logo

O’ZBEKISTONNING O’TMISHDAGI DAVOLASH VA SHIFOBAXSH MASKANLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

350.806640625 KB
O’ZBEKISTONNING O’TMISHDAGI DAVOLASH VA SHIFOBAXSH
MASKANLARI
Reja
1. Hammomlarning shakllanish tarixi va funksiyaviy tarkibi.
2. Hammomlarning turlari: bozor va guzar hammomlari.
3. Samarqand va Buxoro  h ammomlari.  
O'rta   Osiyo   shaharlarining   bozorlarida   ham   shunday   dori- darmonlar   bilan
savdo   qiluvchi   maxsus   do'konlar   bo'lgan.   Bimdan   tashqari,   uyda   dori
tayorlovchilar   ham   bo'lib,   ular   dorilarni   tabiblarning   ko'rsatmasi   bo'yicha
tayyorlaganlar.   Bunday   uy   va   bozordagi   dorixonalar   Ibn   Sino   davrida   xalqqa
xizmat ko'rsaruvchi dorixonalar tarmog'ini tashkil qilib,  bemorlarni dori-darmonlar
bilan ta'minlab turgan.
O'rta   Osiyoga   o'zga   yurtlardan   Buyuk   Ipak   yo'li   bilan   kelgan   sayyohlar,
mehmonlar, savdogarlarga tibbiy yordam ko'rsatish  maqsadida yirik kagvonsaroylar
qoshida   ham   ambulatoriyali   dorixonalar   tashkil   etilgan   bo'lishi   mumkin.   Navoiy
shahridan   20   km   Buxoro   tarafda   joylashgan   "Raboti   Malik"   karvonsaroyi
xarobalaridan topilgan turli muattar hidli dori-darmonlar solingan   bir qancha sopol,
shisha idishlar, pichoq, qaychi va shunga o'xshash jarrohlik anjomlari fikrimizning
dalilidir. .
Bundan   tashqari,   Sharq   mamlakatlarida   deyarli   hamma   shifoxonalar   o'z
dorixonalariga   ega   bo'lgan.   Buxorodagi   « Dorush-shifb»,   Hirotdagi   «Shifbiya»,
Samarqand   shifoxonasi,   Misr   va   Bag'dod,   Tabriz   va   Hamadondagi   shifoxonalar
qoshidagi   dorixonalar shular   jumlasidandir. Ko'rinib turibdiki, O'rta Osiyoda o'rta
asrlarda   va   bizga   yaqin   bo’lgan   davrlarda   ham   xalq   orasidagi   tabobat   xizmati
e'tiborli   yo’lga   qo'yilib   kelingan.   Bunga   ilg'or   xalq   tabobati,   kimyo   fani,
farrmakologiya va tibbiyot ilmining sezilarli rivoji ham   uzviy ta'sir ko'rsatgan.
Hammomlar va obzanlar
O'rta  Osiyo   xalqining   nufuzli   an'analaridati   biri   hammom   qurish   san’atidir.
Harmrjomlarning xizmat doirasi ko'p bo'lib ular o’tmishda dam olish, kuch-qudrat
va sog'liqni tiklash maskani, tozailik va  shifobaxsh muassasa vazifasini  bajargan.
Kishilar   hamomga   shifo   topish,   hordiq   chiqarish   va   turli   xil   dardlardan   forig’
bo'lish   maqsadida   ham   kelganlar.   Shu   bois   hammomlar   o’tmishda   mashhur
allomalar,   sayyohlar,   elchilar   va   keng   xalq   ommasi   olqishiga   sazovor   bo'lgan.
Shahar   hammomlari   bozorlar,   karvonsaroylar,   jome   masjidlari,   madrasalar,   shahar
darvozalari  yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O'zga yiirtlardan horib, uzoq yo'l yurib kelgan   savdogar   va   karvonchi   shaharga   kirishdan   oldin   hammomda   yuvinib
chiqishlari shariatdan hisobiangan.   Haminomlar odamlarga doim to'la bo'lib, ularda
erkak   va   ayollar   o'zlariga   belgilangan   kunlarda   cho'milishgan.   Ba'zida   ayollarning
alohida   hammomlari   boigan.   Yozishlaricha,   qadimgi   turklar   "charga"   (chodir
hammom) va  sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o'z qo'shinlari bilan birga olib
yurishgan.     G'arbda,     xususan,   Vizantiyaliklar   esa   chodir   hammomni   turklardan
o'rgangan va o'z qo'shinlariga tadbiq  etganlar.
O'rta Osiyo shaharlari, jumladan, Buyuk Ipak yo'li o'tkan saharlar shifobaxsh
hammomlarga juda boy bo'lgan. Tarixchi Narshaxiy       X       asrdayoq       Buxoroda
bir         nechta         hammom   bo’lganligidan dalolat  beradi. Ular  ichida eng masliliuri
Darvozai   Mansur   mahallasidagi       «Xon       liammomi»   hisobiangan.       XIX   asrga
kelib   Buxoroda   8   ta   bozor,   9   ta   guzar   hammomlari   Xo’jandda   guzar
hammomlaridan   tashqari,   2   ta   bozor   hammomi   ishlab   turgan.   XIX   asr   oxirida
Samarqand       va   O'rta   Tepaning   7   tadan   bozor   va   guzar   hammomi   bo'lgan.   Shu
davrda   Toshkentda   5   ta,   Qarshida   4   ta   hammom   ishlab   turgan.   O'rta   Osiyoning
qadimiy     shahar   va   qishloqlarida   hozir   ham   tarixiy   hammomlar   mavjud       bo'lib,
ulardan       xalqimiz       nafaqat       gigiyenik,       balki   shifobaxsh   va   sog'lomlashtirish
maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda.
O’gan davr mobaynida o'nlab va yuzlab yangi hammomlar,banyalar qurildi,
ammo  milliy  sharqona  hammomlar azalgidek   xalq   orasida   o'z   mavqei   va
mohiyatini     saqlab kelmoqda. Xo’sh nega shunday?        Hammomlar shuhratining
siri   nimada?   Bu   savollarga   javob     topish     maqsadida,     biz     O'rta     Osiyo
shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu jumladan, sobiq davrida   (tipovoy)
loyihalar  asosida  qurilgan  ko'pgina banyalar   ham   ko'zdan   kechirib,   ularning
ish       jarayonini   tekshirdik,     hammomlarga   tushgan   kishilar   va   xodimlar   bilan
suhbatlashdik (hammasi bo'lib     100 ga yaqin hammom tahlil qilindu). Izlanishlar
shuni   ko'rsatdiki,     (№2-08-02,     №2-08-01,   -4-21   sp,   №127,   NKO   -3)   loyihalar
asosida XX asming 70-llarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko'rsatish
va     sog’lomlashtirish   gigiyenik   vazifa   zamona   talablariga   nisbatan   sezilarli
darajada   ma'naviy   eskirgan.   Ko'zdan   kechirilgan banya larda, asosan, tog'orada yuvinilib, dushga tushiladi va ayrim (№ 284-4-4-4 s,   №49-130-1     va     №-2-08-08
loyihalar       asosidaqurilgan )   hammomlarda   xususiy   obzan   (vanna)   va   dush
kabinalari   Tipovoy   banyalarda   shifobaxsh   xususiyatli   xona   bu   birgina   bug'xona
hisoblanib,  u  ham  bo'lsa  tekshirilgan   hammomlarning deyarli  40% da ishlamaydi.
Ishlaydiganlarida esa  bug’  hammomining suvni  isitib beruvchi  umumiy qozonidan
truba orqalu  yuboriladi.  Bunday     bug'ning     soglomlashtiruvchi ta'siri juda past
bo'lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko'ra ziyoni ko'proqdir. Shuning
uchun   ham   vrach-gigienislar   hammomda   bunday   bug'dan   foydalanishri   tavsiya
etmaydi,   chunki   u   juda   past   haroratli   va   kishi   organizmuga   ijobiy   ta’sir
ko’rsatmaydi. Aslida tipovoy banyalarda bug'ni "elektr yoki "pech kamenka"lardan
olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi    mavjud    "banya"lar    odatda,    bunday
«pechka»   lar   bilan   taminlanmagan,   ta'minlanganlarida   esa   ulardan   yaxshi   yo'lga
qo'yilmagan.   Yuqoridagi   sabablarga   ko’ra   obzani       (vanna)       yoki       dushi       bor
oilalar   ruscha hammomla rga tushishni xush ko'rmaydilar. 
Kuzatilgan    tarixiy        hammomlarda  (sobiq  sho'rolar  davrida  xalq      h'ammomlari
ham       shunga     kiradi)       shifobaxsh   sog’lomlashtirish   vazifasining     mazmun   va
mohiyati  butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent,
Xo'jand,   Qo'qon,   Kattaqo'rg'on,   Xiva,   Kosonsoy   kabi   -   shaharlardagi   tarixiy
hammomlarda binoning asosiy  xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi
issiq   havo     yordamida   istiladi     va   natijada   nafaqat   pol,     balki   xonalar,     ulardagi
o'rindiqlar  supalar bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida
o'rindiqlar   va   supalar     tosh       yoki       marmardan       ishlangan       toshtaxtalar       bilan
o'shalgan. Toshtaxtalar va xonalardagi qiirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli
xonalardagi   havo   qiziydi,   qizigan   pol   va   supalar   tushgan   suv   esa   bug'lanib   issiq
havoga   zarur   namlik   baxshida   etadi.   Hammom   ichkarisi   tomon   cho'milish
xonalarining   issiq   namlik   darajasi   asta   sekin   o'zgarib   havo   harorati   oshib   boradi,
shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o'zgarib boradi.
Bu haqda o'rta osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o'rta fsrdayoq shunday
yozgan edi: "Birinchi xona sovutadi va ho'llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo'llaydi,
uchinchisi   esa   isitadi   ira   quritadi".   Xonalarning   issiqlik   namlik   hoiati   orasidagi btmday   farq   cho'miluvchilarning   o'z   mijoz   va   ta'biga   ko'ra   hamnom   xonalarini
tanlashga   imkoniyat:   beradi.   Ibn   Sino   nomlardagi   asosiy   xonalar   haqida   yozgan
xolos.   U   o'zining   bu   fikri   bilan   o'sha   davr   hammomlarining   tuzilishidagi
doimiylikni   va   xonalar   orasidagi   zarur   aloqadorlikni   ko’rsatmoqchi   bo'lgan.
Hammomlarda harorati mo'tadil xonadan asta-sekin o'rtadagi iliq xona orqali issiq
xonaga,   so'ngra   xilvat   xonaga   o'tib   cho'milish   zarurligini   "Qobusnoma"   mualiifi
Unsur   maolih   Kaykovus   ham   taklif   etadi.   Ibn   Sino   va   Kaykovuslarning     ushbu
ko'rsatmaiariga   me'morlar   X-Xl   asrlardan   keyingi   davriarda   ham   amal   qilishgan
ko'rinadi,   chunki   Sharq   va   O'rta   Osiyo   hammomlarining   funktsional   tuzilishidagi
doimiylik   va   bir-biriga   o'xshashlik   hozirgacha   muqim   saqlanib   kelmoqda.   Ushbu
xalqlar   hammomlari  orasidagi  juz'iy   farqlarni  esa,  joylardagi   me'moriy  maktablar
va   muayyan   ijtimoiy   buyurtmalar   tufayli   ro’yobga   chiqqan   deb   tushuntirish
mumkin. 
