Oziq-ovqatlarda kasallik keltirib chiqaradigan mikroorganizmlar Ma’ruza rejasi: 1. Mikroorganizmlar haqida tushuncha 2. Mikroorganizmlarning hayot faoliyatiga tasir etuvchi faktorlar 3. Kasallik keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar

Fizologiya mikroorganizmlarning muhim xayot funksiyalarini o‘rganadi: oziklanish, nafas olish, o‘sish ko‘payish va tashqi muhitga bo‘lgan reaksiyalarni. Fiziologiyaning asosiy masalalaridan biri mikroorganizmlarning tashqi muhit bilan bo‘lgan o‘zaro ta’siri. Mikroorganizmlar xayoti tashqi muhit bilan chambarchas bog‘langan. Masalan chiruvchi bakteriyalar go‘shtga tushib uni aynitadi, achitqilar qandli eritmalarni spirt va karbonat angidridga aylantiradi va hakozo. Faqat mikroorganizmlar fiziologiyasini bilgan holda odam mikroblar hayot jarayonlarini o‘rganib, zararli mikroblarni yo‘q qilib, foydalilarini esa xalq ho‘jaligida ishlatishi mumkin. Mikroorganizmlarning hayot kechirishi uchun ularning tashqi muxit bilan modda almashinuvi eng zarur omildir. Mikroorganizmlarning modda almashinuvi tashqi muhitdan xujayraga ozuqani kirishi va ularning xayot jarayonida hosil bo‘lgan chiqindi moddalarining chiqib ketishidan iborat. Modda almashinuvining asosiy jarayonlariga oziqlanish va nafas olish kiradi. Oziklanish - bu ozuqani xujayraga kirib o‘zlashtirilishi (assimilyatsiya). Bir qisim ozuqa o‘zlashtirilib mikrob xujayrasining qurilishiga va har-xil moddasining yangilanishiga ketadi. Ozuqaning boshqa qismi parchalanib energiya xosil qiladi. Energiya xujayraning xamma xayot funksiyalarini taminlaydi. Nafas olish jarayonida murakkab organik moddalar soddaroq moddalargacha oksidlanadi, ba’zan esa mineral moddalar xam oksidlanadi. (dissimilyatsiya). Oziklanish va nafas olish jarayonlari o‘zaro mahkam bog‘liq bo‘lib, organizmga bir vaqtda yotadi. Bunda doyim parchalanish va sintez reaksiyalari bo‘lib turadi. Mikroorganizmlarning xayot kechirishini o‘rganish uchun ularning kimyoviy tarkibini bilish zarur. Mikroorganizmlarning xujayrasi xayvon va o‘simliklar xujayrasi kabi suv va quruq moddadan iborat. Quruq modda esa organik va mineral modda birikmalaridan tashkil topgan. Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha mineral moddalar bir-biridan farq qiladi. Bir xil turdagi mikroblarning ham xujayralarning kimyoviy moddalari yoshga qarab ozuqa va tashqi muxitga qarab o‘zgarib turadi. Mikroorganizmlarning kimyoviy tarkibi o‘zgarib turadi va

murakkab, hilma-xil bo‘lishiga qaramay u aniqyaangan. Hozirgi vaqtda 70dan ortiq kimyoviy element mikrob xujayrasida aniklangan. Uglerod, vodorod, kislorod, azot orgonogen elementlar deb ataladi, chunki ular organik moddalarning asosini[gashkil qiladilar. Organik moddalarni kuydirganda bu elementlar gazga aylanib uchib ketadi: karbonat angidrid, azot oksidlari va suv bo‘lib. Shunda mineral moddalar kulda qoladilar, shu sababdan ularni kulli elementlar deb