Qadimgi xitoyning g'arbiy o'lkalar bilan aloqalari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.5 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Qadimgi xitoyning g'arbiy o'lkalar bilan aloqalari.
REJA:
Kirish.
1.Qadimgi Xitoyning tabiiy sharoiti
2. Qadimgi Xitoyning Buyuk ipak yo‘li orqali g‘arbiy o‘lkalar bilan aloqasi.
3.Qadimgi Xitoy madaniyati.
Xulosa

1.Qadimgi Xitoyning tabiiy sharoiti.

Biz Xitoy deb ataydigan mamlakatni xitoylarning o'zlari goh Chjuna Go (O'ta
podsholik), goh Chjunx va (O'rta ravnaq) deb yoki biron sulola nomi bilan masalan Sin
deb ataydilar. Keyingi nom ba'zi o'zgarishlar bilan G'arbiy Yevropa va Sharqning
geografik nomlar uyxatiga ham kiritilgan.
Xitoy davlati avval boshda xuanxe havzasida tashkil topib, keyinchalik hozirgi
chegaralarigacha sekin-asta kengayib borgan
Xitoy adabiyotida Xuanxe Yurakni ezadigan daryo " deb tilga olingan. Bu daryo
o’zanini tez-tez o'zgartgan, qirg oqning yumshoq tuprog ini yorib o'tib, keng maydonlami
suv bosib ketish xavtidan xalos qilingan. Xitoy xalq ertaklarida Yuy degan afsonaviy
podsho daryo qirg'oqlarini mustahkamlash ishlarini tashkil qilishgani uchun ko'klarga
ko'tarib maqtalganligi tasodifiy hol emas. Shimoliy Xitoyning (sariq tuproq) yerlari juda
unumdordir.
Qadimgi Xitoyda qalin o'rmonlar ko'p bo'lgan (hozir ko'p joylarda kesilib yo'q
bo'lib ketgan, faqatgina chekka-chekkalaridagina qolgan). Qadimgi Xitoy
yozuvchilarining tasvirlariga qaraganda, bunda yovoyi hayvonot va o'simliklar juda ko'p
bo'lgan, buni arxeologik qazishmalar ham tasdiqlaydi.
Hozir odamlar zich yashayotgan joylarda ilgari bug'ular o'tlab yurgan. Qadimgi
Xitoy qo'shiqlari to'plami (Shi Szin) da har yili bo'ladigan ommaviy ov tasvir etilgan,
bunda to'liq. yonut, yovvoyi mushuk ovlaganlar: bu ommaviy ovlar hozirgi vaqtda yovoyi
hayvonlar deyarli qolmagan Xuanxe havzasida qilingan. Xitoy tog'larida ruda va boshqa
foydali qazilmalarning ko'pligi mamlakat ekonomikasining taraqiyitida muhim rol
o'ynagan.
Mavjud ma'lumotlarga qaraganda Xitoyning juda qadim zamondagi aholisi etnik
jihatidan juda xilma-xil bo'lgan. Asil Xitoyliklarning o'zi 0'z tarixlari tongida Xuanxe
daryosining o'rta oqimidagi havzada yashaganlar, xullas, keyinchalik esa sekin –asta
daryoning boshi va etagiga yilib borganlar. Millodan avvalgi 1ming yillikda va yangi era
boshlaridagina ularming asosiy teritoriyasidan tashqariga ko‘chib borib joylashishi keng
tus olgan.Bu ko‘chishlar vaqtida xitoylar shimolo-sharqda manjur-tungus
qabilalari,shimoli -g‘arb va g‘arbda turk va mo‘gul , janubi-g‘arbda esa sintibet
qabilalari va bashqalar bilan goh dushmanlik munosabatida , goh do‘stona
munosabatda bo‘lganlar.Xitoylar ko‘p asrlar davomida xorijiy xalqlardan syun-nu
degan xalqlarga qarshi kurash olib borganligi asl nusxa manbalarda ayniqsa ko‘p
eslatiladi.Kiyinchalik ular (eramizning IV asrida) Yevropaga ham yetib kelishgan va
bunda ularning nomini o‘zgartirib gunnlar deb ataganlar.

Xitoylar bilan qo‘shni yashagan etnik guruhlarning anchagina qismi xitoylar
ichida singib, ularning tili va madaniyatini o‘zlashtirganlar. Lekin hozir ham janubiy
Xitoyning ba‘zi joylarida va g‘arbiy Xitoyning ancha qismida aholi xitoy tilidan
o‘zga tilda gapiradi, ularni zo‘rlik yo‘li bilan xitoylashtirish uchun ko‘p marta
urninilishiga qatamay, o‘zlarining mahalliy madaniy an‘analarini saqlab qolganlar.
2.Qadimgi Xitoyning Buyuk ipak yo‘li orqali
g‘arbiy o‘lkalar bilan aloqasi.
Kishilik jamiyati paydo bo'libdiki, uning taraqqiyot jarayoni hech qachon aloqalarsiz
bo'lmagan. Odamlar, urug' jamoalari, qabilalar, elatlar, xalqlar va nihoyat ularni hududiy-
iqtisodiy va siyosiy birlishtirgan mamlakatlar o'rtasida doimo aloqalar bo'lgan va bu
aloqalar tufayli yo' llar paydo bo'lgan. Biz qadimgi davr tariximizga nazar tashlar ekanmiz,
kishilik jamiyatining bronza davridan e'tiboran, ba'zi joylarda undan ham ancha avval, ma'
lum ixtisoslashgan yo'llar paydo bo'lganligini bilamiz. Ularning paydo bo'lishida qabilalar,
xalqlar va davlatlararo aloqalardan kelib chiqqan iqtisodiy, etnik, siyosiy va madaniy
ehtiyojlar sabab bo'ldi. Tarixda miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Eron ahmoniylari
saltanati davrida uning hududi bo'ylab «shoh yo'li» tarkib topganligini bilamiz. Lekin unga
qadar O'rta va Yaqin Sharqda Badaxshon lazuritiga bo'lgan ehtiyoj «Lazurit yo'li»ning
vujudga kelishiga olib kelgan. Ana shunday qadimgi yo'llardan biri, G'arb bilan Sharqni
bir necha ming yillar davomida bir-biriga bog'lab kelgan «Buyuk ipak yo'li» edi. Bu yo'l
orqali Sharqdan (Xitoydan) G'arbga (Vizantiyaga) oqib borgan savdo mollari, asosan,
Xitoy ipagi bo'lsa-da, bu yo'l fanga atigi XIX asrning 70 yillarida nemis olimi K.Rixtgofen
tomonidan Ipak yo'li» nomi bilan kiritildi. Unga qadar «Ipak yo'li» «G'arbiy meridional
yo'li» deb kelinardi. «Buyuk Ipak yo'li» haqidagi ilk yozma ma'lumotlar miloddan avvalgi
138 yilga to'g'ri keladi: Xitoy imperatori Vu Di topshirig'i bilan Markaziy Osiyoga
yuborilgan elchi va sayyoh Chjan Syan «Buyuk ipak yo'li»ni o'rganadi va bu to'g'rida o'z
tasnifini beradi. Shu davrda xunnlar Xitoyning shimoliy tumanlarini talon-taroj qilar edilar
va imperator Chjan Syanni ko'chmanchi xunn qabilalariga qarshi kurashda ittifoqchi va
hamkorlar topish uchun jo'natadi. Elchi xunnlar qo'liga asir tushadi va o'n yilcha hibsda
yotadi. U asirlikdan qochib, Markaziy Tyan'shan dovonlari orqali Issiqko'lga chiqadi.
Norin daryosi bo'ylab Farg'ona vodiysiga keladi. Bu erda o'zi uchun vodiydagi shaharlarni
kashf qiladi. Bu shaharlar Farg'ona podshohligiga qarashli ekanligini bilib oladi. Tabiiyki,
clchi xitoyning xunnlarga qarshi kurashda Farg'ona hukmdorining yordamini olmoqchi
bo'ladi. Lekin Farg'ona hukmdori faqat savdo aloqalarini o'rnatish istagini bildiradi. CHjan
Syan janub sari sayyohatini davom ettiradi. Oloy vodiysidan o'tib, yana xunnlar qo'liga
tushadi. Bir yildan keyin vataniga qaytadi. Elchi Xitoy imperatoriga «sayyohati» haqida
gapirib beradi. U Xitoyga Farg'ona otlaridan birini va beda urug'idan olib borgan edi. Bu
otni xitoyliklar samoviy deb ataganlar. Imperator Vu Di o'z saroyi yaqinida beda ektiradi.

