logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Patogen va o‘simlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar. Ortirilgan immunitet to‘g‘risida

Patogen va o‘simlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar. Ortirilgan immunitet to‘g‘risida

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.31640625 KB
Ko'chirib olish
Patogen va o‘simlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar. Ortirilgan immunitet to‘g‘risida. R e j a. 1. O‘simlik urug‘ini unish energiyasini kasallikka chidamliligidagi o‘rni. 2. Yorug‘lik, namlik va harorat o‘simlikning kasalliklariga chidamliligini oshirishdagi ahamiyati. 3. Makro – va mikroelementlarining immunitetdagi roli. 4. Sun’iy, yoki boshqacha ortirilgan immunitet: a) o‘simliklarni vaksinasiya qilish b) makro – va mikroelementlardan foydalanish. v) antibiotiklarni qo‘llash. g) boshqa omillarning roli. O‘simliklarni kasalliklarga chidamliligini oshirishda har xil usullar qo‘llaniladi. Chidamlilik xossasini kuchaytirishda urug‘ning sifati, uning unuvchanligi va unib chiqish quvvati katta rol o‘ynaydi. Azaldan ma’lumki, sog‘lom va to‘q urug‘dan baquvvat va kasalliklarga chidamli o‘simlik olish mumkin. Shuning uchun solishtirma og‘irligi bo‘yicha saralashda ekish uchun eng og‘ir urug‘lar qoldiriladi. Bunaqa urug‘lardan aksariyat hollarda sermahsul va sog‘lom o‘simliklar rivojlanadi. Bug‘doyning fuzarioz, so‘lining tojli zang va makkajo‘xorining pufakli qorakuya kasalliklariga chidamlilikni oshirishda ushbu usul juda qo‘l keladi. O‘simlikdan sog‘lom avlod olinishida urug‘ning unib chiqish quvvati katta ahamiyatga ega. Ekishdan oldin har qanday urug‘ o‘stirilib sinovdan o‘tadi. Bu ishni davlat urug‘chilik nazorati idoralari amalga oshiradi. Qisqacha bu jarayon quyidagi tarzda o‘tkaziladi. Kerakli sharoit yaratilib urug‘ o‘stiriladi. Uch kundan keyin unib chiqqan urug‘ ekilgan urug‘ soniga solishtirilib 1-chi ko‘rsatgich – unuvchanlik, besh kun o‘tgach 2-chi ko‘rsatgich – urug‘ning unib chiqish quvvati aniqlanadi. Tabiiyki agar bu ko‘rsatkichlar yuqori bo‘lsa, tegishli xujjatlarda bu hol aks ettiriladi va urug‘ partiyasiga yuqori daraja beriladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki ushbu urug‘dan yuqori va sifatli hosil kutish mumkin. Patogen va o‘simlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga har xil tarzda ta’sir etuvchi omillardan eng nufuzlilaridan biri - bu iqlim sharoitlari: harorat, yorug‘lik, namlik ko‘rsatkichlaridir. Ushbu iqlim omillari bevosita o‘zlari ham salbiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, g‘alla gullashi vaqtida harorat o‘ta yuqori va havo namligi past bo‘lsa changlanish jarayoni buziladi, oqibatda esa boshoqlarda don miqdori kamayadi va tabiiyki hosil ham kamayadi. Yana misollar. Erta bahorda quyosh juda qizdirsa daraxtlarning pusti ko‘yadi va natijada yorilgan po‘stloq orqali har xil patogenlar tanaga kiradi. Tomat mevasi yuqori haroratda “pishib” qoladi. Ayniqsa, bulutli nam ob- havodan keyin quyosh keskin qizdirsa. Bu holat g‘alla ekinlarida ham kuzatiladi, dehqonlar “bulutning tagidan chiqqan quyoshdan qo‘rqgin” deyishadi. Bu misollarning aksi – haroratning pasayishi ham salbiy ta’siri bilan ifodalanadi. Agar ekilgan g‘alla yaxshi tuplamasdan qishga kirsa ko‘p nihollari nobud bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, qish kam qor bo‘lsa. Bu bevosita iqlim sharoitlarining salbiy ta’siri. Lekin, havo harorati yuqori yoki past bo‘lishi, havo va tuproq namligi oshishi yoki pasayishi va hokazo holatlar o‘ziga tegishli ta’siridan tashqari o‘simliklarni har xil kasalliklarga moyilligini ham belgilaydi. Masalan, erta bahordagi daraxtlarning po‘sti ko‘yishi keyinchalik xilma-xil patogenlarga qulay sharoit yaratadi. Olma va nokning “qora rak” kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ shikastlangan po‘stloq orqali tanaga kiradi. Shu o‘rinda aytish joizki, shikastlanish nafaqat quyoshdan kuyish oqibatida, balki qattiq sovuqdan ham paydo bo‘ladi. Yana sovuq to‘g‘risida. Tokning va ko‘pgina mevali daraxtlarning havfli kasalligi – bakteriyali rak ham birinchi navbatda sovuq oqibatida yorilgan po‘stloq orqali dastlabki zararlanishning sababi bo‘ladi. Bundan tashqari, ochiq yara paydo bo‘lgandan keyin unga boshqa har xil parazitlar va zararkunandalar xujum qiladi. Tuproq haroratining past bo‘lishi o‘simliklarining kasalliklariga chidamliligini susaytiradi. Sabab, tuproq haroratining pasayishi o‘simliklarining kasalliklarga moyil bo‘lgan davrni cho‘zib yuboradi. Masalan, bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligi o‘simliklarni urug‘ unib chiqish fazasida zararlaydi. Yuqorida aytilganday, tuproq harorati past bo‘lishi urug‘ unib chiqishini cho‘zib yuboradi va shuni evaziga bug‘doy nihollari parazit uchun ancha vaqt ochiq bo‘ladi. Yana bir misol. Tuproq namligi, ayniqsa ko‘llab qolish oqibatida xaddan tashqari yuqori bo‘lsa o‘simliklar bevosita bu noqulaylik tufayli zarar ko‘rishdan tashqari har xil infeksiyaga, ayniqsa ildiz chirish patogenlariga duch keladi. Bu namlikning asari xosil yeg‘ishtirilib saqlashga joylashtirilgandan keyin ham tayyor