Darhaqiqat, O'rta Sharq mamlakatlari hammomlarining o'rta asrlardagi qurilisnda,
hafto   ular   shahar   ijtimoiy   nng         ajralmas         sog'lomlashtirish         shifobaxsh
udumiga   aylangan   davrlarga   kelib   ham   o'sha   qadimiy   taritibot   va   o'ziga   xoslik
ya'ni mo'tadil, iliq va issiq xonalar tizimi saqlanib qolgan. 
O"rta   Osiyo   hammomlarining         tarixiy   shakliangan   to'liq   xonalar tarkibi
quyidagilardan   iborat;   l-yechinish   xonasi   (chorhari);   2-lungi   xona;   3-yuvinish   va
dam   olish   xonasi;   4- markaziy   zal   (katta   gumbaz,   kinnik   yoki   buxorocha   miyon
saroy); 5-xodimi   xona' (uqalash xonasi); 6-issiq  xona yoki  buxorocha garm xona;
7-sovuq xona yoki xunuk xona;  8-suv xonalari (odatda ular ikkita: issiq va sovuq
suv xonalari, obi garm va obi xunuk; 9-olov xona (xamma).
Yuqorida     sanab   o'tilgan   asosiy   xonalardan   tashqari   tarixiy   hammomlarda
ko’pincha uncha katta bo'lmagan xususiy tozalan ish xonasi "poki xona"ni va onda-
sonda mu'jazgina «hojat xona» ni ham uchratish mumkin.
Yechinish xonasi, odatda, baland, katta kvadratga yaqin to'rt burchakli   keng
zal hisoblanib, ko'pgina vazifalarni bajaradi: unda
yechiladi,   hammomdan   so'ng   dam   olinadi,   choy   icbilib,   hordiq   chiqariladi,
suhbatlashiladi.   Ilgarilari  yechinish  xonasi madaniy  klub vazifasini bajarib, unda turli   yangiiiklar   haqida suhbatlashilgan,  soch  o’lingan, hordiq chiqarilib, shaxmat
yoki   narda   o’ynalgan,   choy   yoki   qahva   ichilgan,   boloxonaga   o'tib,   bir   oz   uxlab
olingan. Shuning uchun ham'yechinish xonasi baland va keng qilib   qurilgan.
Yechinish   xonasidan keyingisi "lungi xona" hisoblanib, unda qadimfa ichki
Idyimlarni yechib, belga lungi olingan. Shuni aytish kerakki, O'rta Osiyoda islom
qoidalariga   binoan   boshqalar   oldida   ichki   kiyimlarni   echish   beodoblik
hisoblangan.   Qadimiy   birida   jamoa   hammomlarida   o'zini   tutish   qoidasi   haqida
gapirilib,   unda   suvni   ob   xonadan   ehtiyotkoriik   bilan   olib,   bo’lar   -   bo'lmasga
ishlatmaslikka,   shaloplatmaslik,   cho’milganda   qo'shniga       suv       sachratmaslikka
harakat       qilish   tavsiya   etiladi.   Cho'miluvchilarga       badanning   o'rta       qismi
-«avrat»ni   ko’rsatmaslik,   uni   uzoq   vaqt   yalongoch       qoldirmaslik   uqtiriladi.
Shuning     uchun   ham   cho'miluvchilar   ichki   kiyimlarini   xilvatda,   lungi   xonada
yechishib,   shu   yerning   o'zida   lungini   belga   bog’lab   keyingi     yivinish   xonalariga
o'tilgan.   Hammomda   belga   lungi   bog’lab   kirish   odai     hozir   ham,   ayniqsa,   keksa
yoshdagi   kishilarda   saqlanib   qolgan.   H ozirda     lungi   xonaning   muhim   boshqa
vazifalari   bor, u boshqa yuvinish xonalariga nisbatan biroz salqin. Shuning uchun
ham unda issiq cho'milish xonalaridan chiqish oldidan oyoqlar yuviladi  yoki  ora-
sirada   nafas   rostlab   biroz   dam   olinadi.     Shu         boisdan         u         ko'pchilik       O'rta
Osiyo    milliy hammomlariga xosdir.
Keyingi     xona   birinchi   yuvinish   xonasidir.   Uning   namlik   darajasi   nisbatan
mo'tadil-iliq. Shu bois issiqqa chidash bera olmaydiganlar bu xonada yuvinishlari
yoki   uqalash   muolajasini   olishlari   mumkin.   Shuningdek,   unda   hammomning
boshqa   issiq   xonalariga   o'tishdan   bldin,   tana   harorat   o'zgaruviga   (issiqqa   yoki
salqinga) moslab olinadi. Shunday qilib, lungi xona va birinchi xonasi   salqin   va
iliq     haroratdan     issiq     cho'milish xonalariga o'tishda o'ziga xos tayyorlanish va
tanani issiqqa moslashtirish vazifasini bajaradi.
Navbatdagi xona markaziy cho'milish xonasi - katta gumbaz. Katta  gumbaz
o’zining   o’lchamlari   va   me’moririy   ko’rinishi   bilan   ajralib   turadi,   u   boshqa
yuvinish   xonalaridan   baland,   keng   va   yorug’.   Bu   zal   ko'rmishidagi   xona   bo'lib,
tarhda burchaklari kesilgan kvadrat shakliga ega. ~r-S-
A. Samarqanddagi «Panjob» hammomi, XIX asr. 
Umumy ko'rinishi ya tarhi. 
B. Samarqandning Xujum ko'chasidagi hammom, XVIII 
asr! Umumiy ko'rinishi, tarhi, qirqimi.
С. Tosnkentdagi Yunus Obod hammomi.
XX asr boshi. Tarhi va qirqimi. Hammomlaming    me'moriy-rejaviy yechimlari
^
Katta   g umbaz     harorati,   deyarli,   issiq.   U   xalq   harrimomlarining   asosir   bosh
cho'milish   xonasi   hisoblanib,   muhim   shifobaxsh-gigienik   vazifalarni   bajarishga
mo'ljallangan:   dastlabki   terlash,   uqalashga   badanni       tayyorlash,       uqalash       va
yuvinish.       Ushbu   jarayonlarning   barchasi     zal   o'rtasidagi   to'rt   yoki   sakkiz
burchakli   keng   supada,   devorlar   bo’ylab   o’rnatilgan   supa   o'rindiqlar   va   zal
burchaklarida   joylashgan   taxmonlarda   bajariladi.   Biz   kuzatgan   katta   gumbaz
o'lchamlari   quyidagicha:   eni   3,8   dan   7,2   metrgacha   (5   dan   6   metrgacha
o'lchamdagilar   ko'proq   uchraydi),   balandligi   ( poldan         gumbaz         tepasidagi
deraza o’rnigacha)  asosan,  zalning yuzasiga  bog'liq bo'lib, 4,3 dan 5,6 metrgacha
o’lchamlarga ega. Katta gumbaz o'rtasidagi supa ko'p hollarda sakkiz qirrali  bo'lib,
balandligi 40-50 santimetrni tashkil qiladi.
Buxorodagi Sarrafon hammomi.
Katta   g umbaz     birikkan   yonbosh   xona   maxsus   uqalanish   xonasidir.   Yonbosh
xonalar ikkita'bo'Igan hollarda ulardan biri kengrog’I  hammomda cho'miluvchilar
uchun   masjid   vazifasini   o’tagan,   hatto   bu   xonada   mehrob   ham   bo'lgan.   Gap
shundaki   islom   aqidasiga   ko'ga           musulmonlarga           nomoz           vaqti
hammomdaligida to'g'ri kelsa, ular ushbu xonaga yig'ilishib beliga lungi bog'lagan
va mehrobga qarab nomoz o'qishgan. Shu boisdan  ham hammom masjidini, odatda,
Makkaga,   ya'ni   janubiy-   g’arbga   qaratib   qurganlar.   Nomozdan   holi   yaqtlar   ushbu
xonada   xodimi,   ya'ni   uqalash   xizmati   bajarilgan.   Xodimi,   odatda,   yotgan   holda
bajarilgan. Katta   gumbazdan   keyingi   yuvinish   xonalari,   odatda,   ikkita:   issiq   va   sovuq
xonalardan iborat. Ayrim hammomlarda bunday xonalar uchta: sovuq, iliq, va issiq
yoki   bitta   sovuq   va   ikkita   harorati   bir-biridan   oshib   boruvchi   issiq   xonalar
(masalan,  eski   Mahsido'zlik      ko'chasidagi      Toshkent      hanimomi,        Shahrisabz
hamm omi va Qarshi shahrjdagi qadimiy hammomlarda) uchraydi.   Ammo  ko'pchilik
mahalla, ya'ni guzar hammomlarida' bunday xonalar, asosan, ikkita: issiq va salqin
xonalardan iborat. Bunday hammomlarda iliq cho'milish xonasi  vazifasini  boshqa
xonalar bajaradi.
Cho’milish   xonalaridan   keyin   ularga   tutash   holda   issiq   va   sovuq   xonalari
joylashgan.   Bu   xonalar   ham   ayrim   hollarda   uchta:   issiq,   iliq   va   sovuq   suv
hovuzlaridan   iborat.   O'tmishda   yuvinish   uchun   silv   ushbu   hovuzlar   devorlaridagi
darchalardan   cho’michlab   olingjan.   Issiq   suv   hovuzi   sovuq   suv   hovuzidan,
kattaroq   ishlangah.   Hozirgi   xalq   hammomlarida   issiq   va   sovuq   suv   barcha
xonalarga   suv   quvurlari   orqali   tarqatiladi.   Hammomning   har   bir   yuvinish   xonasi
o'z funktsiyasiga ega. Sovuq xonada sovuq suv bilan yuviniladi, badan sovutiladi.
Ushbu   xonadagi   tuzilgan   bo'lmalar   (kabinalar)   da   avrot   va   qo'ltiq   junlaridan
tozalanish uchun maxsus joy ajratilgan. Biz yuqorida keltirilgan « Qobusnoma»   da
ushbu       xona       "xilvat     xona"       deb   nomlangan.   Shuning   uchun     ham     sharqona
musulmon   hammomlarida   sho'milish,   terlash   va   uqalashdan   tashqari   gigiyenik
muolajalarni   bajarish   uchun,   ayniqsa,   avrot   va   qo'ltiq   ostidagi   tashlashga
mo'ljallangan maxsus xilvat xonalar tashkil qilingan.
Issiq       xonadagi   yuqori   haroratda   cho'miluvchilar   keng   issiq   marmar
supala rda     yotib     yoki      o'tirib     terlashib,      issiq     suvga yuvinishgan.   Bu yerda
shuni aytish o'rinliki, xalq hammomlarida terlash uchun   bug'xona   vazifasini   issiq
xonadan     tashqari, markaziy   yuvinish zali-katta gumbaz ham to'liq bajara oladi. Shu
boisdan bo 'lsa kerak ayrim mualliflar uni bug'xona deb ataydilar. Ammo issi q xona
va katta gumbaz havosinihg namlik holati orasidagi  far q ancha sezilarli va buning
ustiga   issiq   xonadagi   keng   va   enli   issi q   supalar   unga   ko'proq   bug'xona   vazifasini
bajarishga imkon tug’ diradi. Lekin hamma kishilarga ham issiq xona harorati to’g’ri
kelave rmaydi va iklar ko'proq katta gumbazda yuvinishadi.  Yuninish   xonalari   ortidagi   issiq   suv   hovuzi-ostida   oloy   xona-«go’lax»
joyl ashgan bo'lib, unda o't  yoqilib hovuzdagi    suv isitilgan va ayni  paytda, ushbu
issiq   havo   pol   ostidagi   kanal-quvurlarga   tar qalib   xona,   pol,   barcha   supa   va
o'rindiqlar   isitilgan.   Pol   osti   kan allirming   kengligi   va   tig’zligi   turlicha   bo'lganligi
sababli   xonalar   turlicha   isigan.   Isitish   kanallari   orqali   o'tayotgan   issiq   havo
devorlar  ichida joylashgan  tik mo'rilar  orqali havoga so’rilgan. Mo’ rilar harnmom
tomlaridan   1-1,5   metrgacha   yuqoriga   issiqlir   odam   badaniga   shifobaxsh   ta’sir
ko’rsatadiki,   bu   inson   oyoqlari   mushaklar,   elka,   ko'krak   va   suyaklarga   juda
foydalidir. 