Keyinchalik u Xitoyning butun shimoli bo'ylab ekiladigan bo'ladi. Xitoyliklar anor, uzum,
bodring va yong'oq ekishni ham yo' lga qo’yadilar.
Shunday qilib, CHjan Syan yurgan yo'l bo'ylab miloddan avvalgi I1-I asrlarda
Xitoyni Markaziy va G'arbiy Osiyo bilan bog'lovchi jahon ahamiyatiga ega Buyuk ipak
yo'li deb ataluvchi narvon yo'li o'tadigan bo'ldi.
«Ipak yo'li» Xitoyning qadimgi markazi Siandan boshlanib, Lanchjou orqali
Dunxuanga keladi. Dunxuanda u ikkiga ajraladi. «lpak yo'li»ning janubi-g'arbiy tarmog'i
Takla-Makon sahrosi orqali Xotanga, undan Yorkentga kelib, Pomir tog'ining daralari
orqali Vaxonga, undan Baqtriyaning bosh shahri Zariaspga (Balx) kelgan, Balxda yo'l uch
tarmoqga ajralib, uning g'arbiy tarmog'i Marvga, janubiy tarmog'i Hindistonga, shimoliy
tarmog'i Termiz orqali Darband, Nautak, Samarqandga qarab ketgan. «Ipak yo'li»ning
shimoli-g'arbiy tarmog'i esa Dulxuandan Bami Kuchi, Turfan orqali Tarim vohasiga -
Qashg'arga borgan. Undan Toshqurg'on orqali O'zgan, O'sh, Quva, Axsikent, Ponga,
undan Asht dashti orqali Xo'jand, Zomin, Jizzaxga, so'ngra Samarqandga Nautaka yo'li
bilan birlashgan. Yo'l Samarqanddan g'arbga - Dobusiyaga, Malik cho'li orqali Buxoro va
Romitanga, undan Varaxsha orqali Paykent va Forobga borib Amul' shahriga o'tgan.
Amulda Marvdan Urganch tomon Amu bo'ylab ketayotgan yo'lga qo'shilgan. Qadimda
Marv shahri o'zining qadimiy an'analari va har tomonga ketuvchi savdo karvon yo'llari
tutashadigan geografik qulayliklariga ko'ra ipak yo'lidan eng yirik shahar edi. SHuningg
uchun ham Marvda mahalliy din - zardushtiylik ibodatxonalaridan tashqari Hindistonning
budda, Vizantiya xristian olamining tayanchlari bor edi. Qadimgi ipak yo'li ungacha shu
mintaqadan o' tgach «lazuriyot yo'li», «shoh yo'li» asosida Marvdan G'arbga tomon katta
karvon, savdo yo'li bo'lib Xitoy, Hindiston va O'rta SHarqni YAqin SHarq va O'rta er
dengizi mamlakatlari bilan bog'lab turardi. Tarixiy yozma manbalar va arxeologik
materiallarning guvohlik berishicha, Marvdan g'arbga tomon ketgan ipak yo'li Eronning
Gekotolepil, Apaliya va Ekbatana (Xamadon) shaharlariga va ulardan o'tib
Mesopotamiyaning Ktesafon va Bag'dod shaharlariga borgan. Undan Dajla (Tigr)
daryosining o'ng sohili bo'ylab shimolga ketib, Anjioxiya (Antokiya) orqali Damashqqa,
undan Tir va Quddus shaharlari orqali Misrga o'tib ketgan. Marvdan chiqqan shimoliy yo'l
esa Amul' orqali Urganchga, undan SHimoliy Kaspiy bo'ylab SHimoliy Kavkazga, so'ngra
Qora dengizning shimolidan Konstantinopolga borib, Bosfor va Dardanel orqali O'rta Er
dengiziga o'tib, Vizantiya shaharlarini aralagan.
Xitoy imperatorlari Ipak yo'li g'arbda joylashgan mamlakatlar bilan savdo va
diplomatik aloqalar qilganlar. Ular o'z elchilarini katta sovg'a- salomlar bilan O'rta Osiyo,
Eron, Misopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga yuborgan. Masalan, Xitoy sayyoxi Gap
In milodiy 97 yilda fors qo'ltig'igacha etib borgan. Makedoniyalik May Tisian esa 100
yilda Lanchjougacha etib borgan. Ammo Markaziy Osiyoliklar hamda eronliklar hech