mahsulotga salbiy ta’sirini o‘tkazadi. Masalan, shu sharoitda o‘sgan kartoshka, boshqa ildizmevalilar ko‘p muddatga saqlash uchun yaroqsiz bo‘ladi. Va yana bitta misol. Bu yerda barcha iqlim va ob-havo omillarining qo‘shma ta’siri to‘g‘risida. Birinchi ma’ruzamizda sariq zang kasalligini respublikamiz dalalarida tez-tez takrorlanishiga izoh bergandik. Endi batafsilroq to‘htalsak. Oxirgi marta sariq zang epifitotiyasi 1999 yilda sodir bo‘lgan edi. Kasallik tarqalishi shu qadar kuchli edi-ki, bu holat hammani shoshtirib qo‘ydi.Bu ofatga qarshi barcha kuchlar va imkoniyatlar safarbar qilindi: joylarda shtablar tashkil qilindi, bor texnika va dori-darmon vositalari, malakali mutaxassislar jalb qilindi. O‘sha yili kasallik juda jadal rivojlanishini va keltiradigan zararini bartaraf qilish maqsadida bor preparatlar qo‘llanildi: oltingugurt, ohak- oltingugurt qaynatmasi va birinchi marta keng ko‘lamda “Bayer” firmasining mahsulotlari bo‘lmish folikur va bayleton preparatlari. Eng yaxshi natijani folikur preparati ko‘rsatdi. Bu holat keyingi yillarda ham tasdiqlandi. Lekin biz ushbu ma’ruzamizda aniq qilmoqchi bo‘lgan mavzu – patogen, o‘simlik va tashqi mo‘hit o‘rtalaridagi o‘zaro munosabatlar tavsifidir. Shu nuqtai nazardan ta’kidlash kerakki, 1999 yilning bahori sariq zang kasalligi uchun ideal sharoit mavjud bo‘lgan edi. Tasavvur qilinglar: havo harorati 15 – 20 0 S, havo namligi 50% dan yuqori, mayda, onda-sonda yog‘ayotgan yomg‘ir va tinimsiz shamol. Ushbu, yuqorida aytib o‘tilgan iqlim, to‘g‘rirog‘i ob-havo sharoitlarini shu yo‘sinda mo‘jassam bo‘lishi nafaqat sariq zang patogeni uchun qulaylik tug‘diradi, balki barcha kasalliklarga, qolaversa aksariyat zararkunanda hasharotlarga ham juda mos keladi. Endi boshqa omillar to‘g‘risida fikr yuritsak. Bir ko‘rinishdan ushbu omillar o‘simliklarning u yoki bu kasalikka moyilligini belgilamasa ham ko‘p hollarda ular patogen ta’siriga organizmning beriluvchanligini hal etadi va belgilaydi ham. Bu omillar o‘simlikning oziqlanish jarayonlari bilan, o‘simlikning u yoki bu kimyoviy elementga talabchanligi bilan bog‘liqdir. Har qanday o‘simlikni zarur bo‘lgan oziqa elementlari bilan ta’minlanishi – yuqori mahsuldorlikning garovidir. U yoki bu oziqa elementlarining o‘simlik organizmiga yetib bormasligi yoki kam miqdorda yetib borishi uning rivojlanish jarayoniga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Masalan, o‘simlikning umumiy holatini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi: bo‘ypastlik, ayrim organlarning sust rivojlanishi va hokazolar. Ayrim hollarda o‘simlikning rangi o‘zgaradi, ayniqsa bu holat barglarda yaqqol ko‘rinadi. O‘simlikka u yoki bu ozuqa elementining yetishmasligi oqibatida ro‘y bergan o‘zgarishlarini noinfeksion (yuqumsiz) kasalliklar toifasiga kiritilishi o‘rinlidir. Azot yetishmasligi belgilari. Ma’lumki, azot oqsil, xlorofill, nuklein kislotalar va boshqa organik moddalar tarkibiga kiradi. Uning yetishmaslik belgisi o‘simlikning o‘sishda orqada qolishligi hamda barglarning och-yashil yoki sarg‘ish-yashil tusga kirishi bilan ifodalanadi. Kuzgi g‘alla ekinlarida azot yetishmasligi o‘simliklarini sust tuplashiga olib keladi, barg, poya, boshoq va don maydalashib ketadi va vaqtdan ilgari yetiladi. Shunga o‘xshash belgilar karamda ham paydo bo‘ladi, lekin barglari pushti rang tusiga kiradi. Fosfor yetishmaslik belgilari. O‘simlik xayotida fosfor juda katta rol o‘ynaydi. Uning yetishmasligi o‘simliklarning rivojlanishini susaytiradi, ayniqsa reproduksion organlarining paydo bo‘lishini. Eng ko‘zga tashlanadigan belgilar, bu ildiz va novdalar o‘sishining keskin susayib ketishi. Kuzgi bug‘doyda fosfor yetishmasligi maysa pillasida bilinadi. Pastki barglarinig uchlari binafsha yoki qizg‘ish-binafsha rangda bo‘ladi, bargning qolgan qismi esa to‘q yashil tusga kiradi, o‘simliklarning tuplashi sust yoki umuman bo‘lmaydi. Bahorda yosh barglar binafsha rangda bo‘ladi. Kartoshkada fosfor yetishmasligi o‘simlikning ustki qismini o‘sishini susaytiradi, barglar to‘q-yashil tusga kiradi va novdadan o‘tkir burchak shaklida o‘sadi. Barglar hosil yig‘ishtirib olguncha to‘k-yashil rangini o‘zgartirmaydi. Kaliy yetishmaslik belgilari. Kaliy o‘simlikda ro‘y beradigan uglevodlar, aminokislotalar va oqsillarning paydo bo‘lishiga va o‘zgarishiga sezilarli darajada ta’sir etadi. Kaliyning yetishmasligi birinchi navbatda to‘qimalarning, ayniqsa qari barglarning to‘qimalarini halok bo‘lishi bilan ifodalanadi. Barglarning rangi to‘q-yashil tusga kiradi, barg chetlari oqaradi, keyinchalik to‘q-jigar rang bo‘ladi. Ko‘p vaqt o‘tmay dog‘lar barg sathining o‘rtasida paydo bo‘ladi va to‘qima nobud bo‘lishi bilan barglar qo‘ng‘irlashadi. Barg bandlarida qoramtir- qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi. Kaliy yetishmasligi natijasida kartoshkaning barglari to‘q –yashil, gumbazsimon, burushiq bo‘ladi, barg tomirlari orasida, ayniqsa chetlariga yaqin joylashganlarida mayda jigar rang dog‘chalar paydo bo‘ladi. O‘simlikning o‘zi esa bo‘g‘doy rang tusiga kiradi. Kaliyga ehtiyoj oshib ketsa olma daraxtining barglari to‘q yashil bo‘ladi, barg chetlari