XIX   asrda   B ixogo   hammomlarida   bajarilgan   massaj   tartibi   haqida   rus
sayyohi     I. Yavorskiy shunday yozadi: "Yuvintiruvchi uzoq vaqt meni tu tib suyak
va   mushaklarimni   barmoqiari   bilan   ezdi.   So’ngra     u   qo’llarim,   oyoqlarim,
gavdamni bor kuchi bilan choza boshladi. Bo 'g'inlarim   qarsillar va sharqillar edi,
ammo   bu   muolajalar   shunchalik     tadbirona     bajarilar     ediki,     hatto     kuchli
cho’lishlarga   qaramay   mushaklarim   og'riq   sezmasdi.   Massaj   nihoyasidagi
muolajalardan   biri   bu   xodimchining   butun   badan,   elka   bo'ylab       yurishi         va
so'ngra   badanni bultagansimon urishidir.
Samarqand. Spitamen ko'chasidagi milliy hammom
XX asrning 50-yillari
Bultagansimon   urish   yoki   bultalash-   bu   shunday   narsaki   xodimchi
qo'llarining   yon   qirralarini   badanga   ko'ndalang   tarzda   turib,   mushakiani   jadallik
bilan   ura   boshlaydi,   u   go'yoki   babanni   qo’llari   bilan   bo’laklayotganga   o'xshaydi.
"Yurib   chiqish"dan   men   voz   ke chdim, ammo "bultalash"ni  mamnunlik bilan qabul
qildim.   Bultalashdan     va   umuman   yuvintimvchining   harakatlaridan   so'ng   o’zimni
qushdek   yengil   his   qildim.   Hammomlarda   xodimchilar   tomon idan   katta   mahorat
bilan   bajariladigan   bunday   massaj   turlari   hozirda   ham   zamonaviy   xalq
hammomlarida saqlanib     qolgan. Jumladan, Samarqandda uchta eski  hammomda
ettita   xodimchi   ishlab   kelmoqda.   Ilardan           ikkitasining,     ya'ni   M.Pulatov     va
F.Najmiddinovlarning   fikricha,   bu   kasb   ularga   ota,-bobolaridan   meros   qolgan. Massajdan         so'ng         yuvinib         lungi         xonaga   hamm omning             o'rni
xususidagi      muammoga      to’xtalib  o’tmoqchimiz. Gap shundaki, bu hammom
bizgacha etib kelmay, adabiyotda   hatto     uning   joylashgan     o'rni     haqida   ham
aniq   ma’lumotlar   yo'q.   Bobur     Ulug'bekning   Samarqandda   qurdirgan   imoratlari
haqida   yozaturib:   "Ulug'bek   Mirzoning   imoratlaridan   Samarqand   qal’asihing
ichida   madrasa   va   xonaqohdir.   Ushbu     madrasa   va   xonaqohga   yovuq   bir   yaxshi
hammom   solibtur.   Mirzo   hammom iga   mashhurdir,   har   nav   toshlardan   forshlar
qilibtur.   Xuroson     va   Samarqandda   oncha   hammom   ma’lum   emaskim   bo’lg’ay.
Yana bir madrasaning janubida bir masjid solibtur, masjidi Muqatta' derlar...", deb
tushintiradi.   Bobur   Ulug'bek   hammomini   maqtashga   maqtaganu,   lekin   uning
o'rnini aniqroq m aqtashga maqtanaganu, ammo Muqatta masjidini    "madrasaning
janubi da" deb aniq ko'rsatgan. 
1974   yili   aynan   shu   joyda,   ya’ni   Ulug'bek   madrasasining       orqa   tarafida,
hozirgi mavjud bog’ni qurish uchun unga joq tekislash paytida yer ostidan qadimiy
bino qoldiqlari chiqib qoladi.   Sinchkov arxeologlar bino qoldiqlarini hammomga
tegisli   ekanligini   aniqlaydilar,   chinki   ular   qazilmadan   hammom   pol   osti   isitish
tizimining   bir   qismini,   otxona,   suv   saqlovchi   rezerviyalar,   XV   asrga   tegishli   bir
qancha  singan  yupqa  idishlar,  qayroq toshlar   to’plami   va rangli   naqshin  qoplama
taxtachalar topib oladilar.
Topildiqlar orasida og’rligi 1 kg, diametric 9 sm lik bilyard toshiga o’xshash
marmar   tosh   ham   bor   ediki,   bu   topilmalar   burgalikda   ushbu   hammomni   oddiy
hammomlardan   bo’lmay,   balki   alohida   e’tibor   bilan   qurilgan   tantanavor
hammomlardan biri ekanligidan dalolat beradi
….Bobur   hammomini   madrasa         va         xonaqohga;   yaqin         emas,         balki
karvonsar oyga   yaqin   deb   ko'rsatishi   kerak   edi:   Demak,   hozircha   arxeologlar
fikriga   qo   'shilmay   ilojimiz   yo   'q.     Endi   Samarqand   xajqiga   maslihuru-ma’lum
bo'lgan,   Tillokori   madrasasming       yonginasida,         uning       shimol         tarafida
joylashgan, Registonda avvalgi   "Yubileyniy" restoranini qurish  munosabati    bilan
1961   yili   buzib yuborilgan ko'p gumbazli hammomni eslaylik.   Ushbu hammom
joylashgan   joyda   ilgari   sandiq   bo zori   mavjud   bo'lib,   hammom   "hammomi   bozori sanduq"   deb   atalib   kelgan.'   Ushbu   hammomda   ishlagan   xodimlar   bilan
suhbatimizdan   malum   bo'lishicha,   hammom   el-yurtga   o’zinung   bahavoligi,
chiroyliligi       va       ayniqsa,       tozaligi       bilan   mashhur   bo’lib,   uning   oqava   suvlari
odam   sig'adigan   "tazar"   (yonlari   tosh   usti   esa   ravoq   shaklida   pishiq   g'isht   bilan
yopilgan   keng   quvur)   orqali   oqizib   ketilgan.   Hammomning   rejaviy   tuzilishi   b iz
yuqorida   ta'rif   etgan   milliy   hammomlarga   monand   bo'lgan.   Uning   qurilish   tarixi
quyidagicha:
XVII asrning 50-yillarida   Yalantush   Bahodir   Tillokori masjid-madrasasini
Ulug'bek      karvonsaroyi  o'rniga  qurdiradi.   Madrasa binosi  y onidan esa   unga vaqf
tarzida   ushbu   hammom   binosi   bunyod   etil adi.   XIX   asr   boshlarida   bu   hammom
ta'mirtalab holda kelib qolib,   uni Madrahimboy ismli kishi ta'mir ettiradi. Shuning
uchun   ushbu   hammom   «Madrahimboy   hammomi»   ham   deyilgan.   Aslida   esa   u
XVII asrda qurilgan bo’lgan.  Nammom bezaklarimng ko'rinishi:  chapda Hirot hammomi; o'ngda
Masbhad hammomimng bezagi
Hammomlar     o'tmishda     nufuzli     jamoat     maskani     bo'lgani   sababli   ularni
mohirona     bezashga     e’tibor     berishgan. Hammomlardagi   naqshu   nigorlar
ularning     xizmat   ko'rsatish doirasiga   bog'liq bo'lgan, odatda, hukumdorlar uchun
qurilgan va  saroylar qoshidagi hammomlar g'oyat hashamdor qilib bezatilgan. Oddiy
xalqqa       xizmat       qiluvchi       hammomlar       esa       ornamental   naqsh lar   bilan
hashamlangan.     Ma'lumki,   XI   asr   oxirlaridan boshlab islom dinining akobirlari
binolarga   tirik   jonivorlarning   rasm ini   solishni   keskin   qoralaganlar.   Shu   sababli
hammomiardagi naqsh lar  ham  tirik jonni  ifoda etmasligi  shart  bo'lgan. XVI  asrga
oid   ayrim             miniatyuralarda             ifodalangan             hammomlarda   devo rlardagi
ornamental   naqshlardan   tashqari   farishta   sifatii afsonaviy    qushlar tasviri  ham
uchiaydi.     Ma'lumki,     farishta   o’tila di,   bir   oz   nafasni   rostlab   dam   olinadi,
oyoqlar   yuviladi   va   chorhari'ga,   ya'ni   yechinish   xonasiga   chiqiiadi.
O’rta Osiyo   hammomlarini qurishdagi umumiy uslublar va asosiy   me'moriy qoidalar
quyidagilardan iborat. 
1. Bino   fazoviy   me’moriy   ko'lamining   berkligiga,   yuvinish   xonalarining   tarxda
zich va ixcham joylashishjga erishish; 
2. Yuninish   xonalarini   yopish       uchun   gumbazsimon   va   ravoq   yechinish   xonalari
uchun esa tekis tomlar qo'ilash;
3. O'ziga xos  pol    osti    va   suv  isitish   tizimini    qo'ilash,   xonalari, poli va suvini
isitishda tejamkorlikka erishish;
4. Ho'l va issiq rejimdagi xonalarning devoriarini tashqi muhit ta'siridan saqlash:
buning uchun ularni tarxda quruq yoki il rejimdagi xonalar bilan tutashtirish;
5. Sog'lomlashtiruvchi       shifobaxsh-gigiyenik       xonaiaming   turg’unligi     va
ularaing   o'zaro   qulay   funktsional   bog'ianishi: rostlanish   xonasi iliq yuvinish zali
va massaj uchun supalar, uridan   issiq sovuq xonalarga o'tish; 6. Xonalarni    namlik    va    issiqlik    haroratiga    qarab orientsiyalash: nam va
ho'l   xonalarni   janub   yoki   janubiy-g'arb   tomonga   quruq     xonalarni       esa     shimol
yoki   shimoliy-sharqqa qaratish;
7. Hammomni   qurishda   mahalliy   qurilish   materiallarini qo’llash va  foydalanish.
  Yangi qurilgan hammom haqidagi xabarni xalq har safar bilan kutib olgan,
chunjri   u   sog'lik-salomatlik   va   tozalik   ramzning   yana   bir   yangi   maskaniga   ega
bo'lgan.   Hatto   hammom   qurihshinmg       tugailanganligiga       bag'ishlab       ilgarilari
ayrim  amaldorlar  ziyofatlar  uyushtirishgan. Masalan,  XV asrning birinchi  yar mida
Shayx       al-Islom       degan     kishi       Samarqandda   hammom   qurili shining   tugashiga
atab   xalqqa   ziyofat   bergan,   e’riborlisi   shundaki,       unda       erkaklardan       tashqari
xotin-qiz ashulachilar  qatnashgan .
Hammomlar  haqida      gapirar    ekanmiz,     Samarqanddagi Registon   maydoni
doni           atrofida           Mirzo           Ulug'bek           qurdirgan   Sharqda   g o'zallik,   soflik,
salomatlik   va   muhabbatga   eltuvchi   manba   timsoli   bo'lgan.   Shuning   uchun   ham
farishtalar   Sharq   rassomlari   hammomlarga     bag'ishlangan   miniatyuralarda
bagishlangan.