qachon Xitoy bilan Vizantiya yoki Xitoy bilan YAqin Sharq davlatlari o'rtasida bevosita
savdo aloqalarining shakllanishidan manfaatdor emas edilar. CHunki bu harakatning
«ostida» juda katta iqtisodiy siyosat etar edi. Ayniqsa, Ipak yo'li uchun kurash IlI asrdan
boshlab Eron bilan O'rta Osiyo o'rtasida hayot-mamot kurashi tusini olgan. Bu borada
Eron bilan Parfiya o'rtasida qattiq kurashlar ketgan.
Markaziy Osiyo orqali Xitoydan g'arbga o'tadigan savdo karvon yo’llari doimo
sug'dlar nazoratida bo'lgan. Sug'd savdogarlari o'zlarining bu yo'ldagi hukmronligini
saqlab qolish uchun SHarqiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Enisey sohillariga
qadar bo'lgan hududlarda, Shimoliy Xitoyning Shansi viloyatida, Dunxuan kabi qator
shaharlarda o'z karvonsaroylarini va qishloqlarini barpo etganlar.
III-VII asrlarda Markaziy Osiyo va O'rta SHarq orqali o'tgan «Ipak yo'li»ning
nazorati sug'dlarning qo'lida bo'lgan bo'lsa, VIII asr o'rtalariga kelib xalqlararo
munosabatlar tizimida tub o'zgarishlar yuz berdi.
«Ipak yo'li»ning g'arbiy qismi arablar nazoratiga o'tdi. XIII asrga kelib Chingizxon ipak
yo' lining barcha tarmoqlari bo'ylab nazoratni o'z qo'liga kiritdi. Bu holat to XIV asr
o'rtalarigacha davom etdi. Mug'ullar hukmronligi davrida Xorazmning Mahmud yalovoch
doirasidagi savdogarlari asosiy rolni o'ynadilar.
Agar «lpak yo'li» orqali Xitoydan G'arb mamlakatlariga, asosan, ipak, ilk o'rta
asrlardan boshlab, qog'oz eksport qilingan bo'lsa, bu mamlakatlardan Xitoyga
shisha,jundan ishlangan har xil gazlamalar, gilam, palos, oyna, metall, zeb-ziynat
bezapklari, qimmatbaho toshlar, har xil dorivorlar, arg'umoq otlar keltirilgan. Ana shu
savdo yo'llari orqali Xitoyning bronza oynalari va kvadratikli tangalari Farg'ona vodiysi va
Sirdaryoning o'rta havzasi rayonlariga keng tarqalgan.
Buyuk Ipak yo'li birgina iqtisodiy ahamiyat kasb etmay, balki u diniy, madaniy
meros yutuqlarini tarqatuvchi, mamlakatlararo diplomatik aloqalarni ta'minlovchi yo'l ham
edi. Mas, Hindistonning budda dini shu yo'l bilan Xitoyga Markaziy Osiyo orqali kirib
kelgan. IV-VIII asrlarda Xitoyning tashqi olam bilan savdo aloqalari kengaydi. Ilk
feodalizm davrida Xitoyda ipakchilik rivojlanib ketdi va ipaklar arzon narhda Markaziy
Osiyoga Sug'd savdogarlari orqali kirib borgan. Ular faqat mol olib, mol sotuvchi va
undan foyda oluvchi jamiyatning boy qatlami hisoblanmay, balki o'zoq safarlarga katta
savdo karvoni bilan ketuvchi savdogar, diplomatlar, ziyo tarqatuvchilar, u yoki bu
hududdan yangi joylarga ilg'or xo'jalik ixtirolarini olib boruvchi nufuzli kishilar
hisoblanardi. Ular bir vaqtning o'zga mamlakatlar urf- odatlari, kuch va qudrati, xududiy
joylashishi, tabiati va davlatni boshqarish tizimini chuqur bilishda o'ta xushyor davlat
ayg'oqchilari vazifasini ham o'tar edilar. Davlat boshliqlari ularning kuzatish mahorati va
bergan ma'lumotlari asosida o'z tashqi siyosatlarini rejalashtirar edilar. Bunday ulkan va

zaruriy ishlar ana shu savdo-karvon yo'llari tufayli amalga oshirilar edi. Melodiy eradan
boshlab to IX asrgacha so'g'd tili ipak yo'llari doirasida jahon savdo tili darajasiga
ko'tarildi.
«Ipak yo'li» O'rta Osiyo sharq bilan g'arb o' rtasida vositachilik rolini o'ynar ekan, bu
erda migrasiya jarayoni kuchayib, turkiy etnik unsurlarning katta-katta guruhlari paydo
bo'ldi va ularning Markaziy Osiyoning ichki rayonlariga kirib borishi tezlashdi. Erli eron
tillar guruhi olamida turkiyzabon xalqlar hissasi ko'chayib, X-XI asrlarga kelib
Movarounnahr, Xorazm va Sharqiy Xurosonda (Turkmaniston hududida) turkiy til muhiti
hukmron bo'lib qoldi.

3.Qadimgi Xitoy madaniyati.
Qadimgi Xitoy o'ziga xos betakror madaniyat bilan jahon madaniyatini rivojlanishiga
hissasini qo'shdi . Uning ta’siri Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlarining ma’daniyati
shakllanishi va riovjlanishida kuchliroq aks etdi.
Xitoy tili va yozuvi. Xitoy tili murakkab tillar oilasiga mansub bo'lib, ko'plab
saqlanib qolgan o'z arxaik tillar oilasiga kiradi. Xitoy tili Xitoy-Tibet tillar oilasiga
mansub bo'lib, 7ta asosiy shevalarga bo'linadi:
1. Shimol shevasi;
2.Vu shevasi;
3.Sian shevasi;
4. Gang shevasi;
5. Hakka shevasi;
6.Yue shevasi;
7. Ming shevasi;
Bundan tashqari asosiy va to'g'ri talaffuz qilinadigan shevalar han mavjud bo'lib, bular
quyidagilar:
1. Pekin shevasi; 2. Chiziyan shevasi;
3. Kantong shevasi; 4. Fuziyan shevalairdir.
Xitoy tili Xitoy Xalq Respublikasining rasmiy tili bo'lib, unda davlatning 95% aholisi
gaplashadi. Undan tashqari Tayvan, Indoneziya, Kombodji, Laos, Vetnam, Birma,

