Psixologik metod va psoxoanaliz hamda Germenevtik metod asoslari
![psixologiya kabi atamalar bilan bog‘liq. A. B. Yesin ta'biri bilan aytganda, badiiy
psixologizm – bu asar personajining hayolot olami, fikrlari, mulohazalarining
o‘ziga xos badiiy vositalardan foydalangan xolda juda to‘liq, batafsil va chuqur
ifodalab berish [7]. Rus adabiyotshunoslik ilmida ruhiyat mavzusida birinchilardan
bo‘lib tadqiqot olib borgan N.G. Chernishevskiy psixologik tahlil xilma-xil
bo‘lishi mumkin deydi va bir muallif xarakter qirralariri ochib berishga urinsa,
boshqasi – xarakter shakllanishiga jamiyat va turmush ta'sirini ko‘rsatib beradi;
uchinchisi – xattiharakatlarning his-tuyg‘ular bilan aloqadorligini; to‘rtinchisi –
ehtiroslar tahlili tasvirlaydi [5]. Rus adabiyotshunosligiga psixologizm tushunchasi
qariyb ikki yuz yil avval kirib ketgan bo‘lsa, bu muammoni ilm dunyosiga olimlar
A.A. Potebney, D.N. Ovsyaniko-Kulikovskiy olib kirgan, adabiyotshunoslikda
M.M. Baxtin, Ginzburg, A.B. Yesin, D.S. Lixachev, psixologiya fanida esa L.S.
Vigotskiy, I.V. Straxoviy, G.G. Granik, O.V. Soboleva tomonidan chuqur tadqiq
qilingan. Adabiyotda psixologizmning rivojlanish tarixini tavsiflab,
adabiyotshunos olim L.Ya.Ginzburg “mavjud adabiy janrlarda psixologik
yangiliklar endigina nish urayotgan bir vaqtda, badiiy adabiyotning yondosh
janrlari bo‘lmish – rasoil, kundaliklar, memuarlar va avtobiografik janrlarda
psixologizm allakachon o‘rnashib bo‘lgan edi” deb yozadi[1, 29]. O‘z o‘rnida
psixologizm atamasi turlicha ta'riflarga ega. Rus adabiyotshunolsik terminlari
qomusida “Psixologizm (adabiyotda) – qahramonlar ichki olami: ularning o‘y-
xayollari, orzu-umidlari, iztiroblarining chuqur va batafsil tasviri”[2] .
L.Ya.Ginzburg esa “... ko‘ngil olami ziddiyatlarining chuqur tadqiqi” deya
ta'riflasa, A.B. Yesin psixologizmni keng va tor ma'nolari mavjud ekanligiga
to‘xtalib o‘tadi – keng ma'noda inson hayotini tarannum etuvchi va xarakterini
tasvirlab beruvchi barcha san'at turlarining xususiyati tushunilsa, tor ma'noda esa
inson ichki olamidagi hayot va jarayonlarning tasviri deyiladi [3, 10]. O‘zbek
adabiyotshunos olimlari tomonidan tuzilgan adabiyotshunoslik terminlari lug‘atida
badiiy psixologizm atamasiga “badiiy asarda to‘laqonli inson obrazini yaratishning
muhim vositalaridan biri; personaj ruhiyatining ochib berilishi, xatti-harakatlari va
gap-so‘zlarining psixologik jihatdan asoslanishi, shu maqsadlarga xizmat qiluvchi](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_7.png)
![usul va vositalarning jamlanmasi” [4, 48] deya ta'rif berilgan. O‘zbek
adabiyotshunosligida badiiy psixologizm masalasi ilmiy maydonga o‘tgan asrning
o‘rtalarida kirib kelib, Milliy adabiyotshunosligimizda bu atama sintez bo‘lgan
holda o‘zining ruhiyat (psixologizm), ruhiyat tasviri (psixologik tasvir), ruhiyat
talqini (psixologik talqin), ruhiyat tahlili (psixologik tahlili)- kabi nomlariga ega
bo‘ldi. “Ruhiyat” atamasining “psixologizm” (yun. psyche – qalb; logos –
o‘rganmoq) termini bilan sinonim sifatida qo‘llanilishini joiz deyish mumkin,
sababi 5 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” [6]da ruhga – “jon”, ruhiyatga esa –
“jonning holati”, deya izoh berilgan. Bu izoh albatta adabiy termin uchun
nomukammal bo‘lsada, ammo ma'no jihatdan ikkila termin ham bir mazmunni
beradi. O‘zbek adabiyotshunos olimlari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
badiiy psixologizm va psixologik tahlil masalasiga bag‘ishlangan izlanishlar olib
bordilar. Jumladan, A.Rasulovning “Xarakter molodeji v sovremennix uzbekskix
sovetskix povestyax” , N.Shodievning “Abdulla Qahhorning asarlarida psixologik
tahlil mahorati” , N.Yuldashevning “Problemi psixologicheskogo analiza v
uzbekskoy proze (Vnutrenniy monolog v romanax A.Kadiri, Aybeka, A.Kaxxara,