Hammom  qurilishidagi xalqchil an'analar zamonaviy xaiq
hammomlarida ham keng qo'llanib takomillashtirilib kelmoqda.   Hammomlar   faqat
xalq; me'morcbiligida rivojlanib qolmasdan balki loyiha institutiari va tashkilotlari
tomonidan   ham   ishlanib   kelmoqda.   Keyingi   yillarda   O'rta   Osiyo   respublikalarida
qishloq va tuman markazlari, shaharlar uchun mo'ljallangan bir qancha xususiy va
namunaviy     loyihalar       ishlab       chiqildi       va     amalgam   oshirildi.   ularda   o'tmish
hammomchilik san'atiga xos milliy an’analar
takomillashtirilibgina     qolmasdan,         balki           qator   hammomlarda   shifobaxsh-
gigiyenik     va     sog'lomlashtirish funktsiyalari, yangi texnik jihozlar, dam olish,
choy   ichish   va   tamaddi   qilush   xonalari   mavjud.   Havosi   quraq   va   issiq   bug'xona-
saunalar,   shifobaxsh   dush     bo'limlari,       cho'milish     basseynlari,   suzish   uchun
hovuzlar, yakka tartibda cho'milish va bug'lanish xonalari, choyxona   va    pardoz-
kosmetik    xonalar    shular jumlasidandir. Garmobalar
«Garmoba»   forscha   so'z   bo'lib,   "issiq   suv"   ma'nosini   bildiradi.   O’tmishda
O'rta   Osiyo   va   O'rta   Sharq   mamlakatlarida   tab iiy   chashmalar   qoshida   qurilgan
inshootlar ana shunday no m bilan atalgan. Tabiiy muolajalarga, jumladan, shifobaxsh
buloqlarda  odamlar   qadimdan   ixlos   qo'yib   kelishgan.   Gippokrat     va   Aristotel   ham
bardam   bo'lish   va   uzoq   umr   ko'rishning   asosiy   sharti   issiqlik   va     suv dan
foydalanishdir, deb ta'kidlagan. Qadimgi   hindlar , yunonlar va skiflar mineral suv va
shifobaxsh   balchiq   bilan   davolash   usulidan,     ya'ni           balneodavodan           keng
foydalanishgan.
Qadim   zamonlarda       hatto       ibodatxonar       ham       mineral       va   cha shma
qurilgan.   Bu   yerga   ibodatga   kelgan   odamlar   bir   yo'ia   balneodavo   olishib     ham
olishib   sog'ayib   ketishgan.   Tarixiy       manbalarda     yozilishicha,     Fargona
vodiysining  o'lroq ahj lisi   uzoq   o'tmishda   bu   yerdagi   Hazrati   Ayub   (hozirgi
jalobobod)  mineral  buloqlarining  borligini  bilgan  va  ulardan
li foydalangan. 
Dushanbe     shahridan       52       km       shimolda     Gushori       qishlog'i   yaqini da
joylashgan   shifobaxsh   buloqlar   tarkibida   qimmatbaho   radiaktiv   moddajar   borligi
aniqlanib, ular qoshida keyinchalik Xo’ja Obigarm suv shifoxonasi tashkil etilgan.
Dastlab bu yerda ukktagina issiq havza bo'lib, kelgan bemorlar ularga tushib, shifo
topib   ketishgan.   Hozirgi   vaqtda   Obigarm   kurorti   ancha   kengayib   bu   er da   o'nlab
zamonaviy shifobaxsh hovuzlar va balneodavolar qurilgan.
Ba’zida   bunday   shifobaxsh   garmobalar   o'tmishda   o'ta   katta   o’lcham larga
ham   ega   bo'lib,   hatto   o'ziga   xos   me'moriy  komplers     (majrnua)lani     ham
tashkil           qilgan.           Shunday   garmob alaming   biri   IX   asrda   kichik   Osiyoning
Darauliy yohasi   (Turkie aning sharqiy qismida)  qurilgan bo'lib, unda issiq va oqib
turuvchi  chashma suvlari ustiga bir necha yirik gumbazli binolar  ishlangan.  Har bir
binoda   bir   yo'la   1000   kishi   cho'milgan,   binolar   soni   7   ta   bo'lgan.       Garmoba
hovuzlarining     chuqurligi     odam   ko’kr agigacha   yetgan.   Ortiqcha   suv   garmoba
hovuzlaridan   chiqib   oqib     turban.       Ushbu       garmobalar   kompleksiga     hozirgi mezonlar bilan   qaralsa   ular  yaxshigina  bir  suv  shifoxonasi yoki balneodavoni
tashkil etganligini tushunish qiyin emas.
Tarixchi Mu'niddin       Isfizariy       temuriy       Sulton       Husayn Boyqaroning
(1438-1506)   Hirot   shahri   yaqinida   Gerirad   daryosi   vohasidagi   bunyodkorlik
ishlari  haqida  shunday  yozadi:   "U erdagi tog’  etagi'da, Ob qishlog'I yonida issiq
chashma bo'lib, u yaqin va     uzoq   mavzelaidagi    turli    dardlarga   chalingan   ko'p
odamlarni
qiziqtirgan. Sulton Husayndan Oldingi hukmdor  Abu Said Mirzo (1455-1469)  bu
chashma qoshida katta mustahkam   qurdirgan   edi. Biroq, Sulton Husayn bu binoni
qaytadan kengroq va balandroq qilib, atroflariga gulzor va bog'lar qurib, uni necha
bor   kengaytirdi".   Ko'rinib   turibdiki,   bu   garmoba   binosi   ham   juda   salobatli
me'moriy   inshoot   ko'rinishida,   xalq   shifobaxsh   muassasasi   tarzida   qurilib   tashkil
topgan.   Xuroson   xalqining   undan   XIX   asrning   boshlarigacha   foydalanib   keiganligi
haqida tarix  guvohlik beradi. 
Ana   shunday   xalq   shifoxonalari   (garmobalar)         o'tmishda   O’zbekiston   hududida
ham   ko'p   qurilgan.   Bu   jihatdan,   ayniqsa,   Farg’ona   vodiysi   mashhurdir.
Qaynarbuloq,   Sho'rsu,   Changara,   Chimyon,     Chortoq   va   Xojaobod   kabi
shifobaxsh chashmalar  qoshida mahalliy   aholi    qadimdan   boshlab   garmobalai;,
qurib   kelgan.   Bunday     garmobalar   bazida   shaharlarda   ham   bino   etilgan.
Tojikistondagi   Obigarrn,     Farg'onadagi     Chorftq   va     Chimyon,   Qirgistondagi
Jalolobod   shaharlarining   suv   shifoxonalari   shular   jumlasidandir.   Hozirgi         vaqtda
bu    shaharlardagi    dastlabki  garmobalar  zamonaviylashib    va    kengayib    yirik
kurortlarga aylantirilgan.
O'rta   Osiyo   xalqi   so'ngi   o'rta.asrlarda   va   hatto   bizga   yaqin   davrlarda   ham
tabiiy       chashma       buloqlar       qoshida       jo'ngina   garmobalar   qu rishib       ulardan
unumli    foydalanib   kelganlar.  Masalan,  Tojikistonning Voxan vohasi Isjikashim
tumanidagi Panjob daryosi    bo'yida, tog' etagida joylashgan issiq chashma qoshiga
shu   e rlik   aholi   XX   asrning   70-yillarida   o'ziga   xos   garmob   qurishg an.   Garmoba
binosi uncha katta bo'lmay o'zining cho’zinchoq   frontal   kompozitsiyasi   bilan   tog'   relefiga   o'ta   mos   tushgan.   Bino
mahalliy     toshdan       ishlanib       tarhda       to'g'ri uchbirchakli simmetrik     shaklga
ega.     Garmoba     bir-biriga o’xshash ikkita e rkak   va ayollar bo'limidan tuzilib, har
bir   bo'lim   echinish   va   issiq   basseynli   cho'milish   xonalaridan   iborat.   Basseynlar
chuqurligi   odam  ko'kragj   balandligiga  yaqin keladi. Bo’limlarda binoning bir-
biriga qarama-qarshi yonidan kiradi/ cho’milish xonalari tarhda 3,5x4,2 metr boiib,
bir-biriga yondosh joylashtiligan.   Bu   esa   tashqi   devorlar   sathining kamayishi
hisobiga   xonaiardagi   issiqlik   darajasini   saqlash   imkonini   beradi.   Binoning   orqa
tomoniga yordamchi xona   ishlanib, u cho'milish xonalari basseynida foydalanilgan
suvni tashqariga chiqarib yuborish vazifasini o'tagan. Gaimobaning sal yu qorisidan
asfalt yo'l o'tgan bo'lib, u binoni yaqin qishloqlar biIan bog'lagan.
Binoning   me'moriy   hajmiy  yechimi   devorlar   va  tomning   kirgan   va  chiqqan
pastu-baland   joylaridagi   yorug'   va   soyalar   kontrasti   evaziga   hamda   tog'   toshidan
ishlangan   bino   de vorlarining   atrof-muhitga   hamohangligi   bilan   ajralib   turadi.
Cho’bo'milish basseynlari  xonalarini  shamollatish garmoba ustiga o’ matilgan   truba
orqali amalga oshiriladi.
Tojikistonning   Ayniy   tumanida   tog'liq   Urmetan   qishlog'idagi   Lan gar   daryosi
havzasiga yaqin joyda shifobaxsh chashma bo'lib,  XX  asrning 50-yillarida mahalliy
xalq   issiq   suvdan   foydalanish   maqsadida   bu   yerdagi   tog'     etagiga   garmoba
qurishgan.   Bino   yax l it   ayvonga   birikkan   uchta   tekis   tomli   yuvinish   xonalaridan
iborat bo'lib,   sementli   qorishmada   mahalliy   tog'   toshidan qurilgan.
Cho'miiish xonalariga ayvon orqali kiriladi. Bu xonaiarning orqasi da 2,1 metr
balandlikda issiq chashmaga ulangan quvur joylashgan   bo'lib,   undan   oqayotgan
shifobaxsh       issiq       suv   cho'miiish         xonalariga         tarqaladi.           Cho'milish
xonalarining baland ligi 3,6 rnetr bo'lib, sathi o'rtacha 18-20 kv.m.ni tasbkil qiladi.
Bino   tarzini   shakllantirgan   to'rt   ustunli   ayvon   balandligi   ham   3,6   metr.   Har   bir
yuvinish   xonasining   poliga   issiq   suv   oqib   tushayotgan     joyda     chuqurligi       tizza
bo'yiga  teng   cho'milisn hovuzch alari   ishlangan.   Tashqi   ko'rinishdan   ayvonli
binoni   etkazuv chi   tosh   devorli   garmoba   atrofidagi   tog'   landshafti   va   nohit   bilan hamohang   bog'langan.   Ayvon   darpardalar   bilan   bo’linib   yeshinish   va   cho'milib
chiqilgach, dam olish vazifasini bajargan.
Shifoxonalar 
Tarixiy   obidalar   va   madaniy   merosimiz   haqida   ilmiy   izlanishlar   va
tadqiqotlar o’tkazib, ko’plab kitoblar yozilgan bo’lsada, jamoat binolari tarixining
hali   fanga   noma’lum   va   atroflicha   o’rganilmagan   sohalari   ham   behisob.   Shuni
hisobga   olib,   2000   yildan   boshlab,   O’zbekiston   Respublukasi   Fanlar
Akademiyasining   Tarix,   Arxeologiya   va     O’zbekiston   Respublukasi   badiiy
Akademiyasining   San’atshunoslik   institute   va   olimlar   bilan   birgalikda   «O’zbek
davlatchiligi   tarixi»   deb   atalgan;   so’nggi   bronza   davridan   hozirgi   zamongacha
bo’lgan   3   ming   yillik   ulkan   tarixiy   davrni   qamrab   olunchi   fundamental   ilmiy
adqiqotni yaratishga kirishildi. Ayniqsa, taniqli olim T.Shirinov O’zbekistonda ilk
davlatlar   «voha   davlatchiligi»,   «shahar-davlatlar»   Mesopatamiya,   Misr,   Xitoy,
Mezoamerikadagi   «Noma»   davlatchiligi   kabi   bo’lgan   degan   go’yani   ilgari   surdi.