uchidan boshlab sarg‘ayadi, keyin esa naviga va ob-havo sharoitiga qarab kul, jigar yoki qo‘ng‘ir rang tusiga aylanadi. Temir yetishmasligi. Tuproqda temir moddasi yetishmasligi o‘simliklarning xloroz degan xastaligini yuzaga chiqaradi. Barglarning xlorozi asosan ko‘p yillik o‘simliklarda – olma, nok, shaftoli, tokda paydo bo‘ladi. Ma’lumki, temir moddasi o‘simliklarning oksidlanish-tiklanish jarayonlarida ishtirok etadi. U xlorofill xosil bo‘lishiga imkoniyat yaratadi va ayrim nafas olish uchun xizmat qiladigan fermentlarning tarkibiga kiradi. Lekin temir moddasi tuproqda nihoyatda ko‘p bo‘lishiga qaramay aksariyat xollarda o‘simlik o‘zlashtirishi uchun yuqmaydigan birikmalarda bo‘ladi. Temir moddasi yetishmasligining xarakterli belgisi – barglarda yashil rangni yo‘q bo‘lishi. Kasal bo‘lgan o‘simliklarda yosh barglar va novdalarning uchlari oqish-sarg‘ish rangga kiradi. Keyinchalik ular quriydi va tushib ketadi. Barglar xlorozi fotosintezning susayib ketishiga, keyinchalik esa butunlay to‘xtashiga olib keladi. O‘simliklarning xlorozi, yoki boshqacha temir moddasining yetishmasligi ayniqsa karbonatli tuproqlarda, ya’ni respublikamizning aksariyat tuproqlarida keng tarqalgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu kasallikka asosan mevali daraxtlar va tok o‘simligi moyilligi bilan ajralib turadi. Bor elementining yetishmasligi. Bor elementi o‘simliklarning bir qator hayotiy jarayonlarida katalizator sifatida xizmat qiladi. Urug‘ sifati, mevalarning shiradorligini oshirishda uning ahamiyati cheksizdir. Bor elementining yetishmasligiga ayniqsa lavlagi, gulkaram, kungaboqar, tomat, sholg‘om, olma va boshqa o‘simliklar juda sezuvchan bo‘ladi. Borning yetishmasligi birinchi navbatda o‘simlikning o‘sish nuqtasiga ta’sir etadi. Ko‘p hollarda o‘sish nuqtasi qurib qoladi. Masalan, tomatning o‘sish nuqtasi qorayadi va quriydi, bu esa o‘simlikning xaddan tashqari tuplab ketishiga sabab bo‘ladi. Marganes elementining yetishmasligi. Marganes oksidlanish – tiklanish, nafas olish va fotosintez jarayonlarining to‘g‘ri kechishida katta rol o‘ynaydi. Marganesning yetishmasligi o‘simlik barglarida mayda och sariq dog‘lar paydo bo‘lishiga olib keladi. Barg tomirlari, eng maydalari ham, yashil tusga kiradi va barglar rang-barangligi bilan ajralib turadi. Marganes yetishmasligi ko‘pincha lavlagi, kartoshka, so‘li, karam, malin a, danakli meva daraxtlari va sitrus o‘simliklariga salbiy ta’sir etadi. O‘simlikning oziqlanish elementlari yetishmasligi to‘g‘risida fikr yuritar ekanmiz masalani yechimini ham yoritishimiz kerak. Lekin bu savollar keyingi ma’ruzalarimizda o‘rin olganligi sababli yetishmaslikni faqat to‘ldirish kerak deb kifoyalanib qo‘yamiz, hozircha. O‘simliklar u yoki bu element yetishmasligi natijasida patologik holatga kirar ekan, oziqani keragidan ziyod bo‘lgani ham o‘simliklar uchun zararlidir. Masalan, azotning ko‘payib ketishi o‘simliklarning g‘ovlab ketishiga, bor ko‘chini bo‘yiga ketkazib hosil kamayishiga va kech pishishiga olib kelishi mumkin. Kaliyning ortig‘ligi o‘simlik mevalarining yetilmasdan tez pishib qo‘yishiga va shuning evaziga maydalashib ketishiga sabab bo‘ladi. O‘simlikning o‘zi esa pastbo‘y bo‘lib qoladi. Bor elementning ko‘p bo‘lishi o‘simlikning o‘sishini sekinlashtiradi. Kalsiy miqdorining oshib ketishi marganes, temir va boshqa elementlarning kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. O‘z navbatida temir elementining ortiqcha bo‘lishi boshqa elementlarning kamayib ketishiga olib keladi. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, oziqlanish elementlarning yetishmasligi ham ziyod bo‘lishi ham o‘simlikka foyda keltirmaydi. Bevosita kasal qilishdan tashqari elementlarning kam yoki ziyod bo‘lishi o‘simliklarning har xil kasalliklarga moyilligini ham keskin oshiradi. Ilgari ta’kidlaganimizdek, azotning ortiqcha bo‘lishi o‘simlikning g‘ovlashiga va kech pishishiga olib keladi. Bunaqa o‘simliklarda patogen organizmlar jadal rivojlanadi. Lekin azotning yetishmasligi ham qator kasalliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, bu holat yosh o‘simliklarda kuzatiladi. Fosfor o‘simliklarning ildiz tizimini rivojlanishiga va urug‘larning yetilib pishishiga yordam beradi. Shuning uchun uning yordamida nihol va ildiz chirish kasalliklarining zarar yetkazish darajasini pasaytirishiga erishish mumkin. Kaliy o‘simlikning qobig‘ini qalinlashtiradi va mustahkamlaydi. Shu sabab Yevropada kaliyli o‘g‘itlar reza mevali butazorlarning un shudring kasalligini oldini olish uchun ishlatiladi. Tuproqda kaliyning miqdori kamayib ketishi g‘o‘za va tomatning fuzarioz so‘lish kasalligini rivojlanishiga qulaylik tug‘diradi. Yakunlovchi xulosa qilib aytishimiz mumkinki, oziqlanish elementlari, ayniqsa asosiylari azot, fosfor va kaliy har qaysi alohida emas, balki kompleksda, ya’ni qo‘shilgan holda o‘z vaqtida berilishi o‘simlik mahsuldorligini shubhasiz oshiradi. O‘simliklar va hayvonlar o‘rtasida xasta organizmning holati bo‘yicha qandaydir birlik, o‘xshashlik borligi aniq, lekin immunitet xossalari ularda ancha farq qiladi. Ayniqsa bu narsa hayvon va o‘simlikning tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlariga taalluqlidir. Hayvonlarning o‘sish va rivojlanish jarayonida ko‘p holatlarda yangi xossalar paydo bo‘lishi kuzatilgan. Agar bu ortirilgan xossalar kasallikni cheklasa, demak bu yerda gap sun’iy, yoki boshqacha ortirilgan immunitet to‘g‘risida ketayapti. O‘simliklarda asab tizimi va qon aylanish doirasi yo‘qligi tufayli ularda ortirilgan immunitet yo‘qligi to‘g‘risidagi fikrlar adabiyotlarda mavjud. Keyingi yillarda esa o‘simliklarda ro‘y beradigan jarayonlar o‘zaro bog‘lig‘ligini isbotlaydigan fikrlar paydo bo‘lmoqda. Jumladan, o‘simliklar sitoplazmasidagi moddalar almashinuvi hujayralararo moddalar harakati natijasida amalga oshirishi aniqlandi. O‘simliklar sitoplazmasining barcha o‘simlik qismlarida tutashganligini quyidagi misollarda ko‘rish mumkin. Masalan, fitoftora bilan kasallangan kartoshka tugunagida va undan uzoq masofada joylashgan o‘simlik a’zolarida harorat ko‘tarilganligini ko‘rish mumkin. Sitrus o‘simligining Penicillium italicum zamburug‘i bilan kasallantirilganda, uning hujayralarida nafas olish jarayoni kuchaygan. Ortirilgan immunitet kelib chiqishiga ko‘ra 2-ga bo‘linadi: yuqumli kasalliklarga qarshi immunitet, yuqumsiz kasalliklarga immunitet. Yuqumli kasalliklarga qarshi hosil qilingan immunitet o‘simliklar ma’lum bir kasallik bilan xastalanib bo‘lgandan keyin hosil bo‘ladi. Bunda ularning yashash uchun kurash jarayoni asosiy ahamiyatga ega, ya’ni tabiiy tanlanish asosiy omil hisoblanadi. Yuqumsiz kasalliklarga immunitet esa maxsus tadbirlar ta’sirida yuzaga keladi. Masalan, vaksina kiritish yoki boshqa chidamlilikni oshiruvchi omillar ta’sir ettirish tufayli. Birinchi ma’ruzamizda ta’kidlaganimizdek, ilk bor vaksinasiya usuli odamlarda sinalgan va ushbu yo‘l bilan ospa, quturish, difteriya, poliomielit, sibir kuydirgisi va boshqa havfli kasalliklar hozirgi kunga kelib bartaraf qilingan. Hayvonlarni havfli kasalliklarini yo‘q qilishda ham vaksinasiya usuli juda qo‘l kelgan. Qoramolni brusellyoz, oqsim, tovuqning o‘lat (chuma) va boshqalar faqat vaqtida vaksinasiya qilinmasa paydo bo‘ladigan kasalliklarga aylangan. O‘simlikka kelganda, shuni aytish joyizki, ko‘p fitopatologlar bu yo‘nalishda ishlaganlar, lekin ko‘zga ko‘rinadigan natijalarga erishmaganlar. Ko‘plari o‘simlikni vaksinasiya qilib uni kasallikdan asrab bo‘lmaydi degan xulosaga ham kelganlar. Bunga sabab ko‘p bo‘lib, asosiysi o‘simlikda odam va hayvonga xos qon aylanish tizimi yo‘qligida. O‘simlik organizmida patogenlar bilan kurashadigan leykotsitlar yo‘q va fagotsitlik xususiyati faqat ayrimlarida, asosan daraxtlarda mavjud bo‘lib, bu xususiyat ham yaxshi rivojlanmagan. Bu to‘g‘rida oldingi ma’ruzalarimizda mulohaza qilgan edik. Xozirgi kunga kelib vaksinasiya usuli asosan virusli kasalliklarga qarshi kurashishda ko‘zga ko‘rinadigan yutuqlarga erishishga olib keldi. Shu bilan birga ayrim zamburug‘li kasalliklarini ham kamaytirishda vaksinasiya usulini qo‘llash ijobiy natijalarni namoyon qildi. Bu turdagi immunitet qishloq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega bo‘lib, o‘simliklarning kasalliklarga qarshi kurashishda qo‘llaniladi. O‘simliklarda kasalliklarga chidamliligini patogenlarning kuchsiz infeksiyasini vaksinasi yoki kasallangan o‘simliklarning ekstraktlari bilan oshirish mumkin. Bunda qaysi patogendan olingan vaksina kiritilsa shu patogenga nisbatan chidamlilik oshadi yoki shu shtammga yaqin bo‘lgan boshqa shtammlarga nisbatan ham chidamli bo‘lishi mumkinligi aniqlangan. Masalan, limonning malseko zamburug‘iga chidamliligi yosh ko‘chatlarni zamburug‘ toksini suspenziyasida ivitilib ekilib so‘ng shu eritma bilan sug‘orilsa o‘simliklar yengil formada kasallanib, chidamliligi oshgan. Bunda o‘simliklar chidamliligining oshishi patogen ta’sirida hujayralarning faol reaksiyasi natijasida to‘qimalarda patogenlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi moddalar hosil bo‘ladi va o‘simliklarda modda almashinuvida o‘zgarishlar kuzatiladi. O‘simliklar vaksinasiyasi qishloq xo‘jaligida biologik immunizatsiya usuli sifatida qo‘llaniladi. Bu usul ayniqsa sabzavot ekinlarining, xususan tomat va qovoqdoshlarda virus kasalliklariga qarshi keng qullaniladi. Masalan, tomatning virusli olachiporligiga, yoki boshqacha mozaikasiga qarshi ko‘chatlarga pikirovkadan oldin ushbu virusning kuchsiz shtammlari bilan ishlov berilganda, hosildorlik 28% ga oshgan. Kasallikka chidamli o‘simlikning barglaridan ajratib olingan oqsil interferonini o‘simlik tanasiga kiritilganida, chidamliligi ortganligi aniq bo‘ldi. Interferon ta’sirida o‘simliklardagi fitoaleksinlar miqdori ko‘payib, fermentlar faoliyati tezlashadi. Ortirilgan immunitet o‘zining ta’sir mexanizmi bilan tabiiy immunitetiga o‘xshab ketadi. Lekin farqi shundaki, tabiiy immunitet o‘simliklarning biologik xususiyati bo‘lib avloddan avlodga o‘tadi, ortirilgan immunitet esa faqat shu avlodda qoladi. O‘simliklarning chidamliligini har xil kimyoviy moddalar ta’sirida oshirishga kimyoviy immunizatsiya deyiladi. Bu moddalar o‘simliklarga kirishi, ularda hosil bo‘lishi moddalar almashinuviga ta’sir etib o‘simliklarning