A.Yakubova) nomzodliy dissertasiyalari, X.Umurovning “O‘zbek romanlarida
ruhiy tahlil muammosi” doktorlik dissertasiyasi , A.Xolmurodovning “Odil
Yoqubov romanlarida psixologizm” , P.Kenjaevaning “Hozirgi o‘zbek
hikoyalarida qahramon ruhiyatini tasvirlash tamoyillari” nomzodlik dissertasiyasi
hamda monografiyasida , M.Boboxonovning “Hozirgi o‘zbek qissachiligida badiiy
psixologizm” nomzodlik dissertasiyasida, M.Sheralievaning “Hozirgi o‘zbek
nasrida kinoya (ijtimoiypsixologik omillari, poetik tizimdagi o‘rni)” ,
Yu.Eshmatovaning “Istiqlol davri o‘zbek qissachiligida ayol ruhiyatining badiiy
talqini , Sh.Botirovaning “Hozirgi o‘zbek romanlarida badiiy psixologizm
(Ulug‘bek Hamdamning “Muvozanat”, “Isyon va itoat”, “Sabo va Samandar”
romanlari misolida) filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan dissersiyalarida badiiy psixologizm va psixologik
tahlil masalalarini turli aspektlarini tadqiq etgan bo‘lsalar, M.Kilichevaning “Ingliz
va o‘zbek adabiyotida psixologik holatlar talqinida adabiy ta'sir muammosi](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_8.png)
![(yolg‘izlik motivi misolida)” , N.Qobilovaning “Jek London va Abdulla Qahhor
ijodida badiiy psixologizm” mavzusidagi filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissersiyalarida badiiy psixologizm va
ruhiyat mavzularida qiyosiy tadqiqot olib borganlar. Garchi, o‘zbek
adabiyotshunosligi ilmiy davralarida psixologizm hamda ruhiyat bilan bog‘liq
tushunchalar XX asrning o‘rtalarida e'tirof etila boshlagan bo‘lsada, shaxs ruhiyati
talqini va tahlili Sharq mumtoz adabiyoti vakillari ijodida ham yetakchi o‘rinni
egallagan. Birgina o‘zbek adabiyotining o‘zida Alisher Navoiy tomonidan epik
dostonlarda, lirik asarlarda inson ruhiyatining qavat-qavat sirlari ochilgani,
Sharqning buyuk shoiri tomonidan badiiy psixologizmning xilma-xil usul va
vositalari qo‘llangani ham haqiqat [8, 63-81; 9, 128-130] Ammo, ayrim
adabiyotshunos olimlarning fikriga ko‘ra, adabiyotshunoslikda badiiy psixologizm
masalasi xali-xanuz to‘liq nazariy asoslab berilmagan va “adabiyotshunoslik
ilmida semantik jihatdan yetarli darajada aniq emas” [10, 6]. Adabiyotshunoslikka
oid ilmiy manbalarda badiiy psixologizmning uchta asosiy prinsiplari – dinamik
prinsip, analitik prinsip va tipologik prinsip ajratib ko‘rsatiladi. Dinamik prinsipda
qahramon ruhiyati uning xatti-harakatlari, mimika va qiliklari, turli hayotiy
vaziyatlarda o‘zini tutishi va gap-so‘zlari orqali ifodalab beriladi, “mohiyatan bu
dramatik asar personajlari ruhiyatini ochish usuliga o‘xshash, shu boisdan dinamik
prinsip ba'zan psixologik tahlilning dramaturgik uchuli deb ta'riflanadi [4, 49].
Tipologik prinsipda obraz ruhiyati uni shakllantirgan va qurshab turgan muhit
shart-sharoitlari bilan bog‘lab tasvirlab beriladi. Analitik prinsipda qahramon ichki
kechinmalari, qalbidagi his-tuyg‘ulari, tafakkur va mulohazasi, o‘yfikrlari
dinamikasi tasvirlanadi. “Bunda bir hisdan boshqa his, bir o‘ydan boshqa fikr o‘sib
chiqadi, ular bir-birini to‘ldiradi, sifat jihatidan o‘zgartiradi” [4, 49]. Bu shakl
personajlar taqdiri va tafakkurida keskin burilishlarni ko‘rsatib berishga imkon
beradi, shu sababli ham ayrim tadqiqotchilar “qalb dialektikasi” shakli deb ham
ataydilar. Ta'kidlab o‘tish joizki, muallif badiiy obraz xarakteri va uning ruhiyatini
ochib berishda yuqorida zikr etilgan uchchala shakldan birgalikda, bir-birini
to‘ldirgan holda foydalanishi mumkin. Bunda prinsiplardan biri yetakchi bo‘lsa,](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_9.png)
![qolgan ikkitasi uni to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Umumman olganda, badiiy
psixologizmga oid tadqiqotlarda “xarakter” tushunchasi yetakchi o‘rinni egallaydi.
