Pleystoen davri ekologiyasi Reja 1. Ye r shari tarixi, geologik davrlashtirish 2. Yer yuzida vujudga kelgan muzlik davrlari va ularning ibtidoiy odamlar xayotiga ta’siri. 3. Insoniyat tarixini davrlashtirish muammolari 4. Arxeologik davrlashtirish va xronologiya

Ye rning paydo bo‘lishi tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bundan 4,5 milliard yil odin koinotda yer sayyorasi vujudga kelgan. Yerning vujudga kelgan vaqtida u faqat suv va atmosferadan iborat bulgan. Million yillar o‘tishi natijasida yerda qattiq tog‘ jinslari paydo bo‘la boshlaydi. Yerda birinchi hayot izlari bundan 3,6 mlr yil avval shakllangan. Keyingi davrlarda yerda hayot sekinlik bilan rivojlanib boradi va biz buni geologik tadqiqotlarda ko‘rishimiz mumkin. Oxirgi 544 mln yil ichida yerda turli xil tirik organizmlarning evolyusion rivojlanishini ko‘rishimiz mumkin. Bunga sabab aynan shu vaqt yer qatlamlaridan turli xil qazilma turlarning topilishi bo‘lib hisoblanadi. Yerda hayotning paydo bulishi tugrisidagi dunyokarashlar xozirgi zamon fanining eng kizik va murakkab muammolaridan biridir. Hayot paydo bo‘lishi muammosi fan va texnikaning rivojla nishiga qarab turli davrlarda turlicha hal etilgan. Bu savol insonni juda kadim zamonlardan kiziktirib kelmokda. XVII asrning ikkinchi yarmigacha organizmlar uz ajdodlaridan xosil bulishidan tashkari kulay sharoitda ulik moddalardan xam paydo bula oladi degan tasavvurlar mavjud edi. Masalan, timsoxlar balchiklardan, arslon va yulbarslar saxro toshlaridan, sichkonlar bugdoydan xosil bulishi mumkin, degan afsonaviy tasavvurlar keig tarkkalgan edi. XVI asrda yashagan biolog vrach V an Gelmont sichqonlar dondan, vrach Parasels baliqlar va sichqonlar sasigan suvdan paydo bo‘ladi, degan fikrni targ‘ib qildilar. Parasels hatto kichkina tirik odam — gomenkulis ni laboratoriyada tayyorlash retseptini ham tuzgan. XVII asrda yashagan Italiya olimi Franchesko Redi hayotning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi bunday tasavvurlar noto‘g‘riligini birinchi bo‘lib tajribada isbotladi. U o‘z taj ribalarida shisha idishlarga bir parchadan go‘sht solib, ba’zi idishlarning ustini doka bilan yopib, ba’zilarini ochiq holda qoldirdi. Ochiq holdagi idishlardagi go‘shtlarga pashsha qo‘n gani uchun tez orada ularda qurt

paydo bo‘ldi va rivojlandi. Yopiqshisha idishlardagi go‘sht sasib chirisa ham, ularda hech qanday qurt rivojlanmadi. Redi o‘z tajribalariga asoslanib, hasharotlar chiriyotgan go‘shtdan emas, balki urg‘ochi pashshalar qo‘ygan tuxumdan rivojlanishini ta’kidladi. Olimlardan A. I. Oparin 1924 yili, Xoldeyn 1928 yili Ye rda hayot qanday paydo bo‘lganligi haqida abiogen gipoteza yaratdilar. Oparin hayot paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi gipotezani yaratishda astrofizika, astroximiya, geologiya, bioximiya va boshqa fan yutuqlarini e’tiborga oldi. Akademik Oparin o‘z gipotezasida Yerdagi hayot boshqa planetalardan ko‘chib kelma ganligini, balki materiyaning milliard yillar davom etgan rivojlanishi natijasi ekanligini qayd qildi. Yaqin vaqtgacha hayotning eng qadimgi formalari to‘g‘risi dagi ma’lumotlar juda kam edi. Bunga asosiy sabab ana shu h ayot formalari juda mayda va yumshoq tanali ekanligidir. Chunonchi, kembriy davrigacha bo‘lgan yer qatlamlarida faqat meduza, xilma-xil chuvalchanglar, qisman bulutlarning toshga aylangan nusxalari topilgan edi. Albatta, bu qazilmalar ha yotning qadimgi formalari haqida birmuncha tasavvur hosil qi lishga imkon yaratib, paleontologik solnomani 100 mln yil or qaga surgan bo‘lsada, lekin hayotning eng qadimgi formalari qanday bo‘lgan, degan muammoni yecha olmadi. Kembriy davrigacha bo‘lgan hayot izlarini axtarishda XX asr boshida Charlz Uolkott topgan stromatolitlar muhim ahamiyat kasb etdi. U Kanadaning g‘arbida topilgan ohakdan iborat g‘o vak tepaliklar va ustunlarni tekshirib, bu riflar suv o‘tla ridan iborat, deb taxmin qildi. Keyinchalik olimning bu taxmini to‘laligicha tasdiqlandi. 1954 yili Steli A. Tayler Ontarioda topilgan qazilmalarni tekshirib, ular ko‘k-yashil suvo‘tlar va bakteriyalardan iborat ekanligini isbotladi. Avstraliyaning g‘arbiy qirg‘oqlaridagi suvi juda sho‘r, shunga ko‘ra umurtqasiz hayvonlar bo‘lmagan Sharq ko‘rfazida tirik