Malayziya, Tayland va Singapur kabi davlatlarning xitoylik va unga mansub bo' Imagan
millatlar ham so' zlashadi.
Xitoy tilining rivojlanish tarixi bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi.
1. Mifik - ya'ni, turli mif va afsonalar asosida vujudga kelgan til. Bu til faqat og'zaki
nutqda mavjud bo'lgan.
2. Arxaik - qadimiy suyaklarga o'yib yozilgan yozuvlardir. Bu eramizdan avvalgi XIV-XI
asrlarga to'g'ri keladi. Bu yozuvlar qadimda Shanin va Ziyan deb atalgan.
3. IIk klassikagacha bo'lgan davr - buning asosini bronza idishlarga tushirilgan yozuvlar
tashkil etadi va ular ermaizdan avvalgi X-VII asrlarga tegishlidir. Ushbu yozuvlar "Jinven"
deb nom olgan.
4. So'nggi klassikagacha bo'lgan davr - bu toshlarga bitilgan yozuvlar bo'lib, "Tarix kitobi"
va "Qo'shiq kitobi'larida saqlanib qolgan. Bu yozuvlar eramizdan avvalgi VIl-VI asrlarga
tegishlidir .
5. Erta klassik davr - bular tarixiy va xronologik yozuvlar bo'lib, Konfutsiychili va
Daosizm klassikasi hisoblanadi. Ular eramizdan avvalgi V-III asrlarda mavjud bo'lgan.
6. So'ggi klassik davr - bu davrga oid yozuvlar Sima Chianning "Tarixiy yozuvlar" asarida
saqlanib qolgan. Bu davr eramizdan avvalgi II asri va eramizning II asrini o'z ichiga oladi.
7. Post klassik davr - eramizning IlI-V asriga to'g'ri keladi. Bu davrda esa turli shoirlar,
faylasuflarning turli she'r va qo'shiqlari paydo bo'la boshlagan. Ushbu davrlar ichida
eramizdan avvalgi V-II asrga doir yozma yodgorliklar eng muhimi hisoblanadi.
Qadimda hali qog'oz paydo bo'lib ulgurmagan bir paytda, barcha ma'lumotlar,
taxminiy yozuvlar va yozma yodgorliklar bronzaga, toshga, turli hayvon suyaklariga va
toshbaqa kosalariga o'yib yozilgan. Bu yozma yodgorliklar miloddan avvalgi 2000
yillikdan beri dunyoni hayratga solib kelmoqda. Quyidagi yozuvlar saqlanib qolgan
Xitoyning qadimiy "Shujing" ("Tarix kitobi'") va "Shijing" (Qo'shiq kitobi") kabi
yodgorliklar eramizdan avvalgi 1000-yilning birinchi yarmiga mansubdir. O'sha davrdagi
mavjud shevatlar asosini qadimiy xitoy adabiy tili tashkil qilgan. U "vengan" deb atalib,
uzoq vaqt mobaynida muloqot vositasi bo' lgan va asta-sekin og'zaki nutqdan chiqa
boshlagan. Eramizning 1000-yillariga kelib esa so’zlashuvchilar orasida umuman
tushunarsiz tilga aylangan. Bu adabiy til o'zida qadimiy xitoy tili me'yorlarini o'zida aks
ettirgan va XX asrgacha adabiy til sifatida foydalanilgan. Bu vaqt mobaynida til bir qator
o'zgarishlarga uchragan. Buni birgina - yu - yomg'ir ieroglifi misolida ko'rishimiz
mumkin.

Qadimgi Xitoy tili me'yoriy adabiy xitoy tili miloddan avvalgi XIV asrda Huanghe
daryolari bo'yida paydo bo'lgan. Keyinchalik butun Xitoy bo'ylab tarqalgan. Qadimgi
xitoy yozuvi esa o'zining yozuv shakli bilan nafaqat Xitoy balki, unga chegaradosh bo'lgan
davlatlarga o'z ta'sirini o'tkazgan. Jumladan, Sharqiy Osiyodagi Yaponya, Korea va
Vetnam davlatlarini aytib o'tish mumkin. Ushbu davlatlar uchun ham qadimgi xitoy
adabiy tili asosiy til bo'lib hisoblanadi. Bu holat esa XX asning boshlariga qadar davom
etib kelgan. 1919-yilning 4-mayidagi harakatlardan so'ng, Xitoyda adabiy til deb "Baihua"
Tushunarli til") e'lon qilindi. "Baihua" Xitoyning shimoliy sheva asosida vujudga kelgan.
Xitoy ierogliflari dunyodagi eng qadimiy yozuvlardan hisoblanib, dunyo tillari ichida
o'zining yozuv belgilari soni bo'yicha birinchi o' rinda turadi. Belgilarning soni hozirgi
kunda 85000 dan ortiq va ularning 6000 ga yaqini umumqo'llaniladigan ierogliflar
hisoblanadi. Xitoy ierogliflari tarixi "Piktogramma"larga borib taqaladi. Piktogramma - bu
biror narsa yoki hodisa ifodalangan belgili surat. Hozirgi kunga kelib bunday yozuv faqat
3400 yillik tarixga ega toshbaqa kosalarida saqlanib qolgan. Bundan shu ma' lum bo'ladiki,
o' sha paytlardayoq ma'lum me' yorlarga asoslangan yozuv mavjud bo'lgan
Piktogrammalar to hozirgi davrga qadar o'zgarib, yozuv belgilariga aylangan. Toshbaqa
kosalariga yozilgan yozuvlar davridan to hozirgi zamonaviy yozuvlarga qadar 10 xil
yozuv turi mavjud bo'lgan. Ulardan asosiylari 5ta, bu usullar ham 2ga bo'linadi va 3tasi
hozirda ham qo'llaniladi. 2tasi qadimiy yozuv hisoblanib, ularni faqatgina kalligrafiya
san'atida uchratish mumkin. Quyida ularning 5tasiga to'xtalib o'tamiz:
1. Kaishu - bu namunaviy yozuv usuli bo'lib, 1000 yildan beri qo'llaniladi va zamonaviy
xitoy ieroglif yozuvida keng qo'llaniladigan asosiy usul hisoblanadi. Bu usul komputer
shriftlari va tepografiyada ishlatiladi. Uning o'ziga xos xususiyati belgilarning aniq
tartibidir, ya'ni ieroglifdagi har bir belgi aniq ko'rinib turadi va sekin yoziladi.
2. Sinshu - bu yozuv turiga "yuruvchi yoki yuguruvchi xatf" nomi berilgan. Bu usulning
o'ziga xosligi ieroglifdagi nuqta yoki boshqa belgilar bir-biriga birikkan holda ifodalanadi.
Bu usul tez yozilishi bilan ham boshqa yozuv turlaridan farq qiladi.
3.Tsao shu - ushbu yozuv turi ham tez yozuv usuli bo'lib, bu usulda ko'pincha ba'zi bir
belgilar tushib qolishi ham mumkin. Shuning uchun ham bu usuldagi yozuvlarni tushunish
biroz qiyin.
4. Juangshu - bu yozuv qadimiy bo'lib, "qayd etuvchi yoki ish yozuvi" deb nom olgan. U
toshbaqa kosalari va turli hayvon suyaklariga bitilgan yozuvdir. Bu yozuv usulidagi
belgilarda hech qanday ilgaklar bo'lmaydi. Bu usul faqat kalligrafiya va qadimgi san'at
asarlarida saqlanib qolgan.