Sababi, bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar adabiyotshunoslik ilmiga oid bo‘lsada, bir
tomondan ruhiyatshunoslik ilmi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, mazkur ikki soha
kesishmasiga asoslanadi. Bu esa o‘z navbatida “xarakter” tushunchasini ham
adabiyotshunoslik, ham ruhiyatshunoslik nuqtai nazaridan aniqlashtirib olishni
taqazo etadi. Adabiyotshunoslik terminlar lug‘atida “xarakter” (yun. character –
belgi, farqlovchi xususiyat) tushunchasiga quyidagicha ta'rif berilgan – “muayyan
davr va muhit kishilariga xos eng muhim umumiy xususiyatlar bilan alohida
shaxsga xos individual xususiyatlarni o‘zida uyg‘un mujassam etgan inson obrazi”
[4, 352]. Rus olimlari taqdim etgan adabiyotshunoslik terminlari ensiklopediyasida
esa xaraakter atamasiga ta'rif berib, uni quyidagicha toifalarga ajratib kursatadi –
“xarakter bu adabiyotda va san'atda obrazning aniqligidir: ijtimoiy, milliy, maishiy,
psixologik. Agar tip bu – umumiylikni individuallikda ko‘rsatib berish bo‘lsa,
xarater– eng avvalo individuallikni namoyon qiladi” [2]. Yuqoridagi ta'riflarning
ikkisi ham xarakterning ruhiyatshunoslik nuqtai nazarini ta'kidlamoqda;
ruhiyatshunoslik lug‘atlarida xarakter – “shaxsning xatti-harakati va atrof muhitga
munosabatida namoyon bo‘ladigan individual xususiyati [11]” deya ta'riflanadi.
Rus ruhiyatshunoslik ilmi darg‘asi S. JI. Rubinshteyn “Xarakter haqida
gapirganda, u odatda shaxsning barcha ko‘rinishlarida ma'lum bir iz qoldiradigan
va unga dunyoga, avvalambor, boshqa odamlarga nisbatan o‘ziga xos
munosabatini bildiradigan xususiyatlar jamlanmasini anglatadi [12]” deb ta'rif
beradi va “shaxsning ichki xususiyatlari” deya terminga yanada aniqlik kiritadi.
Shunday qilib, ruhiyatshunoslik fani shaxs axloqiy asosining xarakter
shakllanishidagi ahamiyatini ta'kidlaydi. Badiiy adabiyotda asarning g‘oyaviy-
estetik ahamiyatini personajlar xarakteri ochib bersa, personaj xarakterining
yozuvchi tomonidan ochib berilishi psixologik tahlil vositasi hisoblanadi. Badiiy
asarda asosiy urg‘u qahramon ichki olami, botiniy hayoti, o‘y-kechinmalariga
qaratilmagan bo‘lsa, u xolda har qanday obraz xarakteri xam badiiy psixologizm
namunasi bo‘la olmaydi. Chunki, “psixologizm – adabiy asar badiiyatining asosiy,](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_10.png)
![ammo yagona bo‘lmagan mezoni [13]” hisoblanib, “psixologizm – agar badiiy asar
uchun botinan zarur bo‘lsagina, u asarning yutug‘i bo‘la oladi [3]”. Yozuvchi
personaj xarakterini yaratar ekan, uni ruhiyatini bevosita yoki bilvosita ochb
berishi mumkin. Personaj uy-kechinmalari, his-tuygularining "ichki monolog",
"ong oqimi" tarzida yoki muallif tilidan (o‘ziniki bulmagan avtor gapi) bayon
qilinishi psixologik tasvirning bevosita shakli xisoblanadi. Asarda personaj
ruhiyatining uning xatti-x;arakatlari, gap-so‘zlari, yuz-ko‘z ifodalari(mimikasi),
undagi fiziologik o‘zgarishlarni ko‘rsatish orqali ochib berilishi bilvosita
psixologik tasvirdir. Ruxiy tasvirning bu ikki ko‘rinishi bir-birini to‘ldiradi, shu
bois ham muayyan personaj ruhiyatini tasvirlashda yozuvchi bularning har
ikkisidan ham o‘rni bilan unumli foydalanadi [14, 67]. Badiiy psixologizm
tushunchasi bilan psixologik tahlil yoki psixologik tasvir kabi tushunchalarning
o‘zaro aloqasi bor-ki, olimlar va tadqiqotchilar o‘rtasida baxsli xolatlarni yuzaga
keltiradi. Ammo bu savollar nazariy jihatdan bugunga qadar ochiq qolmoqda –
ayrim tadqiqotchilar bu terminlarga aniqlik kiritsalar, boshqa guruh olimlar bu
nazariyani chetlab o‘tishga harakat qiladi. Psixologizm – Abdulla Qahhor tili bilan
aytganda “Yozuvchi mahoratining muhim jihatidir”. Bunda yozuvchi qahramon
ichki dunyosini, psixologiyasini o‘z uslubi orqali ochib beradi. Unda yozuvchi
ichki monolog, nutqiy xarakteristika, psixologik portret, gallyusinasiya, tush kabi
psixologik tasvir vositalaridan foydalanib, qahramon ichki olamini ochib beradi.