Haqiqatdan, ham tarixiy tahlil shuni ko’rsatadiki, davlatchilik  jamiyat da o’z ichli
qoniniyatlari asosida paydo bo’ladi, rivojlanadi. Ya’ni davlat tizilmasi tashqaridan
tahhor   holda   ko’chirilmaydi,   ma’lum   jamiyat   bag’rida   tig’iladi.   O’zbek
davlatchiligi   taraqqiyoti   ham   bundan   mustasno   emas.   Ana   shunday   jumboq
sahifalardan biri davolash va shifobaxsh muassasalarning shakllanishi  shaharlarda
joylashishi, o’tmishda xakq orasida tutgan o’rni va roli, ularnung me’morchilik va
qurilish tarixidir.
Jamoat   binolarining   bu   xildagi   namunalari   qatoriga   shifoxonalar,
dorixonalar,   hammomlar,   garmobalar,   shifobaxsh   chashmalar   hamda   qator
balnedavo muassasalari (bularga   mineral suvlar,    qum    va    balchiqlar    yositasida
davolaydigan  muassasalar, obzanxonalar ham) kirgan.
Ma’lumki,    o'tmishda    (VIII    asriardan    bosblab)    Sharq  mamkatlarida,
shuningdek, Xitoy, Hindiston, Misr, Iroq, Eron, Turkiya,
O'rta Osiyo va Kavkaz ortida tabobat ilmi ancha yaxshi rivojlanga va shu boisdan
ham   davolash   niuassasalari   xalq   orasida   e’tibor   qozongan.   Masalan,   hozirgi O'zbekiston   hududida   X   asrda   tibbiy   ilmlar   ancha   riivojlanib
,   XI   asrda   va
keyinchalik Buxoro, Samarqand,  Ko'hna  Urganch,   Toshkent  kabi   yirik sharlar
o'z shifoxonalariga ega bo'lgan.
Sharq  mamlakatlari xalqlari esa tabobatga oid turli xil tibbiy muassasalar   va
shiioxorialardan juda qadim zamonlardan boshlab foydalan ib kelganlar.
Tarixchi     I.To'xlievning   yozishicha,     Sharqiy   Turkistoh   va   O'rta   Osiyo
xalqlarida   islom   dinigacha'(VII   -   VIII   asrlarga   qadar)   keng   tarqalgan   budda
ibodatxonalarida ilohiv bilimlar bilan birga   gramatika,     musiqa,     yer,     shamollar
va   yulduzlar harakatiga   oid bilimlar ham o’qitilgan. Shunisi qiziqki,buddizm  keng
tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarnung   uchdan     bir
qismi       savodxon       bo'lgan.       Sharqda   qo’llanayotgan   tibbiy   yordam   va   xizmat
turlari halio'rta. asr Evropasuga  ma'lum emas edi. VIII asrdayoq Suriya va Misrda
yirik   shifoxonalar   -   bemoristonlar   tashkil   qilinib,   ularda   yotib   davolanish   imk oni
bo'lgan.
Shifoxonalar   quriiishiga hokimlar, mansabdorlar,   tibbiyot arboblari bo cshu qosh
bo'iganlar. Sharqning buyuk siymolari  ulug'   tabiblar  Abu Vakg-Roziy  va  Abu Ali
ibn Sinolar  ham  o'z davrida   Jamoa binoalari qurilishishiga jiddiy yondoshganlar. Ar-
Roziy   Bag’dodda,   Ibn   Sino   esa   Hamadonda ,   shifoxotialar   qurdirgan.   Mazlum
xalq qa   atab   "Dorush-shifo'lar   qurish,   tibbiyot   sohiblarini   tayyorlash,   tabobat
xizmatini       to'g'ri       yo'lga       qo'yish       xayrli   xizmatlar   qatorlga   kirib,   el-yurt   va
hokimlar   tomonidan   qo'llab-quvvatlangan.   "Islom   sultonlari   va   ulug'   hokimlar   el
sog'ligini   yaxshilash   uchun   davlat     homiyligi       ostida     dori-darmonlar     va
kimyoviyl malham moddalar yig'dilar. Bu ishga bilimdon tabiblami jalb etib qulay
va yorug' shifoxonalar qurdilar'' - deb  yozgan edi XIII asrning iste’dodli arboblaridan
biri Rashididdin.
Eronriing   taniqli   ilmiy   markazlaridan   bo'lmish   Ray,   Isfaxon,   Hamadon,
Movarounnahrning   Samarqand,   Qo'qon   va   Urganch   shaharlarida   X-   XI   asriarda
yirik   shifoxonalar   bo'lib,   ularda   xalq   e’iborini   qozongan   tabiblar   faoliyat
ko'rsatganlar. Bag'dod   shahri   o'rta  asriarda  Sharq  tabobat   ilmining  yirik   markazlaridan  biri
bo'lgan. Bu yerda X asrda beshta shifoxona qurilishi tashkil etilgan bo'lib, ularni o'z
davrining   mashhur   tabibi   Sinan   Ibn   Sabot   boshqargan.   Shifoxonalarning   ikkitasi
Dajla daryosi bo'yiga, manzarali ya xushhavo joylarga qurilgan. Mazkur davolash
muassasalarida   bosh   tabib   va   tabiblardan   tashqari   sanitarlar,   xizmatchilar,
qoroyullar,   xo'jalik   ishlarini   boshqaruvchilar,   osoyishtalik   va   tartib   saqlovchilar
singari shtatlar,  ham belgilangan.
Bag'dod shifoxqnalarini tashkil etganlar orasida shahar hokimi Adud ad-Daula
ham   bo'lgan.   U   o'zi   qurdirgan   shifoxonaga   24   ta   yetuk   tabibni   yig'ib,   ularga
homiylik   qilgan   va   o'z   davrining   mashur   tabibi   Abul   Hasan   ibn   Gilmizni
kasalxonaga bosh tabib etib tayinlagan.
Tabiblar,   odatda,     bir   necha   tillarni   bilganlar.     Bu   ularga   b emorlar       bilan
suhbatlashishda,   tibbiyotdan       lalabalarga       dars   berinshda   qo'l   kelgan.   Bag'dod
kasalxonalarida   ko'z   kasalliklarini   davolash   yaxshi   yo'lga   qo'yilgan.   U   yerda
telbalar uchun ham maxsus shifoxona tashkil  etilib, u shahardan bir  oz chetroqda
jovlashtirilgan.
Poytaxt Bag'doddan uzoqda joylashgan Shiroz, Isfaxon, Vosit kabi shaharlar
ham o'z shifoxonalariga ega bo'lgan. U yerlarda tabiblik mahoratiga ega bo'lganligi
haqidagi shahodatnomasi bor mutaxassislar ishlaganlar.
Qadimgi   arboblaming   shifoxonalar   oldiga   mashshoqlarni   tez- ib   kelib   turish
odati   bo'lgan,  chunki  musiqa   dardning  oldini   ga va charchoqni yo'qotishga yordam
bergan.
Jamoat     shifoxonalarini   islom   mamlakatlarida   qurish   butun   asrlar     davrida
davom  etib  kelgan.  Masalan,  XIII  asr o’rtalarida Xaleb shahrida (Suriya) jamoat
kasalxbnasi mavjud bo’lib,   XV asrda yana yangisi Arg'un al-Komiliy shifoxonasi
qurilgan.   Mazkur   kasalxona   bir   necha   hovlilan   biriktiiruvchi   katta   bir   bino
(kompleks)   ko'rinishida   bo'lib,   alohida   hovlilar   atrofida   yotib   va   qatnab
davolanuvchi   bemorlar   uchun   maxsus   xonalar,   oshxonalar   va   boshqa   yordamchi
xonalar joylashgan  Kasalxona   binosi   ziynatli,   muqarnas,   tupbarggul tarzidagi
bezaklar, marmar va fayansdan ishlangan sadaf naqshlar bilan bezftilgan. Islom mamlakatlaridagi  shifoxonalar va tibbiy xizmat turlari   Movaraunnahr
va   Xuroson   shaharlariga   ham   xos   bo'lgan.   Hozirgi     O'rta   Osiyo       respublikalari
hududida   -   o'z       davrining'     ulug'   allomalari   (Beruniy,   Amir   Temur,   Husayn
Boyqaro, Alisher Navoiy, Ibn  Sino) va qator hokimlar xalq orasida sog'liqni saqlash
ishlari bilan shug'ullanib shifoxonalar qurdirgan.
Shifoxona     va   ulardagi   tibbiy   faoliyatturli   xizmatlar   evaziga   uyi shtirilgan
vaqflar   hisobidari   amalga   oshirilgan.  Shenday vaqflaminlg birida "kasalxonani
ta'sis etuvchi shaxs xonalarga e’tibor berish,       kasalxonadagi      bemorlami     dori-
darmonlar   bolan   ta'minlash,   tabiblar,   qon   oluvchilar,   xizmatchilar,   oshpazlar,
osoyishtalik   va   tartib     saqlovctiilar   va   boshqalarga   moyana   beradi,   kasallarga   sut
va ovqat, sog'ayishi va dam olishida zarur   bo'lgan   barcha   ashyolami   mol-mulk
qilib   vaqflarnung egalik   huquqi va ixtiyoriga o’tlcazadi" deb yozilgan .
1046-1068   yillarda   Samarqandda   hokimlik   qilgan   Bug'raxon   Ibrohim
Timg’ ochxonning   vaqf   hujjatlariga   ko'ra   1066   yilning   o’rtalaridaa   shaharning
Rivdod ko'chasidagi  dahada kasalxona   (dorulshafalja) joriy etiladi. O.G.Bolshakov
kasalxona   qurilgan   joy   haqida   fikr   yuritib,   u   hozirgi   Registon   maydoniga   yaqin
bo'lgan So'zangaron ko'chasi  yo'nalishiga  to'g'ri  kelgan, deb taxmin qiladi. Uning
fikricha,   kasalxona   bu   yerdagi   shahar   dahalaridan   birida   joylashgan   bo'lib,   bir
yondan masjid, boshqa tomondan daraxtlar, uy-joylar bilan chegaralangan bo'lgan.