patogenlarga bo‘lgan chidamliligini faqat shu yili emas, keyingi avlodlarda ham oshirishi mumkin. Immunizatsiya xususiyati ba’zi makro-va mikroelementlar, o‘stiruvchi moddalar va antibiotiklarda bo‘ladi. Kimyoviy immunizatsiya usullari turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘rug‘larga ishlov berish, tuproqqa o‘g‘it solish, ildizdan tashqari oziqlantirish, immunizatorlarni bevosita o‘simliklarga kiritish va hokazolar. O‘g‘itlardan o‘simliklarning immunitetini oshirish uchun foydalanish birinchi bo‘lib 1923 yilda T. D. Straxov tomonidan asoslab berilgan. Uning ma’lumotiga ko‘ra o‘simliklarning oziqlantirish rejimini boshqarib ularning kasalliklarga chidamliligini oshirish mumkin. U g‘alla ekinlarinig qorakuya kasalliklariga chidamliligini o‘g‘itlar yordamida oshirish mumkinligini isbotlagan. O‘g‘itlarning o‘simliklardagi chidamliligini oshirish mexanizmi turlicha bo‘lishi mumkin. Birinchi navbatda o‘g‘itlar o‘simliklardagi modda almashinuviga hamda biokimyoviy jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. O‘z navbatida modda almashinuvidagi o‘zgarish parazit va o‘simlik munosabatiga ta’sir etishi mumkin. Odatda tuproqda azotning asosan o‘zlashtiriladigan formalari ko‘p bo‘lishi o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini pasaytiradi, chunki ko‘p obligat parazitlar kuchli rivojlangan o‘simliklarda yaxshi rivojlanadi. Shuning uchun ko‘p miqdorda organik va azotli o‘g‘itlarning berilishi o‘simliklarning zang va un shudring kasalliklariga chidamliligini pasaytiradi. Kaliy va fosforning oson o‘zlashtiriladigan shakllarining mavjudligi ko‘pgina patogenlarning rivojlanishi uchun noqulay hisoblanadi, ularning yetishmasligi esa chidamlilikni pasaytiradi. Bu hol o‘g‘itlarning o‘simliklardagi fiziologik jarayonlarga ta’siri bilan izohlasa bo‘ladi. Masalan, kaliyli o‘g‘itlar sitoplazmani quyuqlashtiradi, nafas oluvchi fermentlar aktivligini oshiradi va organik moddalarning parchalanishini sekinlashtiradi. Sabzavot o‘simliklari o‘sish davrida kaliyli o‘g‘itlar bilan ko‘p ta’minlangan bo‘lsa, saqlash davrida oq chirish kasalligiga chidamli bo‘ladi. Bug‘doyni kaliyli o‘g‘itlar bilan me’yorida oziqlantirish uning qo‘ng‘ir zang kasalligiga, kartoshkaning fitoftoroz, loviyaning bakterioz, arpaning gelmintosporioz kasalliklariga chidamliligini oshiradi. Azotli o‘g‘itlar o‘simliklarning o‘sishini tezlashtiradi. Bu ba’zi patogenlar uchun qulay bo‘lsa, ba’zilari uchun noqulay bo‘ladi. Masalan, g‘alla ekinlari qancha tez o‘sadigan bo‘lsa qorakuya kasalligi bilan zararlanish darajasi shunchalik past bo‘ladi, chunki o‘simliklar kasal tegishi mumkin bo‘lgan davrni tezroq o‘tadi. O‘simliklardagi modda almashinuvida mikroelementlar muhim rol o‘ynaydi. Masalan, mis, temir, rux elementlari ko‘p fermentlarning tarkibiga kirib o‘simliklardagi himoya mexanizmlarida faol qatnashadi. Passiv immunitetda mikroelementlar o‘simliklarning kutikula qavatining qalinlashishi, og‘izchalar shakli o‘zgarib patogenning yo‘lida mexanik to‘siqlarning hosil bo‘lishida ishtirok etadi. T. D. Straxov fikricha, mikroelementlardan bor, marganes, temir ta’sirida o‘simliklarning qorakuya, zang va un shudring zamburug‘lariga chidamliligi ortgan. Bunga sabab, mikroelementlar ta’sirida zamburug‘larning mitseliy o‘sishi susayadi. Xozirgi vaqtda bu mikroelementlar kartoshka fitoftorasiga qarshi samarali foydalanilmoqda. Bir qator kasalliklarning paydo bo‘lishi tuproqda ma’lum mikroelementlarning yo‘qligi yoki yetishmasligi bilan bog‘liq. Masalan, temir yetishmasligi xloroz paydo bo‘lishining sabablaridan biridir, bunda barglar sarg‘ayadi, maydalashadi sekin-asta qurib, o‘simliklar umuman nimjonlashib qolishi kuzatiladi. Bu kasallik ba’zi mevali daraxtlarda va tokda uchraydi. Bor elementi yetishmasa, tomatning o‘sish nuqtasi qurib qoladi. Lavlagining esa “o‘zak” qismi chiriydi. Magniy yetishmasa barg qo‘ltig‘i xlorozga uchraydi, barglar muddatidan oldin to‘kilib ketadi. Yana bir narsaga e’tibor berish kerakki, ayrim mikroelementlar, jumladan, mis, marganes, oltingugurt, temir bir qator an’anaviy pestitsidlar tarkibiga kiradi: bordo suyuqligi, mis naftenati, ohak-oltingugurt qaynatmasi, temir kuporosi. Kaliy permanganati bilan tomat urug‘larini ekishdan oldin 1% suv eritmasida 30 minut ivitib qo‘yish ko‘pchilik zamburug‘li patogenlarni nobut qiladi. Xozirgi vaqtda o‘simliklarda immunitet hosil qilishda kimyoviy immunizatorlar: radon, fenol birikmalarini qo‘llash samarali natija berayapti. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshirishda yana bir perspektiv yo‘l antibiotiklarni qo‘llashdir. Albatta antibiotiklar odam va hayvonlarni davolashda, ularning immunitetini oshirishda keng qo‘llanib kelinmoqda. O‘simliklarda ularni qo‘llash ayrim ijobiy yutuqlar bilan xarakterlanadi. Antibiotiklar o‘simliklarning tanasiga osonlikcha kiradi va uzoq vaqt parchalanmaydi. Masalan, hayvon organizmida 1 – 2 soat ichida parchalansa, o‘simlik to‘qimalarida, xususan o‘rikda, 16-17 sutkadan keyin ham faolligini yo‘qotmagan. Har bir antibiotikni ta’sir etishi o‘ziga xos bo‘lib, ayrimlari bir xil patogenlarning rivojini pasaytirsa, boshqa turlari bu patogenga ta’sir etmaydi. Masalan, trixotesin vertitsillyoz so‘lishni to‘xtatadi, lekin piyozning bo‘ynidan chirish kasalligiga ta’sir etmaydi. Streptomitsin bodringning va tomatning bakterioz kasalliklariga qarshi yuqori samaradorlikni ko‘rsatdi. Ayrim antibiotiklar – imanin, sitravirin – o‘simlik hujayralaridagi viruslarni ko‘payishiga chek qo‘yadi. Yana bitta – fitobakteriomitsin degan antibiotik, g‘o‘zaning gommoz kasalligiga chidamliligini faqat ishlov bergan yili oshirib qolmay, balki kelgusi yili ham bu kasallikka to‘sqinlik qiladi. Antibiotiklarni qishloq xo‘jaligi amaliyotida qo‘llaganda fitopatogen mikroorganizmlarni ularga tez o‘rganishini unutmaslik kerak. Shuning uchun bitta antibiotikni surunkasiga bir necha yil ishlatmasdan, antibiotiklarni dambadam almashtirib turish kerak, yoki ularning bir nechtasini aralashtirib ishlatsa ham bo‘ladi. O‘simliklarni kasalliklarga chidamliligini oshirishda boshqa usullar ham mavjud. Oldingi ma’ruzamizda ta’kidlaganimizdek, urug‘ning sifati, unuvchanligi va unib chiqish quvvati katta rol o‘ynaydi. Qadimdan ma’lumki, sog‘lom va to‘q urug‘dan baquvvat va kasalliklarga chidamli o‘simliklar olish mumkin. Bug‘doyning fuzarioz, so‘lining tojli zang va makkajo‘xorining pufakli qorakuya kasalliklariga chidamlilikni oshirishda ushbu usul qo‘l keladi. Chidamli o‘simliklar olishda urug‘ hosil bo‘lgan joyi ham ahamiyatga sazovordir. I. V. Michurin o‘simliklarni individual rivojlanishini o‘rganib, quyidagi narsalarga ahamiyat berdi: o‘rug‘larni pishish vaqti va o‘sishida joylanishi, qalamchalar olinishda daraxtning qaysi qismidan olinishi. Bu omillar ko‘p yillik o‘simliklar bo‘lmish daraxtlarning keyingi o‘sish va rivojlanishiga katta ta’sir etadi. Keyingi tajribalar I. V. Michurinning haqligini tasdiqladi. Daraxtning birinchi bo‘lib o‘sgan shoxlarida paydo bo‘lgan urug‘lardan keyinchalik ko‘p kasalliklarga chidamli o‘simliklar rivojlanar ekan. Yuqoridagi qoida tomatlarga ham taaluqlidir. Darxaqiqat, tomatning birinchi hosil bo‘lgan mevalaridan olingan urug‘lardan avvalo sog‘lom ko‘chat, keyinchalik havfli virusli kasallik – olachiporlik (mozaika) ga chidamli o‘simliklar rivojlanadi. Lavlagi, karam, sabzining birinchi gullaridan hosil bo‘lgan urug‘larini ekish keyinchalik sog‘lom va mo‘l hosil olishning garovidir. Yana bir usul, bu ham daraxtlar bilan bog‘liq. M. S. Duninning immunogenez nazariyasiga muvofiq, mevali daraxtlarni yoshartiruvchi kesish usuli ularni kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Xuddi shu holat o‘tlarda ham mavjud: bedani o‘rish un shudring kasalligini bartaraf qiladi. Ayniqsa, bu kasallik krijovnikka katta talafot yetkazadi. Kasallikdan qutulish yo‘li juda kalta, yer bilan barobar kesish va yuqori agrotexnika qo‘llash. Albatta krijovnik yaxshi meva beradi, lekin o‘zimizning sharoi timizda kam uchraydigan o‘simlik. Respublikamizda hamma xududlarda uchraydigan o‘simlik - tokni olaylik. Bu qo‘p yillik o‘simlikda bir necha xil xloroz kasalligi uchraydi. Temir moddasi yetishmasligidan paydo bo‘ladigan xloroz to‘g‘risida emas, balki boshqa xil xloroz - parazitar xloroz xususida fikr yuritsak. Parazitar xlorozni fuzarium zamburug‘i qo‘zg‘atadi va ko‘pincha bu kasallik g‘o‘za ekiladigan maydonlardan suv orqali tokzorlarga o‘tadi. Uning asosiy belgisi – tokning yer ostki qismlarini, jumladan ildiz bo‘g‘zi, pushti rang tusiga kirishi (ildizning ko‘ndalang kesimida ham xuddi shu rangni ko‘rsa bo‘ladi). Bu kasallikni bartaraf qilishda asosiy chora - tok oralariga beda ekish va undan 3 yilgacha foydalanish. Ushbu tadbir yordamida nafaqat xlorozdan qutulish, balki yerni fitosanitariya holatini yaxshilash va qushimcha organik moddalar bilan boyitish mumkin. A D A B I Y O T L A R 1. Vavilov N.I. Izbrann ы e proizvedeniya, L., “Nauka”, 1967. 2. Van der Plank Ya. Ustoychivost rasteniy k boleznyam, M., Kolos,1972. 3. Verderevskiy D.D. Immunitet rasteniy k parazitarnыm boleznyam, M.,1959. 4. Geshele E.E. Osnovы fitopatologicheskoy otsenki v seleksii rasteniy, M., Kolos, 1978. 5. Gorlenko M. V. Kratkiy kurs immuniteta rasteniy k infeksionnыm boleznyam, M., 1962. 6. Golovin P.N. i dr. Fitopatologiya, L., Kolos, 1971. 7. Grushevoy S. Ye. Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya, M., Kolos, 1965. 8. Kimsanboev X.X. Umumiy va qishloq xo‘jalik entomologiyasi, T. O‘qituvchi, 2002. 9. Krasnikov M. i dr. Spravochnik ogorodnika, Alma-Ata, Kaynar, 1975. 10. Metliskiy L.V., Ozereskovskaya O.L. Kak rasteniya zaщiщayutsya ot bolezney, M., Nauka, 1985. 11. Musaev T. S. va b.q. Qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi, Samarqand, 2002. 12. Popkova K.V. Uchenie ob immunitete rasteniy. M., Kolos, 1979. 13. Popkova K. V., Kachalova Z.P. Praktikum po immunitetu rasteniy, M. Kolos, 1984. 14. Tokin B.P. Selebnыe yadы rasteniy. L., Lenizdat, 1974. 15. Uspenskaya G.D. i dr. Obщaya fitopatologiya s osnovami immuniteta. M., Kolos, 1967. 16. Sheraliev A. O‘simliklarning kasallik va hasharotlarga immuniteti (ma’ruzalar matni), T., 2000. 17. Sheraliev A. O‘simliklarning kasallik va hasharotlarga immuniteti (uslubiy qo‘llanma) T., 2001.