Bunda yozuvchi qahramon tashqi dunyoga faqatgina ichki dunyosini yoritib berish
uchungina murojaat qiladi. O‘zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidida
“psixologizm” va “psixologik tahlil” terminlari farqlanmay ishlatiladi. Ammo bu
ikki terminni bir ma'noda qo‘llash noo‘rindir, deya e'tirof etadi professor
H.Umurov, – Psixologizm “psixologik tahlil” tushunchasiga nisbatan keng bo‘lib,
u o‘zida bevosita avtorning psixologiyasini qamrab oladi. U adabiyotning o‘ziga
xos qonuniy hodisasi bo‘lib, yozuvchining xohishiga bog‘liq bo‘lmagan holda
namoyon bo‘ladi. “Psixologik tahlil” esa, inson psixikasi jarayonlarini, uning fikr
va hissiyotidagi turlituman “ohang”lar rivojini aks ettiruvchi, qahramon ruhiy
dunyosini analitik prinsipda ochuvchi estetik kategoriyadir. Shuningdek,](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_11.png)
![psixologizmga nisbatan psixologik tahlil o‘zining ichki monolog, o‘ziniki
bo‘lmagan nutq, psixologik portret, ikki syujetli diolog kabi aniq belgilariga ega.
Shunday qilib, psixologizm adabiyotning qonuniy badiiy hodisasi, psixologik tahlil
esa ana shu qonuniy badiiy hodisaning murakkab ko‘rinishi (kategoriyasi)dir.
Bundan tashqari, yuqoridagi terminlarning o‘zbekcha variantlari ham ko‘p bo‘lib,
ularning hammasi ham bir xil ma'noda qo‘llanadi. Masalan, “Adabiyot
nazariyasi”da “psixologizm”, “ichki dunyo tasviri”, “psixologik analiz”;
M.Abdurahmonovaning broshyurasida – “ruhiy dunyo tasviri”, “ruhiy tahlil”,
“psixologik tasvir”; N.Shodievning “Ruhiyat rassomi” risolasida – “psixologik
tahlil”, “ichki hayot tasviri” kabi” [15, 17]. Bizningcha, psixologik tahlil obraz
ruhiyatini, ichki olamini ochib berish yo‘li bo‘lsa, psixologizm uning yanada
takomillashgan, chuqur hamda mukammalrok ishlangan ko‘rinishidir. “Psixologik
analiz”, “psixologik tahlil”, “ruhiy tahlil” atamalari ham o‘zaro ma'nodosh. Ammo
“psixoanaliz” terminini “psixologik analiz”ning qisqartmasi tarzida bu qatorga
qo‘shib bo‘lmaydi. Chunki bu so‘z XIX asr oxiri – XX asr boshlarida avstriyalik
vrach-psixoterapevt Zigmund Freyd asos solgan nazariy qarashlar tizimini
anglatadi. Psixoanaliz – termindir [16, 20]. Psixologik tahlil hamda psixologik
tasvir vositalariga keladigan bo‘lsak, ijodkor personaj ruhiy holatini, uning ichki
kechinmalari va ichki hayotini ko‘rsatib berish uchun badiiyat qonuniyatlarga
tayangan holda odatiy va noodatiy tasvir vositalaridan foydalanishi mumkin. Ichki
monolog (monolog muhokama, monolog xotira, monolog-mulohaza), nutqiy
xarakteristika, takror so‘zlar, ong oqimi, psixologik portret (dinamik portret, statik
portret), ramzlardan unumli foydalangan holda, noodatiy badiiy tasvir vositalari
gallyusiyanasiya, shaxsiyatning ikkilanuvi, o‘zi bilan suhbat, maktub va
kundaliklari, tush kabilardan ham foydalanishi tez-tez kuzatiladi.