Timg'oshxon     vaqf     hujjatiga     ko'ra,     shifoxona     binosining   hovlisi   to'rt
tomonli va ko'chaga qaragan bitta darvozasi bo'lgan. Demak, shifoxona rejasining
tuzilishi   to'rt   tomoni   berk   ichki   hoviili     bino     ko'rinishga     ega   bo'lgan.     Bu     esa
kishini,   o'z navbatida, Samarqand shifoxonasi o'zining me'moriy, rejaviy yes himi
bo'yicha   o'sha   davrda   nafaqaj   O'rta   Osiyoda,   ballki   butun   isiom   sharqida   keng
tarqalgan madrasa binosining me'moriy  tizilishiga yaqin bo'lgan deb xulosa qilishga
chorlaydi.   Madrasa,   karvonsaroy,   masjid   binolariga   xos   ichki   hovlili   rejaviy
yechim   shifoxonaiarga   ham   juda   mos   kelgan,   chunki   bunday   me'moriy   tarh
kasallarning palatalarini ichki hovliga qaratib joylashtirishga va turli tibbiy xizmat
turlarini   tashkil   qilishga   imkon   tug'dirgan.   Bu ndan     tashqari,   ichki   hovlida   kun
davomida soya-salin va dam  o lishni tashkil qilishga qulay sharoit yaratilgan. Samarqand, shifoxonasida     malakali      tabiblardan     tashqari, kichik   tibbiy
xodimlar,       qon     oluychilar,   oshpazlar,       imomlar,   hovliga     qarovchiiar   hamda
go'rkoylar   ishlagan.     Demak,     shu   xizmatlarga   mos   ravishda   turli   xonalar,
jumladan,   kasallar   uchun   hujralardan     tashqari,     oshxona,
  maschit,     dorixona,
tabiblaming   yigilishi   uchun   zallar   va   boshqa,   yordamchi   xonalar   bo'lgan.
Samarqand     shifoxonasi             qoshida             yuqoridagi             vaqfda   ko]sat ilishicha,
qatnab,   davolanuvclu     kasallar    uchun     kichik   shifoxona ("nimak bemoriston"),
ya'ni   darmonxona   ham   tashkil   qilingan .   Shifoxona   nizomida   bu   yerda   nafaqat
kasallar,   balki   nogironlar,     majruhlar,     qarovsiz   qolgan   qariyalar   ham   manzil
topganlar,       deb       aytilgan.       Samarqand       shifoxonasining   qan ha   vaqt   faoliyat
ko'rsatganligi noma’lum, ammo u XIII asrga   Chingizxon   bosqini   davrida   yakson
qilingan  ko'rinadi. Hozir gi  davrda bu binodan, afsuski, nishona ham qolgan emas. 
Samarqand   shifoxonasi           kabi             davolash             muassasasi   Xorazmnung
qadimiy   poytaxti   Ko'hna   Urganchda   ham   bo'lgan.   Mazkur   shifoxona   XI   -   XIII
asrlarda   faoliyat   ko'rsatganligi   tufayli   O'rta   Osiyolik   ulug'   tabib   Abu   Ali   ibn
Sinoriing   ham   ishlagani   ehtimoldan   xoli   emas.   Shifoxonada   ichki   kasalliklarni
dori-darmonlar   bilan   davolash   bo'limlaridan   tashqari,     boshqa   bo’lilar     ham
bo'lgan   bo'lishi  mumkin.   Chunki   xorazmlik tabiblar bemorni davolashda turli
usullardan:   dori-darmonlar,   muassaj,   balnedavolar,   parhez,   "musiqaterapiya   ya’ni
kuy-qo’ shiq   va   turli   o'yin   (raqs)lar   kuchidan   ham   foydalanganlar.     Shunisi
qiziqarliki,     ko'hna   Urganch     shifoxonasida     mahalliy tabibla r bilan hamkorlikda
suriyalik tabibiar ham ishtaganlar.  Samarqand   va   ko'hna   Urganch   shifoxonalari
hamda   XI   asr   vaqf   hujja tlariga   asoslanib,   O'rta   Osiyoda   bu   davrga   kelib   jarmoat
rasalxonalari   barcha   vazifa   va   ehtiyoj-talablar   asosida,   o'ziga   xos   tartibotga       ega
muassasa     bo'Iib       shakllangan,       degan   xulosaga   kelishimiz     mumkin.   O'sha
davriarda     ham     hozirgi     shifoxonalardagidek   "konsilium"   usuliga   amal   qilinib,
ta biblar   bemoilarni   davolashda   yuqori   malakali   tabibiar   bilan   kengash   o'tkazib
turgan.   Kasalxohalar   tarkibida   masjid,   dorixona,   tabiblarning       yig'ilishi       va
maslahatiashishi   uchun maxsus xonalar bo'lgan.     l.G. Soldatze o'zining Ibn Sino haqidagi tarixiy romanida ulug’ tabib  davrida
(X asr) Buxoroda ham kasalxona bo'lganligi haqida bilv osita xabar beradi. Bemorlarni
uyidan   tashqari,   shahar   kasalxonalarida   ham   davolagani,   yoshligidanoq   mahorati   va
bilimi bilan boshqa  tabiblarni hayratda qoldirgani haqida yozadi. 
Ma’lumki,     bobokalonimiz   buyuk   mtitafakkif   Alisher   Navoiy   ham   tabobat
namoyandalarini       qo'llab-quvvatlab       ularni       o'z   asarlarida   vasf   etgan,   tabiblar,
olimlar,   me'morlar   va   san'atkorlarga   homiylik   qilgan,   uning   ko'rsatmasi   va
mablag'iga   binoan   Xuroson   muzofotida   xalq   manfaati   uchun   ko'plab   binolar
qurilgan. Ular orasida shifoxonalar ham bo'lgan. Qurilgan va  qurilayotgan binolarni
shoirning o'zi tez-tez ko'zdan kechirib turgan.
Tarixchi   Xondamirning   ta'riflashicha,   Alisher   Navoiy   Hirot
atrofidagi   Injil   kanali   bo'yida   "Ixlosiya"   madrasasi   va   unung   yaqiniga   "Xalosiya"
xonaqosi,   G'arb   tomoniga   esa   1481   yillarda   "Shifoiya"   shifoxonasi   va   "Safoiya"
hammomini ;  
qurdirgan.   "Shifoiya"   sog'   lik   ma ’
nosini   anglatsa,   "Sofoiya"
tozalikni bildirgan. -
"Sihifoiya" va "Safoiya"ning, ya'ni shifoxonaning hammom bilan yonma-yon
qurilishida   hammomda   davolash   tadbirlarini   amalga   oshirish,   hatto   ayrim
kasalliklarni hammom yordamida   aniqlash mumkinligi  sabab  bo'lgan. Shifoxonada
bemorlar   davolanishi   bilan   birga,   hammomda   cho'milish,   terlash,   uqalash   (massaj)
singari   shifobaxsh-gigiyenik   muolajalarni   ham   olganlar.   Tabobat   xizmatini   tashkil
qilishdagi bunday shifobaxsh-gigiyenik  uyg'unlik boshqa Sharq mamlakatlarida ham
ilgaridan qo’llanib  kelingan, Shifoxonalarda tabiblar bemorlami davolash bilan birga
talabalarga   tib   ilmidan   dars   berganlar.   Shuning   uchun   bo'lsa   kerak,   taniqli   adib
Sadriddin   Ayniy   o'zining   ilmiy   asarida   Nayoiyning   "Shifoiya"   sini   "madrasa"   deb
ataydi.
Akademik   Bartold   esa   uni   "Bolnitsa"   deb   yozadi.   Fikrimizcha,   hozirgi
tushuncha   bilan   aytganda   Navoiy   "Shifoiya"   binosi   o'sha   davrdagi   boshqa
shifoxonalardan   farq   qilib,   o'z   mavqeyiga   ko'ra   tibbiyot   klinikasi   va   ayni   paytda
dorilfunun "Madrasai-dorul shifo" vazifalarini bajargan bo'lsa ajab emas. Zero, Mir
Alisherning   inoyati   bilan   o'sha   davrda   mavlono   Nizomiddin   Abdulxay,   mavlono Muhammad Muin, mavlono Darvishali, mavlono Abdulxay Tuniy singari mashhur
tabiblar yetishib chiqqanki, ular tib ilmini rivojlantirishga katt hissa qo’shganlar.
Navoiy   shifoxon   yonoda   Injil   daryosi   bo’yida   ko’rkam   va   xushhavo   bog’
tashkil   etadi.   "Shifoiya"       ushu   bog’   ichida   joylashgan   bo'lib,   oldi     Injil   kanaliga
qarab turgan.   Shifoxona binosi  ichki   hovlili tarxt berk hajm-rejaviy tuzilishga ega
bo'lib,
Hir ot   shahrida   tayyorlanadigan   qizil   g’ishtdan   qurilgan   bo'lgan.
Shifoxona   hovlisida   hovuz   ham   bunyod   etilib,   unda   baliqlar
sa qlangan.
Navoiy     davriga     qadar     ham     Hirotda     bir     necha   jamoat shifoxonalari
bo'lib,   ulardan   ayrimlari   qarovsiz   holga   tushib   qo ladi.   Shulardan   biri   Temuriylar
sulolasidagi  Xuroson hukmdori   Sulton     Abu     Saidning     (1459-1469)     katta   xotini
Milkat     og'a   tomonidan       shahar       ichkarisida       qurilgan       "Dorush-shifo"       dir.
Mazkur     shifoxona   Navoiyning   himmati   bilan   qayta   tiklanadi   va   obod   holga
keltiriladi.   Hirothing   yetuk   tabibiaridan   hisoblangan   mavlono   Darvishali   Mir
Alisherning   iltifotiga   ko'ra   ushbu   dorush-shi foning   mudarrisi   etib   tayinlanadi   va
barcha   muolaja   ishlari   ga         topshiriladi.         Sharqshunos         olim         M.E.Masson
Hirot  shi foxonalarining       yana       bin       hukmdorlar       xonadoniga,       ya’ni   Shohrux
Mirzoning   nabirasi   Mirzo   Alouddavlaga   tegishli   bo'lgan,   degan     fikrni     bildirgan.
Ko'rinib     turibdiki,     Hirotda   Navoiy   davrida   va   unga   qadar   ham   mazlum   xalq
salomatligi yo’'lida xayrli ishl ar amalga oshirilgan.
Ma ’
lumki,   O'rta   Osiyo   va   Sharq   xalqlarida   yozda   salqin,   sersoya   va   zilol
suvlarga   boy   joylardan   xushhavo   bog'lar   tashkil   qilish   odat   tusiga   kirib   qolgan.
Bunday bog'lar o'tmishda, asosan, yirik yer-mulk egalari uchun xizmat qilgan. Ular
ayrim bog'larda asl zodalarga     xizmat     ko'rsatuvchi      maxsus      shifoxonalar
qu rdirganlar.   Masaian,   Toshkent   qal’asi   tashqarisidagi   Kaykavus   chorborbog'ida
(XVI   asrda)   imtiyozli   zodagonlar   va   harbiylarga   m oljallangan   shifoxona   binosi
bo’lgan.   Shifoxona   chorbog'ning   qulay     joyida   joylashgan     bo'lib,       unga     harbiy
to'qnashuvlarda   yarador   bo'lgan   shahzoda   va   sultonlar   jang   maydonidan   keltirib turilgan. Chorbog'da davolanishdan tashqari, aslzodalar uchun  adabiy munozaralar,
bazm-ziyofatlar, hazil-mutoyibalar ham o'tkazib turilgan.
Samarqand,   ko'hna   Urganch,   Marv,   Hirot,   G’azna,   Toshkent   shahridagi
shifoxonalarga   o'xshashf   dayolash   muassasasi   Vux oro   shahrida   ham   bunyod
etilgan.   Shahaming   Registon   maydonida   hozirgi   ark   darvozasining   shimoliy-
g'arbida   1682   yili   Buxoro   xoni   Subhonqulixon   farmoyishi   bilan   "Dorush-shifo"
binosi   quriladi.   Bino   uncha   katta   bo'lmay   bir   qavatli,   ko'rinishidan   an'anaviy
madrasa   binosiga   o'xshash,   ichki   hovlili   to'rt   burchak   ko'rinishidagi   rejaga   ega
bo'lgan.   Shifoxona   bosh   peshtoqi   g'arbga   qaratilib,   uning   yonidan   Registon
maydonini  kesuvchi  yo'I   o'tgan.  Ushbu  muassasa  vaqf  hujjatlariga  ko'ra  davolash
ishlaridan   tashqari,   yosh   talabalarni   tabobat   ilmiga   (ilohiyot   va   adab   bilan   birga
qo'shib)   o'qitishga   mo'ljallangan.   Shunisi   qiziqki,   shifoxonada   Samarqand
shifoxonasiga   o'xshasi   qatnab   davolanuvchi   bemorlar   uchun   alohida
"ambulatoriya"dan   tashqari,   dorixona   va   tabobatga   doir   kitoblar   saqlanuvchi
kutubxona   ham   bo'lgan.   Shifoxona   binosi   XX   asrning   30-yillarida   Registon
maydonini kengaytirish munosabati bilan buzib tashlangan.