ataydilar. Mikroelementlardan: mis, ruh, marganes, nikel, yod, molibden va boshqalar mikrob xujayrasida juda kam miqdorda uchraydi. Suv mikroblar tanasining eng asosiy massasini tashkil etadi va unga mikroblarning og‘irligini 70-90% to‘g‘ri keladi. Suvda xamma muxim organik va mineral moddalar erib turadi. Faqat suv borligidagina tirik xueayrada ko‘pchilik kimyoviy reaksiyalar o‘tib borishi mumkin. Suvning bir qismi xujayraning kalloidlari bilan bog‘lanib, xujayraning strukturasiga kiradi va uni bog‘langan suv deyiladi. Suvning tashqi qismi erkin suv bo‘lib, xujayraning organik va mineral moddalarini eritib turadi. Tashqi muxitning sharoitiga qarab erkin suvningmiqdori xujayralarda o‘zgarib turadi. Erkin suv xujayradan yo‘qoladi modda almashinuvi o‘zgaradi, bokdangan suvning yo‘qolishi xujayraning xalok bo‘lishiga olib keladi. Suvdan tashqari mikrob xujayrasi oqsil, uglevod, lipid, ferment, vitamin va xilma-xil mineral moddalardan tashkil topgan. Kulli elementlarning ko‘p qismi organik modda tarkibiga kiradi. Oqsil ko‘pchilik bakteriyalarda quruq oqirligiga nisbatan 50-80% bo‘ladi, achitqilarda quruq og‘irligiga nisbatan 40-60%, mog‘orlarda esa 15- 40% bo‘ladi. Yosh xujayralarda qarisiga nisbatan oqsil ko‘proq bo‘ladi. Oqsillar mikroorganizmlar xujayrasining asosiy strukturasini tashkil etaib, xilma-xil murakkab funksiyalarni bajaradi. Shularning ichida nasl sakdanishni ham. Mikroblar xujayrasida oqsillar ko‘p bo‘lib, ular aminokislotalar tarkibi bilan bir - biridanfarq qiladi.

Mikroblar oqsillarining tuzilishi va aminokislotalarning terilishi turlidir. Har bir tirik organizm: hayvon, o‘simlik, mikrob, har bir ferment xam o‘ziga hos spetsefik oqsilga ega bo‘ladi. Oqsillar orasvda nukleoproteidlar katta „axamiyatga ega. Ularning tarikibvda aminokislotalardan tashqari DNK vaTNK bo‘lib, ular oqsil <, sintezinivujudga keltiradilar. Uglevodlarning axamiyati xam katta. Ular oqsil va yog‘ning sintezida, xujayra qobig‘i kapsulalarining qurilishvda xizmat qiladilar, hamda nafas olish jarayonvda energetik material sifatvda xizmat qiladi. Uglevodlar bakteriyalarning quruq moddasini 10-30% ni, mog‘or zamburug‘larning 40-60%ni tashkil etadi. Uglevodlar mikroorganizmlar xujayrasida mono va disaxarvd shaklda, ammo ko‘proq polisaxaridlar: glikogen, dekstran, kleychatka va unga yaqin birikmalarda bo‘ladi . Pentozalar DNK va GNK tarkibvda, glikogen jamg‘arma ozuqa moddasida, ^ dekstran va unga yaqin birikmalar qobiq va kapsula tarkibvda uchraydi. Yog‘ va o‘g‘ga o‘xshash moddalar (lipovdlar) o‘rtacha xisobda mikroorganizmlarda quruq og‘irligiga nisbatan 3-7% oshmaydi. Ba’zi mog‘or zamburug‘lari va achitqilarda 60% va uvdan ortiq bo‘ladi. Yog‘ bog‘langan xolda qobiq va protoplazmada, va erkin holda jamg‘arma ozuqa moddalarda bo‘lib energetik material rolini bajaradi. Xujayrada organik modsalardan yana organik kislotalar va ularning tuzlari , pigmentlar , vitaminlar va boshqa moddalar mavjud. Pigmentlar xujayra sharbatida joylashadi. Xujayraning mineral moddalari xam turli. Fosfor katta ahamiyatga ega chunki, u nuklein kislotalar, kofferment, fosfolipid tarkibiga kiradi. Temir , magniy ,kaliy va boshqa elyomentlarning xam ahamiyati kam emas. Agar ozuqada biror xayot uchun muhim element bo‘lmasa mikroorganizm o‘smaydi. Mineral moddalar xujayrada osmotik bosimni boshqaradi va ko‘p biokimyoviy reaksiyalarda qatnashadi. Mikroorganizmlarning oziqlanishi butun tanasi orqali osmotik yo‘l bilan amalga oshadi. Osmos - bu eritmalarda moddalarning yarim o‘tgazgich membranadan diffuziya bo‘lishi. Bunday membranadan har-xil moddalar turli tezlik bilan o‘tadi, ba’zi

moddalar esa, shu jumladan kolloid xoldagilari o‘ta olmaydilar. Masalan bakteriyalarda shunday membrana bo‘lib, qobiq va sitoplazmaning membrana xizmat qiladi. Masalan: kalloiddan bo‘lgan xaltachani kraxmal eritmasi bilan to‘ldirib bir oz yod qo‘shilgan suvga solsa xaltachadagi kraxmal ko‘karadi. Yod va kraxmal birikmasi xosil bo‘ladi. Demak kraxmal molekulasi yodnikidan maydaroq bo‘lganligi sababli va kraxmal eritmasi kalloid holda bo‘lgani uchun membranadan yod molekulalari o‘tadi. Agar yarimo‘tgazgich membrananing ikkala tomonida osmotik bosim har-xil bo‘lsa osmos xosil bo‘ladi. Eritma diffuziya yo‘li bilan doim osmotik bosim yuqori bo‘lgan tomonga qarab xarakat qiladi va osmotik bosimning farqini yo‘qotishga xarakat qiladi. Masalan sabzi, turp so‘lib qolganda ularni suvga solib qo‘ysa sabzavotlar xujayralarida osmotik bosim yuqori bo‘lganligi sababli suv sabzavotlar xujayralariga qarab xarakat qiladi. Bu hol xujayraning xayot kechirishida muxim axamiyatga ega. Umuman xujayrada tashqi muxitga nisbatan osmotik bosim doim bir oz yuqoriroq bo‘ladi. Shuning uchun tashqi muxitdan xujayraga suv doim oqib turadi. Ko‘pchilik mikroorganizmning xujayrasining ichki bosimi 3- 8atmosferaga teng bo‘ladi. Ba’zilarda esa bir necha o‘n va xatto yuz atmosferaga yetadi. Suv sitoplazmani sitoplazmatik membrana va qobiqqa bosib turadi. Bu bosim qobiqni cho‘zib turadi va turgar bosimi deb ataladi. Agar tashqi muxitdagi bosim kattaroq bo‘lsa, sitoplazma ezilib, yogirilib xujayra qobig‘idan uziladi - bu plazmoliz deyiladi. Tashqi muxitda osmotik bosim juda past bo‘lsa - plazmoptis bo‘ladi. Bunda sitoplazmaga ortiqcha suv to‘lib ketib, xujayra qobig‘ini yirtib yuboradi. Plazmoliz va plazmaptis xujayra uchun zararli. Bu ©zikdanishning eng somga sxematik tushintiruvidir. Aslida esa bu jarayon murakkabrokdir. Oziqlanish usuli bo‘yicha mikroorganizmlar hilma-xildir. Ba’zilari^ayyor organik modda bilan ozikdanadilar, ular geteratrof deb nomlanadi. Boshqalari xujayrasining organik moddasini mineral moddadan tuzadi- ular avtotrof deb ataladi. Geterotroflar: saprofit va parazitlarga bo‘linadi. Saprofitlar xayvon va o‘simliklar substratidan va tuproq suvidagi organik