Adabiyotshunoslikda bugungi kunda badiiy psixologizmni tadqiq qilishning
metodologiyasi to‘liq ishlab chiqilgan. Bu masalaga bag‘ishlangan deyarli barcha
ilmiy tadqiqot ishlari adabiy asar yozilgan davr tarixiy-ijtimoiy jarayonlari,
yozuvchining shaxsiy uslub va metodi inobatga olgan xolda bajarilgan. Rus
adabiyotshunos olimasi M. JI. Bedrikova o‘z tadqiqoti doirasida “psixologizm](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_12.png)
![darajasi” atamasini kiritadi hamda uni quyidagicha kriteriylar asosida tasniflaydi:
1) matnda psixologizmni kuchaytiruvchi vositalar (psixologik detal', psixologik
tafsilot, personajlarning psixologik hatti-xarakatlari, psixologiklashtirilgan
(psixologizirovanniy) tavsif); 2) qahramonlarni tavsirlash vositalari (psixologik
portret, psixologik xarakteristika, psixologik konflikt, psixologiklashtirilgan syujet,
"qalb dialektikasi"; 3) xarakter i vaziyat nisbati (qahramon tomonidan
xronotopning “qalban” o‘zlashtirilishi, qahramonnig o‘z-o‘zini anglashi, vaziyat
taqazosi bilan qahramonni ruhan o‘zgarishi) [17]. Badiiy asar psixologik darajasini
belgilashda adabiy tur va janrlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, lirika –
inson qalbi va ichki his-tuyg‘ulari kuychisi ekanligi ma'lum, demak u bevosita
ruhiyat tasviri bilan bog‘liq holda shoir psixologiyasi va ichki olamini tarannum
etadi. Dramatik turda ruhiyatni tasvirlash dinamik prinsip asosiga qurilishi haqida
yuqorida batafsil to‘xtalib o‘tgan edik . Epos – inson ruhiyatini tasvirlashning
xilma-xil vositalari, usullaridan iborat keng imkoniyatlarga ega. Epik turda lirika
va dramadagi barcha usul va vositalar o‘ziga xos ravishda sintezlashadi. Yozuvchi
lirikadagi singari o‘z qahramonining ichki dunyosidan turib ham, qahramonning
o‘z nutqi vositasida ham, tashqi xarakteristika va holatlar tasviri orqali ham ruhiyat
dunyosiga daxl qilaveradi. Ayni paytda badiiy psixologizmdan foydalanish epik tur
janrlariaro ham farqli xususiyatlarga ega . Epik janrlar orasida hikoya, xususan
psixologik hikoyaning o‘rni bugungi kun adabiy jarayonlarida yetakchilik
qilmoqda. Hikoya – hayotning kichik bir parchasini aks ettirganidan, epizodik
tarzda unda bir yoki bir necha hayotiy voqea qalamga olinganidan bu janrda
qahramon ruhiy dunyosi izchil ravishda batafsil yoritish, “qalb dialektikasi”ni
chuqur va to‘liq ochib berish yozuvchidan katta mahorat va iste'dod talab qiladi.
Roman va qissa kabi katta yoki o‘rta hajmdagi nasriy asarlarda qaxramon
xarakteri, uning ruhiyati, botiniy hayoti va ichki kechinmalarini ochib berish uchun
yozuvchida imkoniyat va vaqt ko‘proq bo‘ladi [16, 19]. Epik janrlar orasida
hikoya, xususan psixologik hikoyaning o‘rni bugungi kun adabiy jarayonlarida
yetakchilik qilmoqda. Hikoya – hayotning kichik bir parchasini aks ettirganidan,
epizodik tarzda unda bir yoki bir necha hayotiy voqea qalamga olinganidan bu](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_13.png)
![So'nggi paytlarda germenevtika usuli gumanitar fanlar sohasida universal
uslubga aylandi. Adabiyotshunoslikda bu usul o'quvchiga qaratilgan, chunki
germenevtika asar matnini talqin qilishga yordam beradi. Tafsirning mohiyati - bu
matnning imo -ishora tizimidan jismoniy narsadan ko'proq narsani yaratish, uning
ma'nosini yaratish. Tushuntirish vositasi - bu asarni idrok etayotgan odamning
ichki dunyosi. Germenevtik talqinda badiiy matnni tarixiy rekonstruksiya qilish va
tarixiy kontekstimizni adabiy asarning konteksti bilan izchil muvofiqlashtirish
muhim emas, balki o'quvchining xabardorligini kengaytirish, uning mohiyatini
chuqurroq tushunishga yordam berish muhimdir. o'zi [1].
Germenevtika antik davrdan kelib chiqqan. Shuningdek, u mifologik
mazmundagi adabiyotni o'qishni o'rgatgan Qadimgi Yunoniston faylasuflariga ham
taqdim etilgan. Antiqa badiiy adabiyot matnlari tarjima qilinishi boshlanganidan
beri filologik germenevtika vujudga keldi. XVIII-XIX asr nemis olimlari
germenevtikaning etakchi nazariyotchilaridan biri hisoblanadi. F. Schlegel va F.
Schleiermacher, bu vaqtda germenevtika gumanitar fanlar metodi haqidagi ta'limot
sifatida qaraldi. Zamonaviy germenevtika fan sifatida nemis olimi X. Gadamer va
amerikalik olim E. Xirsh tomonidan ishlab chiqilgan. Germenevtika (yunoncha
hermeneutikos - tushuntirish, talqin qilish) matnlarni talqin qilish nazariyasi va
metodologiyasini bildiradi. Germenevtika ko'pincha "tushunish san'ati" deb
nomlanadi.