5.Lishu - qadimda ma'lum bir davlat hodimlarining qayd etish usuli bo'lib, bunda ko'proq
davlat ishlari olib borilgan. Bu usul Xan sulolasi davrida qo'llanilib, eramizdan avvalgi I
asrning o'rtalarida mavjud bo'lgan.Bu shriftlarning barchasi hozirgi zamon komputer
yozuvlari orasida keng tarqalgan.
Xitoy dini . Miloddan avvalgi II ming yillikning boshlarida Qadimgi Xitoy dini
vujudga kelgan. Qabila ittifoqi davlatga o'sib o'tishi natijasida hukmron In qabilasining
homiysi Shandi bosh xudo sifatida qabul qilingan. Qudratli xudolarga sig'inish urug'-
qabila dinlari negizida shakllanganligi sababli unda totemiz va animizmning ta'siri kuchli
bo'lgan. Xitoyliklar Shandini ulug' ajdod sifatida qadrlaganlar. U elat farovonligining
himoyachisi, ajdodlar an'analariga amal qilinishining nazoratchisi sifatida mazkur tar-
tibni buzganlarni jazolagan. Odamlar unga o'z kundalik muammolarini hal etishda ko'mak
so'rab sig'inganlar. Shandining ulug' ajdod sifatidagi vazifasi keyinchalik ajdodlar ruhiga
sig'inishning mamlakatda keng yoyilishiga shart-sharoit yaratgan.
Miloddan avvalgi XI asrda Xitoyda Chjou sulolasining hukmronligi davrida
Shandiga e'tiqod Osmon xudosi va ajdodlar ruhiga sig'inish bilan almashgan. Shu bilan
birga, hukmdorning Osmon xudosi bilan nasliy bog'liqligi g'oyasi vujudga kelgan va Xitoy
«osmonosti imperiya» deb ataladigan bo'lgan.
Osmon xudosi borliqni belgilovchi o'zgarmas koinot tartibini ifodalaydi. Koinotda
amal qiluvchi tartib jamiyatda axloq normalarida namoyon bo'ladi. Fozillikka intilish
Osmon qonuniyatlariga amal qilish bilan ayniylashtirilgan. Bunda kishining asosiy
vazifasi Osmon bilan to'g'ri munosabatda bo'lish, jahoniy tartibga mos kelishdir. Jahoniy
tartib borliqda, tabiatda o'zini namoyon iladi. Zero, borliq va tabiat ilohiy
mukammallikning bir ko'rinishi ekan, inson bu tartibni buzishga haqli emas. Kishi tabiat
bilan uyg'un yashashi, undagi mukammallikka intilishi kerak. Tabiatdagi mukammallikka
intilish odamlar o'rtasidagi munosabatlarga ta'sir etgan. Xitoyliklar har bir odamda ijtimoiy
ahvolidan qat'i nazar mukammallik mavjud deb qaraydilar.
Qadimgi Xitoy dinining xususiyatlaridan yana biri shundaki, kohinlar tabaqasi
jamiyatda kuchli mavqega ega, lekin bu yerda kohin va davlat xizmatchisining vazifasi bir
bo'lgan. Osmon xudosining yerdagi vakili, birinchi kohin sifatida diniy marosimlarni
bajarish vazifasini davlat xizmatchilarining zimmasiga yuklagan. Ularning asosiy vazifasi
davlatning barqarorligini ta'minlash bolganligi sababli Osmon xudosiga sig'inish rasmiy-
byurokratik mazmun kasb etgan.
Shandi, Osmonga va ajdodlar ruhiga sig'inish Qadimgi Xitoy madaniyatining asosi
vazifasini bajargan. Ularning asosida daosizm va konfutsiylik diniy-falsafiy ta'limotlari
shakllangan.

Qadimgi Xitoy diniy falsafiy talimotlardan biri daosizmdir. U falsafiy ta'limot sifatida
miloddan avvalgi VII asrda vujudga kelgan. Miloddan avvalgi IV-II asrlarda diniy ta'limot
sifatida mustahkamlangan. Daosizm ta'limotning asoschisi - mutafakkir murabbiy Lao-
szti.
Mazkur diniy ta'limotning asosini Dao to'g'risidagi qarashlar tashkil etadi. Dao
borliq, koinot to'g'risidagi qonun, dunyoning universal birligi, ilohiy absolut (lotincha
absoluts cheklanmagan, so'zsiz, shubhasiz degan ma'nolarni anglatadi, borliqning abadiy
ibtidosi)dir. Daoni hech kim yaratmagan, borliq undan boshlanadi va unga qaytadi. Dao
ilohiy ibtido va ayni bir vaqtda ilohiy «yo'l»dir. Dunyodagi barcha narsa va hodisalar,
jumladan buyuk Osmon ham shu yo'ldan boradi. Baxtga erishishni orzu qiladigan barcha
odamlar shu yo'ldan borishi, Daoni anglashi va unga qo'shilishi kerak. Odam mikrokosm,
Dao makrokosm va abadiydir.Uning o'limi bu ruhning tanadan ajralib chiqishi va
makrokosmga singib ketishidir. Odamning vazifasi ruhning jahon tartibi bilan qo'shilib
ketishiga harakat qilishdan iborat. Bunga quyidagicha erishiladi. Dao ta'limotiga ko'ra,
Dao yo'liga De kuchi xosdir. De orqali har bir kishida Dao namoyon bo'ladi. De odamlarni
maqsadga erishishlarida faollikka undamaydi. De ularni tabiat tartiblarini buzishdan
saqlaydigan faolsizlikka chorlaydi. Odam o'zligini anglashdan borliqni bilish sari boradi.
Daoning ideali tabiat bilan uyg'unlikda, uning maromiga monand yashaydigan kishilar.
Doasizm Qadimgi Xitoy diniy tizimining diniy mistik sohasi rivojlanishiga katta
hissa qo'shgan bo'lsa, konfutsiylik diniy e'tiqoddagi hayotiylik, ijtimoiylik va axloqiylik
jihatlarini rivojlantirishda kata ahamiyatga ega bo'lgan. Koniylikning asoschisi Qadimgi
Xitoy mutafakkiri Kun-sztidir. Konfutsiy qarashlarini shogirdlari bilan o'zaro suhbatlarda
bayon qilganligi sababli yozma manbalarni qoldirmagan. Uning goyalarini shogirdlari va
do'stlari yozib borgan. Mazkur hujjatlar asosida keyinchalik «Lun'-yuy» («suhbat va
mulohazalar») nomli kitob chop qilingan.
O'sha davrda davlatda o'zaro urushlar kuchayib, ijtimoiy barqarorlik yo'qolgan.
Shu bois Konfutsiy jamiyatni mustahkamlashning diniy- axloqiy asoslarini ishlab
chiqishga, ijtimoiy barqarorlikka esa qadimgi e'tiqod va an'analarni qayta tiklash bilan
erishishga intilgan. Mutafakkir kishilarni osmonga va ajdodlar ruhiga sig 'inishning
ilgarigi ahamiyatini qayta tiklashga da'vat etgan.
Qadimgi an'analarga ko'ra, dunyo tartibli va o'zaro aloqador abadiy ibtido bo'lib, bir
xil qonuniyatlar asosida spiralsimon rivojlanadi. Odam o'zaro aloqador va tartibli olamda
o'z o'rnini topishi kerak. Buning uchun u mukammallikka intilishi zarur. Konfutsiy
mukammallikka intiluvchi «ideal kishi» to'g'risidagi g'oyani ishlab chiqqan. Olam bilan
hamohang yashashga qodir bo'lgan insonni «oliyjanob yer», uning antipodini «past kishi»

