O‘zbekistonda mustaqillik yillarida nazorat faoliyatining ma’naviy-axloqiy asoslarini shakllanishi Reja 1.Ijtimoiy nazoratning muhim elementi bo‘lgan ichki nazoratni shakllanishida ma’naviyatning o‘rni. 2.Yangi axloqiy me’yorlarni vujudga kelishida milliy g‘oyaning o‘rni. 3.Ijtimoiy nazoratni kuchli qilishga xizmat qiladigan ma’aviyatni yuksaltiruvchi omillar.

1.Ijtimoiy nazoratning muhim elementi bo‘lgan ichki nazoratni shakllanishida ma’naviyatning o‘rni. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida nazorat faoliyatining ma’naviy-axloqiy asoslarini shakllantirish ustuvor vaziflardan biri bo‘lib keldi. Nazorat faoliyati tizimli xarakterda bo‘lib ijtimoiy nazorat degan tushuncha bilan ifodalanadi. Ijtimoiy nazorat davlat va jamiyatning birgalikdagi nazorati hisoblanadi. Davlat ko‘proq huquqqa rioya qilishni nazorat qilsa, jamiyat ko‘proq axloqqa rioya qilishni nazorat qiladi. Fuqarolik jamiyati shakllanib borishi jarayonida esa axloq normalariga rioya qilish zaruriyati kuchayib boradi. Bu esa, o‘z navbatida, axloqiy tarbiya negizida ma’naviyatning yuksalishini taqozo etadi. Nazorat shaklan yuqoridan va quyidan, mazmunan esa ichki va tashqi nazorat bo‘ladi. Bunda quyidan amalga oshiriladigan nazorat muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda, chunki demokratiya aynan ana shu quyidan bo‘lgan nazoratni talab qiladi. Bunday nazoratning shakllanashi esa odamlardagi ichki nazoratning mavjudliligiga bog‘liq. Insonda ichki nazorat bo‘lsa, u o‘zini o‘zi nazorat qila oladi va to‘g‘ri yo‘ldan yuradi. Insonda ichki nazorat bo‘lishi uchun esa u o‘z ustidan hokimiyatga ega bo‘lishi kerak va bunday hokimiyat ma’naviyat orqali shakllanadi. Ma’naviyat asosida shakllanadigan ichki nazorat ijtimoiy nazoratning muhim elementi va nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan omil hisoblanadi. Davlat va jamiyatning birgalikdagi nazoratidan iborat bo‘lgan ijtimoiy nazorat samaradorligi ma’naviyatga bog‘liq. Davlat nazorati uchun ham, jamiyat nazorati uchun ham ma’naviyat bir xil muhim ahamiyatga ega. Chunki davlat nazorat organlari ham, jamiyat nazorat organlari ham o‘z nazoratlarini samarali amalga oshirishlari uchun ularda ma’naviyat negizida shakllanadigan ichki nazorat kuchli bo‘lishi kerak. Davlat organlari o‘z nazoratlarini vijdonan amalga oshirishlari uchun ma’naviyat orqali shakllanadigan ichki nazorat kerak bo‘lsa, o‘z nazoratlarini to‘g‘ri amalga oshirishga majbur bo‘lishlari uchun esa jamiyat nazorati kuchli bo‘lishi lozim. Buning uchun esa, ya’ni jamiyat nazorati kuchli bo‘lishi uchun esa jamiyat kuchli bo‘lishi kerak. Jamiyat kuchli bo‘lishi uchun esa u birlashgan bo‘lishi kerak va bunday birlashganlik holatini fuqarolik jamiyati