Germenevtika - hozirgi G'arb adabiy tanqidida keng tarqalgan matni talqin
qilish nazariyasi va ma'noni anglash haqidagi fan. Oxirgi adabiyot nazariyasi
qurilishi germenevtika tamoyillariga asoslanadi. Germenevtika an'anaviy ravishda
gumanitar fanlar bo'yicha universal usul g'oyasi bilan bog'liq. Tarixiy faktlarni
filologik ma'lumotlar asosida talqin qilish usuli sifatida germenevtika adabiy
yodgorliklarni talqin qilishning universal printsipi hisoblangan. Tushuntirish
vazifasi - badiiy asarni badiiy qiymatiga qarab qanday tushunish kerakligini
o'rgatish. Tushuntirish vositasi - bu ishni idrok etuvchi odamning ongi, ya'ni. talqin
adabiy asar idrokining hosilasi sifatida qaraladi. Zamonaviy germenevtika
asoschisi nemis olimi Fridrix Shleyermaxer (1768 - 1834), "Germenevtika"](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_15.png)
![Birinchi yo'nalish - sotsialistik - bu, birinchi navbatda, ularning ilmiy izlanishlar
metodologiyasini tuzish, o'z tushunchalariga aniq fan shaklini berish va
dunyoqarashni ko'rib chiqish doirasidan, ijtimoiy va mafkuraviy muammolardan
chetlashtirish istagi bilan bog'liq bo'lgan usullardan iborat. rasmiy, tizimli,
intertextual, dekonstruktiv usullar).
Adabiy tanqid doirasida germenevtikaning bir qancha etakchi tamoyillarini
ajratish mumkin.
Dialoglik printsipi. Asarda to'plangan ruhiy hayot muallif va tarjimonlarni
(o'quvchilarni) an'analar bilan bog'laydigan rishtalar bilan belgilanadi.
Emotsionallik printsipi. Badiiy matnni talqin qilish, adabiyotni yaratish bilan
muloqotda bo'lgan estetik his -tuyg'ularsiz mumkin emas.
Kontekstual va kulturologik tamoyil. "Ruh hayoti" ning assimilyatsiyasi asar
muallifi tanlagan ma'lum bir madaniy va tarixiy an'anaga "botish" tufayli sodir
bo'ladi, ularsiz badiiy matnni talqin qilish mumkin emas.
Butunlik printsipi. Faylasuf va tarixchi V.Diltey "germenevtik doirani"
aniqladi, bu qismni va butunning dialektikasiga asoslangan matnni tushunish
tamoyilidan iborat: butunni tushunish uning alohida qismlarini tushunish va
qismlarni tushunishdir. hammasini oldindan tushunishni talab qiladi [2]. Bu
bog'liqlik asarni tushunish uchun ajralmas hisoblanadi.
O'zgaruvchanlik printsipi. Germenevtik davr o'zining progressivligi va
uzluksizligi bilan bir asarni ko'p talqin qilish mumkinligidan dalolat beradi. Ya'ni,
tarjimonning badiiy asarda tasvirlangan tarixiy va madaniy voqealar haqidagi
dunyoqarashi va xabardorligiga qarab, matnni har bir o'quvchi o'ziga xos tarzda
qabul qilishi mumkin.
Shakl va mazmun birligi printsipi. Asar tahlili matnning shakli va mazmuni
o'rtasidagi umumiylikni izlash bilan emas, balki adabiy asar bilan o'quvchi-
tarjimon o'rtasida shaxsiy tushunishni o'rnatish bilan tugaydi [3, s.22].
Bu tamoyillarga asoslanib, xulosa qilishimiz mumkinki, germenevtika usuli
o'quvchi-tarjimonning sub'ektiv individualligini ham, badiiy asar yozish davrining
ob'ektiv holatini, an'analar va madaniy kontekstni ham hisobga oladi. Bularning](/data/documents/012536d7-99b1-4e10-b395-dd2a518e152e/page_19.png)
Psixologik metod va psoxoanaliz hamda Germenevtik metod asoslari Reja: 1. Badiiy adabiyotda psixologizm. 2. Badiiy adabiyotda psixologik tahlil bosqichlari: Lirikada psixologizm, Epik asarlarda psixologizm, Dramatik asarlarda psixologizm. 3. Germenivtik tahlil prinsiplari. 4. Jahon adabiyotshunosligida psixologik va germenevtik tahlil usullari.