deb atagan. Ideal kishiga quyidagi beshta sifat xos: hissiylik, burch, bilim, me'yorni bilish
hissi va ishonch.
Oliyjanob inson burch va qonunga itoat etadi. Past kishi «yog'li» joyni egallashga va
ko'proq foyda olishga intiladi. Birinchisi o'ziga ikkinchisi odamlarga talabchandir.
Olijanob inson to'g'risida uning mayda ishlariga qarab baho berib bo'lmaydi, lekin katta
ishlarni unga ishonib topshirish mumkin. Past kishiga kata ishlarni ishonib topshirib
bo'lmaydi, uning mayda ishlariga qarab xulosa chiqarsa bo'ladi. Birinchisi odamlar bilan
kelishib yashaydi, lekin ularga taqlid qilmaydi. Past kishi boshqalarga ergashadi, lekin ular
bilan kelishib yashay olmaydi. Olijanob insonga xizmat qilish oson, lekin uni xursand
qilish qiyin, chunki u zaruratdan shodlanadi. Ikkinchisini xursand qilish oson, lekin unga
xizmat qilish qiyin. Olijanob inson insonparvarlik va zarurat sababli o'limga tik boradi,
ammo past kishi umrini o'z joniga qasd qilish bilan yakunlaydi. Olijanob inson uch
narsadan: Osmon amridan, buyuk insonlardan va aqlli so'zlardan qo'rqadi. Past kishi
Osmon amrini bilmaydi va undan qo'rqmaydi, amali katta aqlli odamlardan nafratlanadi,
ularning maslahatlariga amal qilmaydi.
Barqaror jamiyat to'g'risidagi goyalar ijtimoiy tartibotning asosiy tamoyilini ishlab
chiqilishiga asos bo'lgan. Ota otaligini, farzand farzandligini, hukmdor hukmdorligini,
xizmatchi xizmatchiligini qilsin, ya'ni har bir kishi o'z vazifasi va huquqini bilsin hamda
talab qilingan ishni bajarsin. Jamiyat shu asosda yuqori (boshqaruvchi) va past
(mehnatkash) tabaqalarga ajratilgan. Tabaqalar o'rtasidagi tafovut nasl- nasabi, davlati
bilan emas, balki bilimi va fazilatlari bilan belgilangan. Bu past tabaqa vakillarining
iste'dodi va fazilatlari bilan mansab shohsupasidan imperatorgacha ko'tarilishiga imkon
bergan. Xitoy tarixida past tabaqa vakillarining imperator taxtini egallab, o'z sulolasiga
asos solgan yoki davlat boshlig'i lavozimiga ko'tarilganligi to'g'risida ko'plab misollar
keltirish mumkin.
Konfutsiylikda ajdodlar ruhiga sig'inish marosimlari asosiy o'rinni egallagan va
ularning aniq bajarilishiga katta e'tibor berilgan. Marosim orqali har bir kishi koinotning
cheksiz oqimida o'z o’rnini topadi deb hisoblangan.
Diniy etikada «syao» ta'limoti qabul qilingan. Unga ko'ra, har bir farzand ota
onasini hurmat qilishi va doimo ularga sodiq qolishi talab qilinadi. Oqil farzand ota-onasi
kim bo'lmasin, ulardan voz kechishga haqli emas. Xitoy diniy rivoyatlarida ota-onasi och
qolganda, ularga tanasini kesib, undan taom tayyorlab bergan farzandlar to'g'risida hikoya
qilingan.
Ajdodlar ruhiga sig'inish va «syao» ta'limoti oilaviy qadriyatlarning jamiyatda
mustahkamlanishiga yordam bergan. Oila jamiyatning negizini tashkil qilgan va shaxs
manfaatlaridan oila manfaatlari ustun qo'yilgan. Oilaviy munosabatlarni tashkil etishda

