistana // Fuqarolik jamiyati
– Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2010 № 3
10.Nabiev F. X. Ijtimoiy nazorat. Samarqand. 2016 yil.](/data/documents/a55061f5-c929-4bd5-809c-23a2d94104cd/page_17.png)
O‘zbekistonda ijtimoiy nazorat tarixi dolzarb muammolari fanining ob’ekti, predmeti va dolzarb muammolari . Reja 1.Ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida Ijtimoiy nazorat fanining o‘rni. 2. D avlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini yanada demokratlashtirish da ijtimoiy-gumanitar fanlar ning o‘rni. 3.Nazorat faoliyatiga doir bilimni ishlab chiqish va targ‘ib qilishda oliy ta’lim tizimining o‘rni.
Bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida shakllanayotgan Ijtimoiy nazorat fani zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili talablaridan kelib chiqadi. Shuning uchun ushbu fan barcha jamiyatshunos olimlarni hamkorlikdagi izlanishlarini taqozo etadigan muhim fanlardan biri deb aytishimiz mumkin. Ijtimoiy nazorat fanining ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki u jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladi. Bundan tashqari ushbu fan demokratiyaning muhim sharti bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak avlodni bo‘lishini talab qiladi. Bunday avlodni tarbiyalashda Ijtimoiy nazorat fani beradigan bilim muhim ahamiyatga ega, chunki bu fan beradigan bilim ham siyosiy, ham huquqiy bilimni oshirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy nazorat fani fuqarolik jamiyati institutlariga demokratiya sharoitida yashash uchun kerak bo‘lgan bilimlarni beradigan amaliy fan hisoblanadi. Ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan nazorat tizimi faoliyati. Fanning predmeti esa nazorat faoliyati, tizimi va mexanizmi, davlat va jamiyat sherikligidagi nazoratni tashkil qilish hamda ijtimoiy tartib bilan ijtimoiy nazorat o‘rtasidagi bog‘liqlik masalalarini tahlil qilish. Har qanday fanning ahamiyati uning predmetini ahamiyati bilan belgilanadi. Ijtimoiy nazorat fanining predmeti jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartib bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ushbu fan ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida eng muhim fan ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Umuman olganda barcha ijtimoiy- gumanitar fanlar o‘z predmetlarini belgilaganda aynan ana shu ijtimoiy tartib ya’ni ijtimoiy nazorat fanining ob’ekti bo‘lgan ijtimoiy tartib muammosi bilan bog‘lashlari lozim. Chunki ijtimoiy tartib jamiyat taraqqiyotining muhim sharti hisoblanadi va shuning uchun ham barcha vaqtlarda olimu ulamolar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolni javobini topishga harakat qilishgan. Nazorat – huquq va axloq asosida qabul qilingan me’yorlar va cheklovlarga rioya qilishni ta’minlash orqali jamiyatda tartib o‘rnatadigan mexanizm
faoliyatidir. Nazoratning mazmun-mohiyati jamiyatda mustahkam adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish. Nazorat mazmunan ichki va tashqi, shakldan quyidan va yuqoridan bo‘ladi. Nazorat tushunchasi uzoq vaqtlar davomida, aniqrog‘i sovetlar zamonida totalitar rejim hukmronlik qilganligi tufayli e’tibordan chetda qolib keldi. Nazorat asosan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari nazorati sifatida qabul qilinib kelingan. Faqat sobiq totalitar tuzum inqirozga kirishi bilan o‘tgan asrning 70 yillarini oxirlarida davlat nazorati bilan jamiyat nazorati bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida fikrlay boshlashdi. Shuning uchun 1979 yilda davlat nazorati bilan jamiyat nazoratiga amalga oshirish maqsadida xalq nazorati to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun asosida xalq nazorati tashkiloti tuzildi bu tashkilot davlat nazorati bilan jamiyat nazoratini uyg‘unlashtirishi kerak edi. Lekin, bu tashkilot jamiyat nazoratini amalga oshiradigan vositaga aylanmay, tez orada davlat nazoratini yana bir vositaga bo‘lib qoldi. Chunki jamiyat nazorati va nazorat tizimi to‘g‘risidagi tushuncha va bilimlar yetarli emas edi. Chunki sovetlar zamonasida hayot siyosiylashtirilgan bo‘lsa ham, siyosiy bilim kommunistik mafkura doirasida kerakli darajada berilgan. Nazorat to‘g‘risidagi tushuncha mukammal bo‘lmaganligi uchun nazoratni amalga oshirish shakllari ham o‘ shanga monand bo‘lib, asosan nazorat yuqoridan amalga oshirilgan. I nsoniyat jamiyatini fan faoliyat sohasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi va qaysi mamlakat ilm-fan yutuqlariga asoslansa, o‘sha mamlakat taraqqiyotga erishishi hamda gullab-yashnashi mumkinligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tishi bilan O‘zbekistonda fan faoliyatini rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi. Chunki mustaqillik O‘zbekiston xalqiga erkin yashash imkoniyatini berdi, erkinlik esa har qanday faoliyatni, jumladan fan faoliyatini samarali qiluvchi muhim omildir. Jamiyat taraqqiyoti ko‘p omillarga va, eng avvalo, xato qilmasdan to‘g‘ri yo‘ldan borishga bog‘liqdir. Xato qilmasdan to‘g‘ri harakat qilish uchun esa oldindan ko‘ra bilish kerak va buning uchun ilm-fan tavsiyalariga asoslanib jamiyatni boshqarish lozim. Chunki fan faoliyatining mahsuli bo‘lgan bilim oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini berib, bizni xatodan saqlanib to‘g‘ri harakat qilishimizni ta’minlaydi. Shuning uchun hadis ilmining