Adabiyotda psixologiya nima ? Ushbu kontseptsiyaning ta'rifi to'liq g'oyalarni bera olmaydi. Misollar san'at asarlaridan olingan bo'lishi kerak. Qisqacha aytganda, adabiyotdagi psixologiya qahramonning ichki dunyosining turli xil vositalar yordamida tasviridir. Muallif badiiy texnika tizimidan foydalanadi , bu unga chuqur va batafsilroq xarakterning ongini ochib berish imkonini beradi. TUSHUNCHASI Adabiyotda psixologiya - bu belgilarni ichki dunyoqarash o'quvchilariga topshirish. Tuyg'u va hissiyotlarni etkazish va boshqa san'at turlariga ega bo'lish qobiliyati. Ammo adabiyoti uning tasvirlari tufayli insonning ruhini eng kichik detallarga namoyish etish qobiliyatiga ega. Qahramonning ichki dunyosini tasvirlashga harakat qiladigan yozuvchining tashqi qiyofasi, xonaning ichki qismlari haqida ma'lumot beradi. Odatda adabiyotda harflar psixologik holatini o'tkazish uchun manzara kabi bir usul ishlatilgan. SHE'RIYAT Adabiyotda psixologiya - qaxramonlarning ichki dunyosini ochib berishdir, ular turli xarakterga ega bo'lishi mumkin. She'riyatda u, odatda, o'ziga xos xususiyatga ega. Lirik qahramon o'z his-tuyg'ularini ifodalaydi yoki psixologik introspektsiya qiladi. She'riy ishda insonning ichki dunyosining ob'ektiv bilimlari deyarli mumkin emas. Tuyg'u va hissiyotlar juda sub'ektiv ravishda o'tkaziladi. Qahramonning ichki tajribasi monologlar orqali beriladigan dramatik asarlar haqida ham aytsa bo'ladi. She'riyatda psixologiyaning yorqin namunasi - Eseninning "The Black Man" she'ri. Ushbu asarda, muallif o'zining his-tuyg'ulari va fikrlarini ifodalasa ham, uni bir tomondan kuzatib turganidek, uni bir oz ajratadi. She'rning lirik qahramoni ma'lum bir kishi bilan suhbatlashadi. Biroq ish oxirida suhbatdosh yo'q. Qora odam kasallik ongini, vijdon azobini, mukammal xatolar zulmini ramziy qiladi. NASHRIYOT XIX asrda fantastika psixologiyasi ayniqsa rivojlangan. Nashriyot insonning ichki dunyosini aniqlash uchun keng imkoniyatlarga ega. Rus adabiyotida psixologizm
milliy va g'arb tadqiqotchilarining o'rganish mavzusiga aylandi. O'n to'qqizinchi asr rus yozuvchilari tomonidan qo'llaniladigan texnika, keyinchalik mualliflar tomonidan o'z ishlarida qarz oldi. Leo Tolstoy va Fyodor Dostoyevskiyning romanlarida topilgan tasvirlar tizimi butun dunyodagi yozuvchilarga taqlid qilishning namunasi bo'ldi. Lekin siz adabiyotda psixologiyani inson insonga katta hurmatga sazovor bo'lsa, faqatgina mavjud bo'lishi mumkinligini bilishingiz kerak. Muallif avtoritarizmga xos bo'lgan madaniyatda rivojlana olmaydi. Har qanday g'oyalarni tadbiq qilishga xizmat qiladigan adabiyotda, individual shaxsning psixologik holatining obrazi bo'lishi mumkin emas va bo'lishi mumkin emas. HISSIY DOSTOEVSKIY Rassom qahramonining ichki dunyosini qanday ochib beradi? "Jinoyat va jazo" romanida o'quvchi Raskolnikovning his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini tashqi xonani, xonaning ichki qismini va hatto shahar qiyofasini tasvirlab o'rganadi. Qahramonning qalbida sodir bo'layotgan narsalarni ochish uchun Dostoevskiy o'z fikrlari va so'zlarini ifodalashga chek qo'ymaydi. Muallif Raskolnikov turgan vaziyatni yozadi. Shkafga o'xshash kichik shkaf uning fikrining nomuvofiqligini ramziy ma'noga ega. Sonya xonasi, aksincha, keng va yorqin. Lekin, eng muhimi, Dostoevskiy ko'zlarga alohida e'tibor beradi. Raskolnikovda ular chuqur va qorong'i. Sonya muloyim va ko'k ko'zlarga ega. Va, masalan, Svidrigailovning ko'zlari haqida hech narsa aytilmagan. Muallif, bu qahramonning ko'rinishini tasvirlab berishni unutganligi uchun emas. Buning o'rniga, Dostoevskiyning fikricha, Svidrigailovga o'xshagan odamlar hech qanday ruhga ega emas. TOLSTOYNING PSIXOLOGIYASI "Urush va Tinchlik" va "Anna Karenina" romanlarida joylashgan har bir qahramon badiiy so'z ustasi nafaqat qahramonning azob-uqubatlariga va his-tuyg'ulariga, balki u tasvirlangan voqealarga olib kelgan hayotga qanday ta'sir qilishi mumkinligiga misol bo'la oladi. Adabiyotda psixologiya usullari nemis, amerika va frantsuz yozuvchilari asarlarida uchraydi. Lekin Leo Tolstoyning romanlari