1912 yilda Xivada Dishan qal’aning shimoliy qismida maxsus  shifoxona binosi
qurilgan bo'lib, u hozir ham dastlabki vazifasini davom ettirib kelmoqda. Bino bir
qavatli   frontal   kompozitsiyada   ishl anib,   uning   tashqi   me’moriy   ko'rinishda   rus
uslubining   ta’siri   sezilib   turadi.   Shifoxonaning   kirish   qismida   esa   Xorazm   uslubi
ham mavjuddir.
Movarounnahr va Xurosonda shifoxonalar binosi o'tmishda,  odatda, bir va ikki
qavatli qilib qurilgan. Yuqorida nomlari tilga  olingan O'rta Osiyo shifoxonalari esa,
xususiyati,   bir   qavatli   bo'lgan.   Shifoxonalarni   qurishda   poydevor,   devorlar,   hatto
gumbaz va ravoq tomlar ham mahalliy pishiq g'ishtlardan ishlangan. Bino oldidagi
va ichki hovlidagi to'shovlar pishiq g'ishtlar yoki tabiiy toshtaxtalardan ishlangan.
O'rta   Qsiyo   shifoxonalarida   kasallar   yotadigan   xonalar   tashqi   devorga   yon
tomoni   bo'ylab   joylashib,   eshigi   ichki   hovliga   qaratilgan.   Yozning   issiq   kunlari
hujralarda   bemorlarga   qulay   mikroiqlim   yaratish   uchun   me'morlar   hujralarning
enini   bo'ylariga   qaraganda   ancha   kichik   ishlagan.   Shunday   bo'lsa-da,   hujralarni yetarli   yorug'lantirish   va   shamollatish   uchun   ularning   enini   bo'yiga   nisbatan   1:2
qismdan  oshirmaslikka  harakat  qilgan.   Jumiadan,   Buxoro   shifoxonasida   bu   nisbat
1:1 enni tashkil qiladi.
Yuqori   haroratli   quyosh   nurining   ta'sifi   O'rta   Osiyoda   derazalarni   kichik
qilishni   taqozo   etgan,   shu   boisdan   palatalar   eshik   ustiga   o’rnatilgan   panjarali
mo'jaz   derazalardan   yorug'lantirilgan.   Ayrim   hollarda   bunday   derazalar,   eshik
bilan   birga ishlanib, yanada yaxlit jozibador qurilmani tashkil qilgan.   Eshiklarning
balandligi   va   eni   xona   vazifasiga   mos   kelgan.   Shifoxona   tabiblamtng   umumiy
yig'ilish   va   kengash   o'tkazadigan   jamoatxonasi   o'z   xizmat   doirasiga   ko'ra   ancha
baland, havodor va  keng ishlangan. Hujra va xonalar ham gumbaz va ravoq tomlar
biian   yopilganligi   tufayli   baland   va   keng   ko'rinish   hosil   qilgani :  
ularda   bemorlar
o'zlarini   erkin   his   qilganlar.   Shifoxonalarda   davolanish       yozin-qishin   baravar
kechgan   ko'rinadi,   negaki
tegishli vaqf hujjatlarining birida shifoxonada o'tin tayyorlovchi  shtatlari bo'lganligi
haqida   yozilgan.   Demak,   bu   o'tinlar   shifoxona   pechkaiarida   yoqilgan   bo'lsa   ajab
emas.
Shifoxonalar   binpsining   rejasi   hovlili   ko'rinishga   ega   bo'lgan   ek an,   buning
sababi   nimada   degan   savol   tug'ilishi   tabiiy.   Jamoat   shifoxonalaridagi   hovlilar
kasalliklarning   turiga   qarab   alohida   bo’li mlar   tashkil   qilishga   qulaylik   tug'dirgan.
Bu esa turli xil bemorlarni bir-biridan ajratib davoiash| imkonini bergan.  O’tmishda
shifoxonalai   boshqa   binolarga   yaqih   yoki   uonma-uon   joyl ashganligi   sababli   shahar
ichida uiarga hozirdagidek alohida   keng   va bog' maydonlari ajratishga hammav vaqt ;
imkon   bo’lma gan.   Bu   esa   bemorlarning   shifoxona   hovlisida   ochiq   havoda   dam
olisjilari,   shuningdek,   ibodat   qilishlari   ishun   qulay   shar oit   yaratishni,   ya'ni   ichki
hovlilar taslikil qilislmi-taqozo qilgan.
Ayrim   shifoxona   hoylilari   ziynatli   naqshlar   bilan   bezatilib ;   obolasntirilgan,
ishkomlar, manzarali daraxtlar, butalar, gul zortar; favvoralar   bilan bezatilgan  bo'lsa
ajab       emas.   Shifoxonalardagi;   ichki   hoylilammg;   ummuman,     ular   joylashgan
MAY donlaming   obodonchiligi          haqida     hozircha      kehgroq   ma’lumotlarga       ega
bo'lmasak-da,   yuqorida   :
bayon     qilingan   fikrimizni ba'zi yozma manbalar qisman bo’lsa-da   tasdiqlaydi.   M asalan,   Suriyaning   Xaleb   shahrida   XV   asrda   qurilgan
shifoxona   hovlilari   bezaklarda   g’oyat   boy   bo’lib   mukarnaslar   tupbarggullu
ganchkor   naqshlar,   marmar va fayansdan ishlangan sadaf                           bezaklar   bil an
hashamlangan  bo'lgan.
Dorixonalar 
O'rta   Qsiyo   shsaharlarida   shifoxonalar   tarkibiga   kirgan       dorizonalaridan
tashqari   alohuda  joylashgan  dorixonalar ham  bo`lgan .
  Eron,   Xitoy,     va   Hundistonda       doroixonalar     aeg   qadimiy     tibbiy
muassalar     qatoriga     kitib   ,     ular     qosida     tirli     xil     dorivor     o`simliklar
yetishtiruvchi   maxsus   bog`lar    barpo   etilgan .Ularni   qarovullar   qorilashgan.U
yerda  dorivor  o`simliklarni  yig`uvchilar  ,   dorilar  tayorlovchi “ dorisozho ‘”lar ,
yani  dori  tayorlovchilar  va  ish yurutivchilar  ishlashgan. 
o'z   saroylari   qoshida   ham   dorixonalar   tashkil   qilgan.   Dougdoj   tabiblarning   hatto
shaxsiy   dorixonalari   ham   bo'lib,   uladan   bemoriarga   dorilar   maxsus   dori   qog'ozi
bo'yicha berib turilgan.
Erondagi     mashhur   Gundishapur   shifoxonasi     qoshida   harr   dorixona   bo'lib,
unda tajribali dori tayyorlovchilar ishlashgan   Shunday dori tayyorlovchilardan biri
Abu   Zakariya   ibn   Masaviy;   (777-857)   bo'lib,   u   30   yildan   ko'proq   vaqt   ichida
shifoxonani turli  dori-darmonlar bilan ta'minlab turgan.
Alotiida binoga ega bo'lgan dorixonalarga misol qilib Buxoro  vohasidagi ko'hna
Poykent shahristonidan 1984 yili topilgan qadimiy dorixona binosini keltirishimiz
mumkin. Arxeolog olimlarimiz bu tarixiy yodgorlikni  VIII  asr  oxiilariga taalluqli
deb   topganlar.   Dorixona   binosining   maydoni   15x15   metrli   to'rtburchak   shaklida
bo'lib, asosan, ikkita katta xona va bir necbta bo'linmalardan iborat. Birinchi xona
dori-darmon   tayyorlash   uchun   mo'ljallangan,   ikkinchi   xonada   tayyor   dorilar   va
idish-anjom   saqlangan.   Bo'Iinmalarning   birida   zinapoyali   katta   supa   bo'lib,   unga
tayyorlangan dorilar qo'yilgan bo'lishi mumkin.   Dori tayyor lanadigan xonalarning yerto'lasida uzunligi 6,3 metr- sardoba ham joylashgan. U tayyor dori-darmonlarni va
turli xil  mahsulotiarni saqlashda o'ziga xos sovutqich rolini bajargan.
Poykent   dorixonasi   hozircha   O'rta   Osiyoda   topilgan   shu   xildagi
yodgorliklaming yagona timsolidir. Lekin yozma manbaiardan ma’lum bo'lishicha,
bunday alohida binoga ega bo'lgan dorixonalar Sharqning boshqa mamlakatlarida
ham   b'lgan.   Jumladan,   Misrda   hokimlik   qilgan   Ahmad   ibn   Tulun   (VIII   asr)   o'z
saroyining   masjidi   qoshida   alohida   dorixona   qurdirgan.   Masjidga   kelgan
bemorlarga bepul tibbiy xizmat  ko'rsatilgan.
Tarixiy   manbalarning   dalolat   berishicha,   davlat   tomonidan   tashkil   etilib,
jamoaga xizmat ko'rsatgan birinchi islom dorixonasi  milodning 754-yilida Bag'dodda
ochilgan.   Bunday   dorixonalar.   k eyinchalik   boshqa   islom   va   G'arbiy   Evropa
mamlakatlarida   ham   tashkil   etilgan.   Shunday   dorixonalar   qatoiiga   Poykent
dorixonasi   ham   kirgan.   XI   asr   boshlariga   kelib,   Sharqda   tayyorlangan   dori-
darmonlarga bo'lgan talab yanada oshgan bir paytda ayrim   musulmon shaharlarida
muattar   shifobaxsh   moddalarni   sotishga   mo'ljallangan   maxsus   maydonlar   tashkil
qilina   boshlagan.   Nemis   olimi   S.D.Goyteyning   yozishicha,   XI   asr   oxiri   XII   asr
boshiarida   Misrning   Fustot   shahri   bozorida   shunday   maydonlar   bo’lib,   ular
"murabba'a al-attarin" deb atalgan. Turli muattar hid taratuvchi   shifobaxsh moddalar
va   dorivor   o'simliklar   bilan   savdo   qiluvchi   ulgurji   dorixonalar   "murabba'a"   deb
atalib,   ular,   bozorlarda   maxsus   maydonchalarda   joylashgan   bo’lgan.   Eron   sayyohi
Nosiri   Xusrav   ham   XI   asrda   Nishopurda     shunday   katta   va     kichik   murabba'alar
bo'lganligi haqida xabar beradi . O'rta asr dorixonasining ichki ko'rinishi Adabiyotlar:
1. Uralov     A.S.   Avesto   davrining   davolash   muassasalari.   Moziydan   s’ado .   №   3,
2004.
2. Uralov   A.S.   Arxitektura   lechebno-selebn ы x   uchrejdeniy   srednevekovoy
Sentralnoy Azii i stran zarubejnogo musulmanskogo Vostoka.  Samarkand, 2004.
3. Uralov A.S. Utmishdagi davolash va shifobaxsh muassasalari.  T., 1990.
4. Kodirov A. Pervaya grajdanskaya  bolnisa v drevnem  Samarkande.   Med. Jurn.
Uzbekistana, 1984, №5, s. 23-26.