sultoni Imom al- Buxoriy “ Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay” 1 deb yozgan yoki G‘arb sotsiologiyasining asoschisi Ogyust Kont “Bilish oldindan ko‘ra bilish uchun, oldindan ko‘ra bilish esa harakat qilish uchun” 2 deb yozib qoldirgan. Bilim alohida ongli ijtimoiy faoliyat turi bo‘lgan fan faoliyati orqali shakllanadi. Fan faoliyati tabiat, jamiyat va tafakkurning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Inson bilan tabiat o‘rtasida yuz beradigan munosabatlardagi iqtisodiy ehtiyojdan kelib chiqib tabiiy fanlar yuzaga kelgan. Ammo hayot jarayonida inson nafaqat tabiat bilan, balki o‘zaro munosabatga ham kirishadi va ana shu ijtimoiy munosabatlardagi , ya’ni siyosiy va huquqiy munosabatlardagi ehtiyojdan kelib chiqib ijtimoiy-gumanitar fanlar yuzaga keladi. Aniqroq qilib qilib aytganda, ijtimoiy fanlar jamiyatni anglashga xizmat qilsa, gumanitar fanlar insonni anglashga xizmat qiladi va, xuddi shunday, tabiiy fanlar tabiatni anglashga qaratilgandir. Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlar insoniyat jamiyatidagi odamlararo munosabatlarni va bu munosabatlarning ijrochisi bo‘lgan insonni anglashga xizmat qiladi. Insoniyat jamiyati rivojlanib borishi bilan ijtimoiy munosabatlar ham va insonning o‘zi ham takomillashib boradi va, demak, ularni o‘rganish, anglab olish ham murakkablashib boradi. Shuning uchun ijtimoiy-gumanitar fanlarning maqsad va vazifalari zamon talablaridan kelib chiqib murakkablashib boradi, chunki tarixiy jarayonning o‘zi oddiylikning murakkablashib borishidan iboratdir. Demak , ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolarini aniqlab olish uchun zamon mohiyatidan va talabidan kelib chiqish lozim. Bugungi kunning talabi mamlakatimizni demokratlashtirish va liberallashtirish asosida kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishdan iborat bo‘lib, u zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili dan kelib chiqadi. Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlarning vazifasi ana shu tamoyil ning ijrosini ta’minlashga xizmat qiladigan ilmiy asos va shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Buning uchun ular, eng avvalo, bu borada, ya’ni mamlakatni modernizatsiyalash borasida qanday muammolar mavjudligini bilishlari lozim va o‘sha muammolarni 1 Саодат йўли. Тошкент – 2016 йил. 75-бет. 2 Мухаев Р.Т. Политология. Москва. 1998 год, стр.393.
boshqalardan ko‘ra oldinroq ilg‘ab olib, uni bartaraf qilish borasida ilmiy taklif va xulosalarni ishlab chiqishlari lozim. Shuning uchun O‘zbekistonda mustaqillik va zamon talablaridan kelib chiqib yangi ilmiy asarlar va darsliklar yaratilmoqda. Barcha vaqtlarda ijtimoiy-gumanitar fanlarning muammolari ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan. Boshqacha qilib aytganda, barcha vaqtlarda jamiyatshunos olimlar qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topishga harakat qilishgan. Bugungi kunda ham ushbu savolga javob topish, oldingidek, o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Chunki, hali- hanuz dunyoning biror-bir davlati o‘z mamlakatida ijtimoiy tartib barqarorligini to‘liq ta’minlashga erisha olgani yo‘q. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “K uchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili ham ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki, ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati yetarli emasligini tarix yaqqol ko‘rsatib turibdi. Buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ham kerak bo‘lmoqda va jamiyat o‘zining nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun u, albatta, kuchli bo‘lishi lozim. “ Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili asosida ishlab chiqilgan va 2010 yil 12 noyabrda Parlamentning qo‘shma majlisida bayon qilingan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarollik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” hamda 2017 yilning 7 fevralida tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” fuqarolik jamiyatini kuchli qilishning dolzarb muammolarini belgilab berdi. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi da belgilab berilgan muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar ijtimoiy- gumanitar fanlarning ham dolzarb muammolari hisoblanadi, chunki mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi ham, Harakatlar strategiyasi ham o‘z mazmun- mohiyatiga ko‘ra, barcha vaqtlarda donishmandlarni o‘ylantirib kelgan savolni, ya’ni qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolning javobini topish jarayoniga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shiladi. Harakatlar strategiyasi mamlakatni demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida yangi davrni