Patogen va o‘simlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar. Ortirilgan immunitet to‘g‘risida. R e j a. 1. O‘simlik urug‘ini unish energiyasini kasallikka chidamliligidagi o‘rni. 2. Yorug‘lik, namlik va harorat o‘simlikning kasalliklariga chidamliligini oshirishdagi ahamiyati. 3. Makro – va mikroelementlarining immunitetdagi roli. 4. Sun’iy, yoki boshqacha ortirilgan immunitet: a) o‘simliklarni vaksinasiya qilish b) makro – va mikroelementlardan foydalanish. v) antibiotiklarni qo‘llash. g) boshqa omillarning roli.

O‘simliklarni kasalliklarga chidamliligini oshirishda har xil usullar qo‘llaniladi. Chidamlilik xossasini kuchaytirishda urug‘ning sifati, uning unuvchanligi va unib chiqish quvvati katta rol o‘ynaydi. Azaldan ma’lumki, sog‘lom va to‘q urug‘dan baquvvat va kasalliklarga chidamli o‘simlik olish mumkin. Shuning uchun solishtirma og‘irligi bo‘yicha saralashda ekish uchun eng og‘ir urug‘lar qoldiriladi. Bunaqa urug‘lardan aksariyat hollarda sermahsul va sog‘lom o‘simliklar rivojlanadi. Bug‘doyning fuzarioz, so‘lining tojli zang va makkajo‘xorining pufakli qorakuya kasalliklariga chidamlilikni oshirishda ushbu usul juda qo‘l keladi. O‘simlikdan sog‘lom avlod olinishida urug‘ning unib chiqish quvvati katta ahamiyatga ega. Ekishdan oldin har qanday urug‘ o‘stirilib sinovdan o‘tadi. Bu ishni davlat urug‘chilik nazorati idoralari amalga oshiradi. Qisqacha bu jarayon quyidagi tarzda o‘tkaziladi. Kerakli sharoit yaratilib urug‘ o‘stiriladi. Uch kundan keyin unib chiqqan urug‘ ekilgan urug‘ soniga solishtirilib 1-chi ko‘rsatgich – unuvchanlik, besh kun o‘tgach 2-chi ko‘rsatgich – urug‘ning unib chiqish quvvati aniqlanadi. Tabiiyki agar bu ko‘rsatkichlar yuqori bo‘lsa, tegishli xujjatlarda bu hol aks ettiriladi va urug‘ partiyasiga yuqori daraja beriladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki ushbu urug‘dan yuqori va sifatli hosil kutish mumkin. Patogen va o‘simlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga har xil tarzda ta’sir etuvchi omillardan eng nufuzlilaridan biri - bu iqlim sharoitlari: harorat, yorug‘lik, namlik ko‘rsatkichlaridir. Ushbu iqlim omillari bevosita o‘zlari ham salbiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, g‘alla gullashi vaqtida harorat o‘ta yuqori va havo namligi past bo‘lsa changlanish jarayoni buziladi, oqibatda esa boshoqlarda don miqdori kamayadi va tabiiyki hosil ham kamayadi.

Yana misollar. Erta bahorda quyosh juda qizdirsa daraxtlarning pusti ko‘yadi va natijada yorilgan po‘stloq orqali har xil patogenlar tanaga kiradi. Tomat mevasi yuqori haroratda “pishib” qoladi. Ayniqsa, bulutli nam ob- havodan keyin quyosh keskin qizdirsa. Bu holat g‘alla ekinlarida ham kuzatiladi, dehqonlar “bulutning tagidan chiqqan quyoshdan qo‘rqgin” deyishadi. Bu misollarning aksi – haroratning pasayishi ham salbiy ta’siri bilan ifodalanadi. Agar ekilgan g‘alla yaxshi tuplamasdan qishga kirsa ko‘p nihollari nobud bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, qish kam qor bo‘lsa. Bu bevosita iqlim sharoitlarining salbiy ta’siri. Lekin, havo harorati yuqori yoki past bo‘lishi, havo va tuproq namligi oshishi yoki pasayishi va hokazo holatlar o‘ziga tegishli ta’siridan tashqari o‘simliklarni har xil kasalliklarga moyilligini ham belgilaydi. Masalan, erta bahordagi daraxtlarning po‘sti ko‘yishi keyinchalik xilma-xil patogenlarga qulay sharoit yaratadi. Olma va nokning “qora rak” kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ shikastlangan po‘stloq orqali tanaga kiradi. Shu o‘rinda aytish joizki, shikastlanish nafaqat quyoshdan kuyish oqibatida, balki qattiq sovuqdan ham paydo bo‘ladi. Yana sovuq to‘g‘risida. Tokning va ko‘pgina mevali daraxtlarning havfli kasalligi – bakteriyali rak ham birinchi navbatda sovuq oqibatida yorilgan po‘stloq orqali dastlabki zararlanishning sababi bo‘ladi. Bundan tashqari, ochiq yara paydo bo‘lgandan keyin unga boshqa har xil parazitlar va zararkunandalar xujum qiladi. Tuproq haroratining past bo‘lishi o‘simliklarining kasalliklariga chidamliligini susaytiradi. Sabab, tuproq haroratining pasayishi o‘simliklarining kasalliklarga moyil bo‘lgan davrni cho‘zib yuboradi. Masalan, bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligi o‘simliklarni urug‘ unib chiqish fazasida zararlaydi. Yuqorida aytilganday, tuproq harorati past bo‘lishi urug‘ unib chiqishini cho‘zib yuboradi va shuni evaziga bug‘doy nihollari parazit uchun ancha vaqt ochiq bo‘ladi.