5. Uralov A. K istorii aptechnogo dela na srednevekovom Vostoke.  ONU, 2001.

O’ZBEKISTONNING O’TMISHDAGI DAVOLASH VA SHIFOBAXSH MASKANLARI Reja 1. Hammomlarning shakllanish tarixi va funksiyaviy tarkibi. 2. Hammomlarning turlari: bozor va guzar hammomlari. 3. Samarqand va Buxoro h ammomlari.

O'rta Osiyo shaharlarining bozorlarida ham shunday dori- darmonlar bilan savdo qiluvchi maxsus do'konlar bo'lgan. Bimdan tashqari, uyda dori tayorlovchilar ham bo'lib, ular dorilarni tabiblarning ko'rsatmasi bo'yicha tayyorlaganlar. Bunday uy va bozordagi dorixonalar Ibn Sino davrida xalqqa xizmat ko'rsaruvchi dorixonalar tarmog'ini tashkil qilib, bemorlarni dori-darmonlar bilan ta'minlab turgan. O'rta Osiyoga o'zga yurtlardan Buyuk Ipak yo'li bilan kelgan sayyohlar, mehmonlar, savdogarlarga tibbiy yordam ko'rsatish maqsadida yirik kagvonsaroylar qoshida ham ambulatoriyali dorixonalar tashkil etilgan bo'lishi mumkin. Navoiy shahridan 20 km Buxoro tarafda joylashgan "Raboti Malik" karvonsaroyi xarobalaridan topilgan turli muattar hidli dori-darmonlar solingan bir qancha sopol, shisha idishlar, pichoq, qaychi va shunga o'xshash jarrohlik anjomlari fikrimizning dalilidir. . Bundan tashqari, Sharq mamlakatlarida deyarli hamma shifoxonalar o'z dorixonalariga ega bo'lgan. Buxorodagi « Dorush-shifb», Hirotdagi «Shifbiya», Samarqand shifoxonasi, Misr va Bag'dod, Tabriz va Hamadondagi shifoxonalar qoshidagi dorixonalar shular jumlasidandir. Ko'rinib turibdiki, O'rta Osiyoda o'rta asrlarda va bizga yaqin bo’lgan davrlarda ham xalq orasidagi tabobat xizmati e'tiborli yo’lga qo'yilib kelingan. Bunga ilg'or xalq tabobati, kimyo fani, farrmakologiya va tibbiyot ilmining sezilarli rivoji ham uzviy ta'sir ko'rsatgan. Hammomlar va obzanlar O'rta Osiyo xalqining nufuzli an'analaridati biri hammom qurish san’atidir. Harmrjomlarning xizmat doirasi ko'p bo'lib ular o’tmishda dam olish, kuch-qudrat va sog'liqni tiklash maskani, tozailik va shifobaxsh muassasa vazifasini bajargan. Kishilar hamomga shifo topish, hordiq chiqarish va turli xil dardlardan forig’ bo'lish maqsadida ham kelganlar. Shu bois hammomlar o’tmishda mashhur allomalar, sayyohlar, elchilar va keng xalq ommasi olqishiga sazovor bo'lgan. Shahar hammomlari bozorlar, karvonsaroylar, jome masjidlari, madrasalar, shahar darvozalari yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O'zga yiirtlardan horib, uzoq yo'l yurib

kelgan savdogar va karvonchi shaharga kirishdan oldin hammomda yuvinib chiqishlari shariatdan hisobiangan. Haminomlar odamlarga doim to'la bo'lib, ularda erkak va ayollar o'zlariga belgilangan kunlarda cho'milishgan. Ba'zida ayollarning alohida hammomlari boigan. Yozishlaricha, qadimgi turklar "charga" (chodir hammom) va sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o'z qo'shinlari bilan birga olib yurishgan. G'arbda, xususan, Vizantiyaliklar esa chodir hammomni turklardan o'rgangan va o'z qo'shinlariga tadbiq etganlar. O'rta Osiyo shaharlari, jumladan, Buyuk Ipak yo'li o'tkan saharlar shifobaxsh hammomlarga juda boy bo'lgan. Tarixchi Narshaxiy X asrdayoq Buxoroda bir nechta hammom bo’lganligidan dalolat beradi. Ular ichida eng masliliuri Darvozai Mansur mahallasidagi «Xon liammomi» hisobiangan. XIX asrga kelib Buxoroda 8 ta bozor, 9 ta guzar hammomlari Xo’jandda guzar hammomlaridan tashqari, 2 ta bozor hammomi ishlab turgan. XIX asr oxirida Samarqand va O'rta Tepaning 7 tadan bozor va guzar hammomi bo'lgan. Shu davrda Toshkentda 5 ta, Qarshida 4 ta hammom ishlab turgan. O'rta Osiyoning qadimiy shahar va qishloqlarida hozir ham tarixiy hammomlar mavjud bo'lib, ulardan xalqimiz nafaqat gigiyenik, balki shifobaxsh va sog'lomlashtirish maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda. O’gan davr mobaynida o'nlab va yuzlab yangi hammomlar,banyalar qurildi, ammo milliy sharqona hammomlar azalgidek xalq orasida o'z mavqei va mohiyatini saqlab kelmoqda. Xo’sh nega shunday? Hammomlar shuhratining siri nimada? Bu savollarga javob topish maqsadida, biz O'rta Osiyo shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu jumladan, sobiq davrida (tipovoy) loyihalar asosida qurilgan ko'pgina banyalar ham ko'zdan kechirib, ularning ish jarayonini tekshirdik, hammomlarga tushgan kishilar va xodimlar bilan suhbatlashdik (hammasi bo'lib 100 ga yaqin hammom tahlil qilindu). Izlanishlar shuni ko'rsatdiki, (№2-08-02, №2-08-01, -4-21 sp, №127, NKO -3) loyihalar asosida XX asming 70-llarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko'rsatish va sog’lomlashtirish gigiyenik vazifa zamona talablariga nisbatan sezilarli darajada ma'naviy eskirgan. Ko'zdan kechirilgan banya larda, asosan, tog'orada

yuvinilib, dushga tushiladi va ayrim (№ 284-4-4-4 s, №49-130-1 va №-2-08-08 loyihalar asosidaqurilgan ) hammomlarda xususiy obzan (vanna) va dush kabinalari Tipovoy banyalarda shifobaxsh xususiyatli xona bu birgina bug'xona hisoblanib, u ham bo'lsa tekshirilgan hammomlarning deyarli 40% da ishlamaydi. Ishlaydiganlarida esa bug’ hammomining suvni isitib beruvchi umumiy qozonidan truba orqalu yuboriladi. Bunday bug'ning soglomlashtiruvchi ta'siri juda past bo'lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko'ra ziyoni ko'proqdir. Shuning uchun ham vrach-gigienislar hammomda bunday bug'dan foydalanishri tavsiya etmaydi, chunki u juda past haroratli va kishi organizmuga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Aslida tipovoy banyalarda bug'ni "elektr yoki "pech kamenka"lardan olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi mavjud "banya"lar odatda, bunday «pechka» lar bilan taminlanmagan, ta'minlanganlarida esa ulardan yaxshi yo'lga qo'yilmagan. Yuqoridagi sabablarga ko’ra obzani (vanna) yoki dushi bor oilalar ruscha hammomla rga tushishni xush ko'rmaydilar. Kuzatilgan tarixiy hammomlarda (sobiq sho'rolar davrida xalq h'ammomlari ham shunga kiradi) shifobaxsh sog’lomlashtirish vazifasining mazmun va mohiyati butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent, Xo'jand, Qo'qon, Kattaqo'rg'on, Xiva, Kosonsoy kabi - shaharlardagi tarixiy hammomlarda binoning asosiy xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi issiq havo yordamida istiladi va natijada nafaqat pol, balki xonalar, ulardagi o'rindiqlar supalar bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida o'rindiqlar va supalar tosh yoki marmardan ishlangan toshtaxtalar bilan o'shalgan. Toshtaxtalar va xonalardagi qiirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli xonalardagi havo qiziydi, qizigan pol va supalar tushgan suv esa bug'lanib issiq havoga zarur namlik baxshida etadi. Hammom ichkarisi tomon cho'milish xonalarining issiq namlik darajasi asta sekin o'zgarib havo harorati oshib boradi, shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o'zgarib boradi. Bu haqda o'rta osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o'rta fsrdayoq shunday yozgan edi: "Birinchi xona sovutadi va ho'llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo'llaydi, uchinchisi esa isitadi ira quritadi". Xonalarning issiqlik namlik hoiati orasidagi

btmday farq cho'miluvchilarning o'z mijoz va ta'biga ko'ra hamnom xonalarini tanlashga imkoniyat: beradi. Ibn Sino nomlardagi asosiy xonalar haqida yozgan xolos. U o'zining bu fikri bilan o'sha davr hammomlarining tuzilishidagi doimiylikni va xonalar orasidagi zarur aloqadorlikni ko’rsatmoqchi bo'lgan. Hammomlarda harorati mo'tadil xonadan asta-sekin o'rtadagi iliq xona orqali issiq xonaga, so'ngra xilvat xonaga o'tib cho'milish zarurligini "Qobusnoma" mualiifi Unsur maolih Kaykovus ham taklif etadi. Ibn Sino va Kaykovuslarning ushbu ko'rsatmaiariga me'morlar X-Xl asrlardan keyingi davriarda ham amal qilishgan ko'rinadi, chunki Sharq va O'rta Osiyo hammomlarining funktsional tuzilishidagi doimiylik va bir-biriga o'xshashlik hozirgacha muqim saqlanib kelmoqda. Ushbu xalqlar hammomlari orasidagi juz'iy farqlarni esa, joylardagi me'moriy maktablar va muayyan ijtimoiy buyurtmalar tufayli ro’yobga chiqqan deb tushuntirish mumkin. Darhaqiqat, O'rta Sharq mamlakatlari hammomlarining o'rta asrlardagi qurilisnda, hafto ular shahar ijtimoiy nng ajralmas sog'lomlashtirish shifobaxsh udumiga aylangan davrlarga kelib ham o'sha qadimiy taritibot va o'ziga xoslik ya'ni mo'tadil, iliq va issiq xonalar tizimi saqlanib qolgan. O"rta Osiyo hammomlarining tarixiy shakliangan to'liq xonalar tarkibi quyidagilardan iborat; l-yechinish xonasi (chorhari); 2-lungi xona; 3-yuvinish va dam olish xonasi; 4- markaziy zal (katta gumbaz, kinnik yoki buxorocha miyon saroy); 5-xodimi xona' (uqalash xonasi); 6-issiq xona yoki buxorocha garm xona; 7-sovuq xona yoki xunuk xona; 8-suv xonalari (odatda ular ikkita: issiq va sovuq suv xonalari, obi garm va obi xunuk; 9-olov xona (xamma). Yuqorida sanab o'tilgan asosiy xonalardan tashqari tarixiy hammomlarda ko’pincha uncha katta bo'lmagan xususiy tozalan ish xonasi "poki xona"ni va onda- sonda mu'jazgina «hojat xona» ni ham uchratish mumkin. Yechinish xonasi, odatda, baland, katta kvadratga yaqin to'rt burchakli keng zal hisoblanib, ko'pgina vazifalarni bajaradi: unda yechiladi, hammomdan so'ng dam olinadi, choy icbilib, hordiq chiqariladi, suhbatlashiladi. Ilgarilari yechinish xonasi madaniy klub vazifasini bajarib, unda