degan tushuncha bilan ifodalaymiz. Fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi davlat organlarini huquq va axloq me’yorlariga rioya qilishi ustidan nazoratni amalga oshirish hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatining shakllanishi jarayonida ma’naviyatni yuksaltirish va ijtimoiy axloqni muhofazalash ijtimoiy nazoratni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy nazoratning elementlaridan biri bo‘lgan jamiyat nazoratining kuchliligi fuqarolik jamiyati institutlarining kuchliligiga bog‘liq. Fuqarolik jamiyati institutlari kanchalik kuchli bo‘lsa jamiyat nazorati shunchalik kuchli bo‘ladi. Fuqarolik jamiyati institutlarining kuchliligi esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ma’naviyat asosida shakllanadigan ichki nazoratga bog‘liq. Qizig‘i shundagi, fuqarolik jamiyatining kuchliligi ma’naviyatga bog‘liq va ayni bir paytda ma’naviyat yuksalishining o‘zi ham fuqarolik jamiyati institutlariga bog‘liq. Jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishda fuqarolik jamiyatining asosiy institutlaridan biri bo‘lgan o‘zini-o‘zi boshqarish organi – mahallaning o‘rni muhim. Chunki mahallada asrlar davomida odamlar o‘rtasidagi munosabatlar aynan axloq, urf-odat, an’ana asosida tartibga solinib, nazorat qilib kelindi. Shuning uchun fuqarolik jamiyatiga o‘tishda mahallaning ta’sirining ortib borishi va hokimiyat vakolatlari bir qismining mahallalarga o‘tkazilishi, albatta, ijtimoiy axloq negizida ma’naviyatning kuchayishini ta’minlaydi. Ijtimoiy axloqqa rioya qilish qonunda belgilangan tartibga ko‘ra, jismonan jazolash bilan emas, balki ma’nan ta’sir etish yo‘li bilan kafolatlanadi. Axloqqa rioya qilish, ya’ni har bir odam o‘zini-o‘zi nazorat qilishiga asoslangan bo‘lib, u imon, insof degan ichki nazoratga bog‘liq. Bunday tamoyillarga asoslanish esa ko‘proq odamlarning tarbiyasiga va, ayniqsa, diniy tarbiyaga bog‘liqdir. Chunki din shunday qudratli kuchga egaki, u odamlarning ichki hissiyotlar asosida o‘zini- o‘zi nazorat qilishini ta’minlay oladi. Buning uchun unga tashqi ta’sir, ma’nan va jismonan ta’sir qilish zaruriyati kuchli bo‘lmay qoladi. Ijtimoiy axloqning shakllanishi tarbiya jarayoniga va, eng avvalo, diniy tarbiyaga asoslanadi. Bu xususda I.A.Karimov shunday degan: “Biz din bundan buyon ham aholini oliy ruhiy, axlokiy va ma’naviy qadriyatlardan, tarixiy va madaniy merosdan

bahramand qilishi tarafdorimiz”. Axloq tushunchasining mohiyati va tamoyillarini o‘rganadigan etika fani axloqiy me’yorlarning yuzaga kelishini o‘rganadi, izohlab beradi, inson xulqini axloqiy talablar nuqtai nazaridan baholash mezonini ishlab chiqadi. Axloq tushunchasiga ilmiy ta’rifni falsafiy ta’limot bo‘lgan etika fani quyidagicha beradi: axloq odamlarning jamiyatda o‘zini tutishiga, xulqatvoriga, xatti-harakatiga doir talablarning yaxlit yig‘indisi. Axloq jamiyatni tartibga soluvchi sifatida boshqa nazoratchi bo‘lgan huquqdan shunisi bilan farq qiladiki, huquqiy me’yorlar zarur bo‘lganda davlat majburiyati yo‘li bilan bajartiriladi, axloqiy me’yorlarga rioya qilish esa jamoatchilik fikri, ko‘proq mahalla ta’siri bilan bajartiriladi. Demak, axloqqa rioya qilishni ta’minlovchi kuch – bu, avvalo, nazorat tizimining muhim elementi bo‘lgan jamoatchilik fikridir. Ammo axloq me’yorlariga rioya qilinishi faqat jamoatchilik fikri bilangina ta’minlanmaydi. Bunda ma’naviyat asosida shakllanadigan ichki nazoratning muhim elementi bo‘lgan burch hissi ham o‘zining munosib o‘rniga ega. Odamning tabiiy tuyg‘ulari va tarbiya jarayonida shakllangan burch hissi muayyan axloqiy hatti-harakatga olib keladi. Axloqiy me’yorlar yoki