stromatolitlarni topdi va ular kembriy davrigacha yashagan ko‘k-yashil suvo‘tlar bilan bakteriyalarga o‘xshashligini ma’lum q ildi . Yerning hozirgi ko‘rinishiga olib kelgan oxirgi rivojlanish bosqichi kaynozoy erasiga to‘g‘ri keladi. Uning davomiyligi oldingilariga nisbatan ancha kam – 70 mln yilga yaqin bo‘lib, o‘z navbatida uchta: paleogen (66-25 million yillar oldin), neogen (25-0,7 millionlar yillar oldin) va antropogen (0,7 million yildan - hozirgacha) davrlariga bo‘linadi. Kaynozoyning boshlarida alp burmalanish jarayonlari o‘zining kulminatsiyasiga chiqadi, keyingi epoxalarda materiklarning yer yuzasi asta-sekin hozirgi ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Atlantika va Hind okeanlarining o‘lchami ancha oshgan. O‘simlik va hayvonot olamida ham muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Eng muhimi aqilli odam paydo bo‘lgan va o‘zining olamshumul qudratiga erishgan. Shu vaqtda hasharotxo‘rlardan primatlar, ulardan esa odam kelib chiqqan. Kaynozoyning boshlariga kelib hozirgi Yevrosiyoning shimoliy qismi o‘rnida konsolidatsiyalangan yagona quruqlik mavjud bo‘lgan. U keyingi jarayonlar natijasida kuchli o‘zgargan va tekislangan baykal, kaledon va gersin yoshidagi qurilmalar yordamida o‘zaro tutashgan qadimiy yadrolardan tarkib topgan. Yevrosiyoning sharqi va janubiy-sharqida qadimiy strukturalarga mezozoy tog‘lari qo‘shilib ketgan. Yevrosiyo Shimoliy Atlantika botiqligi orqali Shimoliy Amerikadan ajralgan. Uni janubda va janubiy-sharqdan birmuncha qisqargan Tetis o‘rab turgan. Tetis Yevrosiyoni parchalanib ketgan Gondvananing janubiy va janubiy-g‘arbiy uchastkalari – Afrik-Arabiston, Hindiston va Avstraliya platformalaridan ajratgan, sharqda esa Tinch okeani bilan bevosita qo‘shilgan. Kaynozoy erasining boshlarida Hindiston, Avstraliya va Antraktida yagona materikni tashkil etgan. Janubiy Amerika ham Afrika bilan tutashgan joylarga ega bo‘lgan. Yevropa va Shimoliy Amerika o‘rtasida faqat tor suvli

qambar – bo‘lg‘usi Shimoliy Atlantikaning ilk o‘rni belgilangan. Kaynozoy erasidagi tektonik harakatlar yer yuzasi ko‘rinishini keskin o‘zgartirib yuborgan. Paleogenda Hindiston, Avstraliya va Antraktida bir-biridan ajraladi. Hindiston palaxsasi shimolga surilib neogenning boshlarida Osiyo bilan tutashadi. Avstraliya o‘z o‘qi atrofida soat mili yo‘nalishiga teskari burilib shimoliy-sharqqa qarab harakatlanadi. Bunda Antarktida va Afrika deyarli harakatsiz qolgan. Afrika va Janubiy Amerika orasida Atlantika okeani aniq ifodalangan. Kaynozoyda Yevrosiyoning O‘rta yer dengizi mintaqasidan shimolda iqlim va organik dunyo mezozoy erasining oxiridagiga qaraganda o‘zgacha bo‘lgan . Janubda iqlim issiq va nisbatan nam, shimoliy rayonlarda esa mo‘tadil iliq va nam bo‘lgan. Bunday sharoitlarda ko‘pchik avlodlari va oilalari hozirgi vaqtda ham mavjud bo‘lgan boy, asosan daraxtsimon yopiq urug‘li flora rivojlangan. Shimo0lda bular ignabarglilar aralashgan barg tashlovchi dub, buk, yong‘oq, kashtandan iborat o‘rmonlarni tashkil etgan. Janubda palmalar, tropik ignabarglilari, paporotniklar hukmdorlik qilishgan. Maysali o‘tlar hali keng tarqalmagan. Asosan sutemizuvchilardan iborat bo‘lgan fauna shakllangan bo‘lib, ularning orasida yirtqichlar (keyinchalik qirilib ketgan) va tuyoqlilar ustuvorlik qilishgan. Haqiqiy qushlar ham paydo bo‘lgan. Bu hududning flora va faunasi keyinchalik hozirgi organik dunyoni hosil qilgan. 1.1 Ilk ajdodlarmiz tomonidan dastlabkt tosh qurollar yaratgunga qadar Tropik Afrika va umuman butun duneda muzlik davrlariga o‘tish jarayoni sodir bo‘ladi. Xar bir muzlik davriga o‘tish jarayonida o‘simlik dunyosining o‘zgarishi, iqlimning keskin ravishda o‘zgarishini kuzatishimiz mumkin. Bundan 2.5 million yil avval bunday tosh qurollarni ishlab chiqargan dastlabki ajdodimiz 35-36 gradus shimoliy va janubiy kenglikda ya’ni Afrika