hissiyot, tuyg'ular muhim emas. Muhabbat o'tkinchidir.Uning yo'qligi er-xotinning asosiy
burchi hisoblanuvchi ko'p farzandli bo'lish va ularga tarbiya berish vazifasining
bajarilishiga xalaqit bermasligi lozim.
Ajdodlar ruhiga siginishning muhim jihatlaridan biri - kattalarga so'zsiz bo'ysunish.
Har qanday katta kishiga, ota-ona, davlat xizmatchisi yoki hukmdorga kichik, xodim yoki
fuqaro so'zsiz itoat etishi lozim. Yoshlarni kattaga ko'r-ko'rona bo'ysunishi fozillik
hisoblangan.
Xitoy san'ati. Qadimgi Xitoy san'ati tarixi eramizdan avvalgi 4-3 minginchi yillardan
eramizning asrigacha bo'lgan davmi o'rganadi, lahlil etadi. Eramizdan avvalgi 4-3
minginchi yillarda Xuanxe daryosi vohasida odamlar dehqonchilik bilan shug'ullana
boshladilar, ayrim qabilalar esa o'troq hayot kechira boshladilar. Bu davrda odamlar
yashaydigan uylar dumaloq shaklda va ko'proq yerto'la tipida bo'lgan, ular yerni 3-4metr
qazib ishlangan. Asta-sekin yarim yerto'la tipida va nihoyat, yer ustida karkas uslubidagi
uylar yuzaga kelgan. Ular to'rtburchak yoki kvadrat shaklida qurila boshlangan. Tepa tomi
shox-shabbalar yoki loydan pishirilgan plitalar bilan yopilgan. Ustun-to'sin sistemasi ham
keng qo'llanila boshlangan. shu davrlarda me'morlikda.
Xitoyning eng qadimgi san'at namunalari bizgacha kulolchilik buyumlari orqali
yetib kelgan. Qo'lda, dastgohsiz yasalgan turli xum, ko'za, tovoq, vazalar rangdor naqshlar
bilan bezab chiqilgan. Bu kulolchilik buyumlarining yuzasi spiralsimon, to'lqinsimon,
tursimon chiziqlar bilan bezalgan, soddalashtirilgan odam, xayvon va qushlar rasmi ham
ishlangan. (Bunday kulolchilik yodgorliklari Yanshao manzilidan topilgani uchun ham
ular «Yanshao madaniyati yodgorligi»deb yuritiladi. Shu madaniyat keyingi Xitoy
kulolchiligi rivojida ham muhim o'rinni egalladi. Xitoyning ayrim viloyatlarida kulolchilik
buyumlari qora loydan dastgohda ishlangan. Bu buyumlar nafisligi va nisbatlariping
qat'iyligi bilan ajralib turadi. Bunday idishlar Lunshan manzilidan topilgani uchun
«Lunshan madaniyati yodgorliklari» deb yuritiladi. Eramizdan avvalgi 4-3 minginchi
yillarda Xitoyda loydan ishlanib, olovda toblab pishirilgan odam haykallari (terrakotalar),
odam boshini eslatuvchi ko' zalar, toshdan ishlangan turli badiiy buyum va haykallar
uchraydi. Bular qadimgi Xitoy madaniyatining boy va rang-barang bo'lganligidan dalolat
beradi.
Hunarmandchilik. Boy-zodagonlar, qahramonlarga atab qurilgan maqbaralar
serhasham bo'lgan. Maqbaralar minoralar (pilon) bilan boshlanib, ularga bezak berilgan,
old tomoniga haykallar o'rnatilgan. Maqbaraning yer osti qismi ham pishiq g'isht yoki tosh
bilan pardozlangan.
Sag'anaga ko'milgan marhumning buyumlari ham qo'yilgan. Ayrim sag'analarda juda
ko'plab haykaltaroshlik va rassomlik namunalari mavjud bo'lgan. Maqbaralardan loydan

ishlab pishirilgan va bo'yalgan ko'p qavatli uy va minoralarning modellari ham topilgan.
Dastlabki san'at asarlari birmuncha sodda, qo'pol ishlangan bo'lsa ham, haqiqiy hayot
to'g'risida tasavvur bera oladi. Loyan yaqinidagi Shandun va Sichuan maqbaralari,
ayniqsa, tasviriy san'atga boy. Shandundagi zodagon U Lyan-tsi maqbarasining releflarida
afsonaviy qahramonlar, podsholar orasidagi janglar, ov va bazm paytlari, farzandlarning
o'z ota-onalariga muxabbati va shunga o'xshash voqealar tasvirlangan. Bo'rtma tasvirlar
friz...... tarzida bo'lib, ular ustma-ust joylashtirilgan. Har bir voqeaga tushuntirish yozuvi
berilgan. Kompozitsiyada xudo va podsholar tasviri oddiy ommadan kattaroq qilib
ishlangan.
Sichuandagi maqbara releflari birmuncha dinamik xarakterga ega bo'lib, u yerda ov
manzaralari, yig'im-terim ko'rinishlari tasvirlangan. Xan davri maqbaralarida ko'plab
devoriy surat namunalari uchraydi. Xan davrida portret rassomligi ham rivojlandi.
Maqbara va saroy devorlariga portretlar ishlash keng odat tusiga kirdi. Devorga ishlangan
shunday portretlardan biri Loyan yaqinidagi Xan davri maqbarasida saqlanib qolgan.
Shunday portret ishlashda tanilgan rassomlardan biri eramizdan avvalgi I asr oxirlarida
yashab ijod etgan Mao-Yan-shou bo'lgan. U odamlarni o'ziga juda o'xshatishga, hatto
ideallashtirishga usta bo'lgan. Uning portretlaridan tasvirlanuvchi odamning yoshi va
hatto, xulqini bilish mumkin bo'lgan. Maqbaralardan topilgan terrakotalar ham diqqatga
sazovor. Ular o'zining ifodali va hayotiy ishlanganligi bilan qatni tortadi .Xan davrida
amaliy-dekorativ san'atda ham jiddiy o'zgarish yuz berdi, buyumlarning foydali tomoniga
e'tibor ortdi, bezak va relefli tasvirlar kamaydi.
Bronzadan ishlangan jimjimador ko'zgular ham keng tarqalib, bu ko'zgular
inkrustatsiya qilingan, oltin, kumush va qimmatbaxo toshlar bilan bezatilgan. Bu davrda
bronzadan ishlangan buyumlar, idishlar avvalgi davrga nisbatan yanada nafis va
jimjimador bo'Igan, ayniksa inkrustatsiya uslubi keng qo'llanilgan. Turli xildagi amaliy
buyumlar-idishlar, muzika asboblari, lak bilan bezatilgan buyumlar ham boylar
xonadonini bezagan.
Kulolchilikda rang keng qo'llanila bordi. Badiiy kashtachilik va to’qimachilik G’abiy
Osiyo va Yevropa mamlakatlarida yuqori baholandi. Nefritdan ishlangan turli buyum va
haykalchalar ko'pchilikka manzur bo'ldi.
Buyuk xitoy devori. Buyuk Xitoy devori haqida eshitmagan kishi bo' lmasa kerak.
Uni chet elliklar uchun ham, xitoyliklar uhun ham mamlakat ramziga aylangan desak
mubolag' a bo' lmaydi. Devorning ta'mirlangan qismiga kirishda Mao Tsze Dun yozdirgan
xatni o'qish mumkin: "Buyuk Xitoy Devorida bo’lmading-mi, demak sen haqiqiy xitoylik
emassan". O' ylab qarasangiz haqiqatdan ham shundayligiga amin bo’lasiz.