tamoyillar odam ongida buyruq shaklida paydo bo‘ladi va kishilarni ezgu ishlar qilishga undaydi, yovuzlikdan, razolatdan asraydi. Bunday buyruqlar “Tuhmat qilma”, “Yolg‘on so‘zlama”, “O‘zgalar taqdiriga befarq bo‘lma”, “Boshiga kulfat tushgan odamga yordam ber”, “Zaif, nochor odamlarni qo‘llab-quvvatla” kabi bo‘lishi mumkin. Ammo ushbu buyruqlar qandaydir tashqi ta’sirdan emas, balki insonning e’tiqodidan, ichki sabablar asosida kelib chiqishi lozim. Masalan, “Tuhmat qilma” degan buyruqda bir odam boshqa odamga tuhmat qilmasligiga ijtimoiy zarurat borligini anglab yetishi kerak. Agar odamlar o‘rtasida tuhmat, yolg‘on gapirish ko‘paya borsa, bunday jamiyat boshqarib bo‘lmaydigan son-sanoqsiz ziddiyatlardan, urushlardan iborat bo‘lib qoladi va muqarrar halok bo‘ladi. Shu o‘rinda Muhammad payg‘ambar (s.a.v.)ning quyidagi hadislarini eslash lozim: “Shariatga qarshi borish, ota-onaga itoat qilmaslik va yolg‘on gapirish, tuhmat qilish gunohi azimdir” . Yolg‘on gapirish,

tuhmat qilish gunohi azim ekanligini anglab olgan odamning bunday illatdan asraydigan ichki nazorati kuchli bo‘ladi. Demak, axloqiy tamoyillar kishi ongida buyruq shaklida paydo bo‘lib, o‘sha buyruqni bajarish uchun ijtimoiy zarurat borligini anglatadi. Ammo biz bu zaruratni burch sifatida idrok etib, shu ishdan ko‘zlangan maqsadni qabul qilamiz va ma’qullaymiz, unga yetish uchun harakat kilishga tayyorligimizni bildiramiz. Shunday qilib, axloqiy me’yorlar odamning xatti-harakatini faqat ob’ektiv qoidalar bilangina emas, balki burch, vijdon talablari bilan ham tartibga solib turadi. 2.Yangi axloqiy me’yorlarni vujudga kelishida milliy g‘oyaning o‘rni. Yana ta’kidlash joizki, axloqiy xatti-harakat insoniy jamiyat taraqqiy etib borishi bilan boyib boradi va shuning uchun axloq har doim ham rasm bo‘lgan qoidalarga bo‘ysunavermaydi. Burch tuyg‘usidan kelib chiquvchi tashabbuskorlik, yangilikka intilishlik yoki qahramonona xatti-harakat yangi fikrni, ya’ni axloqiy mezonni vujudga keltirishi mumkin. Masalan, milliy istiqlol g‘oyasining inson qalbiga singdirilishi unda yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligi maqsadida xizmat qiladigan mas’uliyatni shakllantirishi mumkin. Bu mas’uliyat fuqarolarda, ayniqsa, yoshlarda o‘tmish ajdodlari va kelajak avlod oldida javobgarlikni, burchni his qilish tuyg‘usini hosil qiladi. Bunday burch esa odamlarni jamiyat manfaati yo‘lida fidokorona xatti-harakatlarga undaydigan ma’lum bir axloqiy me’yorlarni yuzaga keltiradi. Har bir davrning xususiyatiga mos o‘z ijtimoiy axloq tamoyillari bo‘ladi. Chunki insonning ma’naviy mohiyati turlicha talqin qilinadi va shunga muvofiq keladigan axloqiy tamoyillar ilgari suriladi. Masalan, G‘arb mamlakatlari axloqining asosiy tamoyillari egoizm (xudbinlik) va individualizm (yakkalik)dir, chunki ular inson o‘zining tabiiy mohiyatiga ko‘ra egoist-xudbin, faqat shaxsan manfaatdor bo‘lganligi uchungina jamiyatga yaxshilik qilishga qodir degan qoidaga asoslanadi. Sharq mamlakatlarida esa ijtimoiy axloq boshqa tamoyillarga, ya’ni altruizm va jamoaviylik tamoyillariga asoslangandir. Biz hozir G‘arb va Sharq axloqiy tamoyillari xususiyati to‘g‘risida munozaraga kirishmasdan,