Yana bir misol. Tuproq namligi, ayniqsa ko‘llab qolish oqibatida xaddan tashqari yuqori bo‘lsa o‘simliklar bevosita bu noqulaylik tufayli zarar ko‘rishdan tashqari har xil infeksiyaga, ayniqsa ildiz chirish patogenlariga duch keladi. Bu namlikning asari xosil yeg‘ishtirilib saqlashga joylashtirilgandan keyin ham tayyor mahsulotga salbiy ta’sirini o‘tkazadi. Masalan, shu sharoitda o‘sgan kartoshka, boshqa ildizmevalilar ko‘p muddatga saqlash uchun yaroqsiz bo‘ladi. Va yana bitta misol. Bu yerda barcha iqlim va ob-havo omillarining qo‘shma ta’siri to‘g‘risida. Birinchi ma’ruzamizda sariq zang kasalligini respublikamiz dalalarida tez-tez takrorlanishiga izoh bergandik. Endi batafsilroq to‘htalsak. Oxirgi marta sariq zang epifitotiyasi 1999 yilda sodir bo‘lgan edi. Kasallik tarqalishi shu qadar kuchli edi-ki, bu holat hammani shoshtirib qo‘ydi.Bu ofatga qarshi barcha kuchlar va imkoniyatlar safarbar qilindi: joylarda shtablar tashkil qilindi, bor texnika va dori-darmon vositalari, malakali mutaxassislar jalb qilindi. O‘sha yili kasallik juda jadal rivojlanishini va keltiradigan zararini bartaraf qilish maqsadida bor preparatlar qo‘llanildi: oltingugurt, ohak- oltingugurt qaynatmasi va birinchi marta keng ko‘lamda “Bayer” firmasining mahsulotlari bo‘lmish folikur va bayleton preparatlari. Eng yaxshi natijani folikur preparati ko‘rsatdi. Bu holat keyingi yillarda ham tasdiqlandi. Lekin biz ushbu ma’ruzamizda aniq qilmoqchi bo‘lgan mavzu – patogen, o‘simlik va tashqi mo‘hit o‘rtalaridagi o‘zaro munosabatlar tavsifidir. Shu nuqtai nazardan ta’kidlash kerakki, 1999 yilning bahori sariq zang kasalligi uchun ideal sharoit mavjud bo‘lgan edi. Tasavvur qilinglar: havo harorati 15 – 20 0 S, havo namligi 50% dan yuqori, mayda, onda-sonda yog‘ayotgan yomg‘ir va tinimsiz shamol. Ushbu, yuqorida aytib o‘tilgan iqlim, to‘g‘rirog‘i ob-havo sharoitlarini shu yo‘sinda mo‘jassam bo‘lishi nafaqat sariq zang patogeni uchun qulaylik tug‘diradi, balki barcha kasalliklarga, qolaversa aksariyat zararkunanda hasharotlarga ham juda mos keladi.

Endi boshqa omillar to‘g‘risida fikr yuritsak. Bir ko‘rinishdan ushbu omillar o‘simliklarning u yoki bu kasalikka moyilligini belgilamasa ham ko‘p hollarda ular patogen ta’siriga organizmning beriluvchanligini hal etadi va belgilaydi ham. Bu omillar o‘simlikning oziqlanish jarayonlari bilan, o‘simlikning u yoki bu kimyoviy elementga talabchanligi bilan bog‘liqdir. Har qanday o‘simlikni zarur bo‘lgan oziqa elementlari bilan ta’minlanishi – yuqori mahsuldorlikning garovidir. U yoki bu oziqa elementlarining o‘simlik organizmiga yetib bormasligi yoki kam miqdorda yetib borishi uning rivojlanish jarayoniga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Masalan, o‘simlikning umumiy holatini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi: bo‘ypastlik, ayrim organlarning sust rivojlanishi va hokazolar. Ayrim hollarda o‘simlikning rangi o‘zgaradi, ayniqsa bu holat barglarda yaqqol ko‘rinadi. O‘simlikka u yoki bu ozuqa elementining yetishmasligi oqibatida ro‘y bergan o‘zgarishlarini noinfeksion (yuqumsiz) kasalliklar toifasiga kiritilishi o‘rinlidir. Azot yetishmasligi belgilari. Ma’lumki, azot oqsil, xlorofill, nuklein kislotalar va boshqa organik moddalar tarkibiga kiradi. Uning yetishmaslik belgisi o‘simlikning o‘sishda orqada qolishligi hamda barglarning och-yashil yoki sarg‘ish-yashil tusga kirishi bilan ifodalanadi. Kuzgi g‘alla ekinlarida azot yetishmasligi o‘simliklarini sust tuplashiga olib keladi, barg, poya, boshoq va don maydalashib ketadi va vaqtdan ilgari yetiladi. Shunga o‘xshash belgilar karamda ham paydo bo‘ladi, lekin barglari pushti rang tusiga kiradi. Fosfor yetishmaslik belgilari. O‘simlik xayotida fosfor juda katta rol o‘ynaydi. Uning yetishmasligi o‘simliklarning rivojlanishini susaytiradi, ayniqsa reproduksion organlarining paydo bo‘lishini. Eng ko‘zga tashlanadigan belgilar, bu ildiz va novdalar o‘sishining keskin susayib ketishi. Kuzgi bug‘doyda fosfor yetishmasligi maysa pillasida bilinadi. Pastki barglarinig uchlari binafsha yoki qizg‘ish-binafsha rangda bo‘ladi, bargning qolgan qismi esa to‘q yashil tusga

O'xshashlar

Immunitet kategoriyalari
Mikroorganizmlarning parazitlik turlari.Patogenlik mexanizmlari.
O‘simlik va kasallik qo‘zg‘atuvchilar orasidagi o‘zaro munosabat genetikasi
Xo‘jayin-o‘simlik va kasallik qo‘zg‘atuvchi parazitlarning o‘zaro bog‘liq evolyusiyasi.
O‘simliklarni zararkunandalarga immuniteti.