murakkab tasvirlar tizimiga asoslangan, ularning har biri suhbatlar, fikrlar, tafsilotlar orqali aniqlanadi. Adabiyotda psixologiya nima? Misollar - roman "Anna Karenina" dan sahnalar. Ulardan eng mashhurlari - bu poyga maydoni. Otning o'limi misolida muallif Vronskiyning takabburligidan dalolat beradi, keyinchalik u qahramonning o'limiga olib keladi. Moskva safari ortidan Anna Kareninaning fikrlari juda murakkab va noaniq. U eriga ro'baro 'kelganida, u birdan qulog'ining noto'g'ri shakliga e'tibor beradi - ilgari e'tibor bermagan ma'lumot. Albatta, Kareninning tashqi ko'rinishining bu xususiyati xotinini daf qilmaydi. Ammo kichik bir tafsilot yordamida o'quvchi qahramonning og'riqliligi, ikkiyuzlamachilikka to'la va tushunmaydigan oilaviy hayot ekanligini bilib oladi. CHEXOVNING PSIXOLOGIYASI XIX asr rus adabiyotining psixologiyasi shu qadar yorqin ifodalanganki, bu davrning ba'zi mualliflari asarlarida bu qurilma fonga o'tadi. Bu xususiyatni Anton Chexovning hikoyalarida ko'rish mumkin. Ushbu asarlardagi voqealar katta rol o'ynaydi. ad Chexov, "Itga ega bo'lgan ayol" hikoyasida nafaqat uning kichik tafsilotlari bilan o'z belgilarining ichki dunyosini ochib bermoqda, balki atrofdagi dunyoga ham bir xil qarshilik yaratadi. Yalta landshaftini Moskva yozuvchisiga almashtirish orqali Gurov boshdan kechirgan hissiyotlarni ayta oladi. Suhbatlar va sahnalarda Chexovning rivoyatlarga kiritilgan tafsilotlari tasodifiy emas. Anna Sergeevna uning qalbini Gurovga ochib beradi va shu bilan birga u tangir tangerina tanovul qiladi. Xuddi shu Gurov, keyin sovuq kuzda Moskvada qolib, Yalta bilan tanishish uchun his-tuyg'ularini aytib berish uchun kimdir bilan izlanmoqda. Do'stiga Anna Sergeevna haqida gapirishni boshlaydi, lekin u eshitmaydi va restoranda ta'mga tushgan baliq ovining xiraligi haqida gapiradi. Hikoyada sevgi va yuksak hissiyotlar suhbat yo'li bilan zo'ravonlik va odatiylikdan farq qiladi. RUHIY QIYOFANING SHAKLLARI
XIX asr adabiyotida psixologizm turli badiiy tafsilotlar orqali ifodalanadi . Ularning barchasi to'g'ridan-to'g'ri qiymat va bevosita qiymatga ega bo'lishi mumkin. Agar matn qahramonning boshini qizdirib, tushirganini bildirsa, u ruhiy qiyofaning bevosita shakli hisoblanadi. Ammo klassik adabiyotlar asarida ko'pincha murakkab badiiy tafsilotlar mavjud. Ruhiy qiyofaning bilvosita shaklini tushunish va tahlil qilish uchun o'quvchi etarlicha rivojlangan xayolga ega bo'lishi kerak. Buninning "Sir-San-Fransiskodan Sir" hikoyasida qahramonning ichki dunyosi manzara tasvirlangan. Ushbu asarning asosiy belgisi hech narsa demaydi. Bundan tashqari, uning ismi ham yo'q. Ammo o'quvchi birinchi sathidan nimani va uning fikrlash tarzini tushunadi. XORIJIY YOZUVCHILAR NASRIDA PSIXOLOGIYA San-Fransiskodan boy va baxtsiz odam haqida hikoya qilish uchun Bunin Tomas Mannning romanidan ilhom oldi. Nemis yozuvchisi o'zining kichik asarlaridan birida ehtiros va shahvoniylik uchun epidemiya bilan bezovtalanayotgan shaharda halok bo'lgan insonning psixologik holatini tasvirlab berdi. Roman "Venetsiyada o'lim" deb nomlangan. Unda hech qanday muloqot yo'q. Qahramonning fikrlari to'g'ridan-to'g'ri nutq bilan belgilanadi. Biroq muallifning ichki qiynoqlari ramzlar majmuasi orqali uzatiladi. Qahramon qo'rqinchli niqobda odamni uchratadi, uni o'lik xavfli deb ogohlantiradi. Venetsiya - chiroyli eski shahar - niqobda o'ralgan. Va bu holatda, landshaft laskviy ehtirosning halokatli kuchini ramziy qiladi. "BIRI QANDILNING UYASI USTIDA QOCHDI" Ken Kesey ibodat qiladigan kitob yozgan. Psixiatriya klinikasida ozodlikdan mahrum qilishdan bosh tortish uchun kelgan odam haqidagi romanda asosiy g'oya qahramonlarning fojiali taqdiri emas. Ruhiy kasalliklar shifoxonasi qo'rquv va kamchiliklar hukmronlik qiladigan jamiyatni anglatadi. Odamlar hech narsani o'zgartira olmaydilar va avtoritar rejim bilan yarashadilar. Kuch, qat'iyatlilik va qo'rquvsizlik McMurphy ni anglatadi. Bu kishi taqdirni o'zgartirishga qodir emas, keyin esa, hech bo'lmaganda, buni qilishga harakat qiladi.