Agar tarixga nazar tashlaydigan bo' lsak, Xitoyning butun tarixi mobaynida uchta
asosiy devoir bo'lganligi oydinlashadi. Ularning har biri 10 000 m (5 000 km) uzunlikda
bo'lgan. Xitoy an'analariga ko'ra 10 000 raqami alohida mazmunga ega bo'lgan.
Devor umumiy hisobda 2000 yil mobaynida qurilgan (eramizgacha Ill asrdan to
eramizning XVII asrigacha). Birinchi devor "Xitoy zaminini birlashtiruvchi" deb ataluvchi
imperator Tsin Shi Xuan nomi bilan bog liq. Uning qurilishiga 500 ming odam jalb
qilingan. Minglab olimlar ham devor qurilishiga o'z hissalarini qo' shishgan. Devor o'z
vaqtida muhim harbiy-strategik ahamiyatga ega bo'lgan.
Qurilishga jalb qilinganlarning ahvoli nihoyatda og'ir bo 1gan. Holsizlikdan yoki biror
boshqa sabab bilan o'lganlar to'g'ridan-to'g'ri devorga "qalab" ketaverilgan. Shuning uchun
bu "Buyuk qurilish" xalq tilida "Qayg'u devori" deb ham nom olgan.
Ikkinchi devor Tsin Shi Xuan tomonidan qurilgan devorni buzib, xitoyliklar ustiga
muntazam hujum uyushtirib turgan xunnlardan himoya qilish uchun qurilgan.
Uchinchi devor qurilishida millionga yaqin odam ishtirok etgan. Qurilishda har bir
minora ikki tomondagi minoradan ko'rinib turishiga katta ahamiyat berilgan. Bu turli
xabarlarni tutun yoki nog'ora ovozi yordamida bir-biriga yetkazish uchun kerak bo' lgan.
Bundan tashqari xabarchi markaziy shaharga axborotni o'z vaqtida yetkazishi uchun
otlarni almashtiruvchi tayanch nuqtalari qurilgan.
Pekin atrofida devorning bir qancha qismi sayyohlar uchun ochib qo' yilgan. Bu yerda
ta' mirlanmagan Simatay qismi ancha qiziqarli. Devorning ta' mirlangan, ya'ni bo' yalgan
qismlarini ko' rib, uni ming yillardan beri yashab kelayotganligiga ishongingiz kelmaydi.
Simatay qismida esa o'zingizni huddi mo'jizaga duch kelganday his qilasiz .
XULOSA
Xitoy qadimdan rivojlanib kelmoqda.Qadimgi xitoy davlatining rivojlanishini
asosini savdo aloqalari tashkil etgan.Qadimgi xitoy ko'plab g'arb davlatlari bilan
savdo aloqalari olib borib, o'zini dunyoga tanitib kelmoqda.Qadimgi xitoy savdo
borasida ko'p mahsulotlarni sotishgan va ayirboshlashgan bu mahsulotlar masalan :
dengiz mahsulotlari , dehqonchilik ,kulolchilik ,zib-ziynat va boshqa mahsulotlarni ham
sotib o'z davlati rivojiga ko'p hissa qo'shgan.

Qadimgi xitoyning asosiy dehqonchilik mahsuloti bu sholi va ko'plab dorivor
o'simliklar tashkil etgan.
Qadimgi xitoyning savdo aloqasida , buyuk ipak yo'lini ahamiyati juda katta
bo'lgan.Bu yo'lning paydo bo'lishi va rivojlanishi haqida yuqorida aytib
o'tdik.Keynchalik bu yo'l o'z ahamiyatini yo'qotib borgan va bunga sabab dengida va
havoda savdo aloqalarining paydo bo'lishidir.
Xitoy hozirgi kunda ham rivojlanishning eng yuqori cho'qqisiga chiqib
bormoqda .Bunga sabab bu davlat qadimdan rivojlanib kelgan va kelmoqda ham.
Xitoy davlati rivojlanishni har qanday sohasida rivojlanib o'zini ko'rsatib
kelmoqda .

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :
1.Abdiyev . Qadimgi dunyo tarixi.
2.Sagdullayev . Qadimgi dunyo tarixi.

MAVZU: Qadimgi xitoyning g'arbiy o'lkalar bilan aloqalari. REJA: Kirish. 1.Qadimgi Xitoyning tabiiy sharoiti 2. Qadimgi Xitoyning Buyuk ipak yo‘li orqali g‘arbiy o‘lkalar bilan aloqasi. 3.Qadimgi Xitoy madaniyati. Xulosa

1.Qadimgi Xitoyning tabiiy sharoiti. Biz Xitoy deb ataydigan mamlakatni xitoylarning o'zlari goh Chjuna Go (O'ta podsholik), goh Chjunx va (O'rta ravnaq) deb yoki biron sulola nomi bilan masalan Sin deb ataydilar. Keyingi nom ba'zi o'zgarishlar bilan G'arbiy Yevropa va Sharqning geografik nomlar uyxatiga ham kiritilgan. Xitoy davlati avval boshda xuanxe havzasida tashkil topib, keyinchalik hozirgi chegaralarigacha sekin-asta kengayib borgan Xitoy adabiyotida Xuanxe Yurakni ezadigan daryo " deb tilga olingan. Bu daryo o’zanini tez-tez o'zgartgan, qirg oqning yumshoq tuprog ini yorib o'tib, keng maydonlami suv bosib ketish xavtidan xalos qilingan. Xitoy xalq ertaklarida Yuy degan afsonaviy podsho daryo qirg'oqlarini mustahkamlash ishlarini tashkil qilishgani uchun ko'klarga ko'tarib maqtalganligi tasodifiy hol emas. Shimoliy Xitoyning (sariq tuproq) yerlari juda unumdordir. Qadimgi Xitoyda qalin o'rmonlar ko'p bo'lgan (hozir ko'p joylarda kesilib yo'q bo'lib ketgan, faqatgina chekka-chekkalaridagina qolgan). Qadimgi Xitoy yozuvchilarining tasvirlariga qaraganda, bunda yovoyi hayvonot va o'simliklar juda ko'p bo'lgan, buni arxeologik qazishmalar ham tasdiqlaydi. Hozir odamlar zich yashayotgan joylarda ilgari bug'ular o'tlab yurgan. Qadimgi Xitoy qo'shiqlari to'plami (Shi Szin) da har yili bo'ladigan ommaviy ov tasvir etilgan, bunda to'liq. yonut, yovvoyi mushuk ovlaganlar: bu ommaviy ovlar hozirgi vaqtda yovoyi hayvonlar deyarli qolmagan Xuanxe havzasida qilingan. Xitoy tog'larida ruda va boshqa foydali qazilmalarning ko'pligi mamlakat ekonomikasining taraqiyitida muhim rol o'ynagan. Mavjud ma'lumotlarga qaraganda Xitoyning juda qadim zamondagi aholisi etnik jihatidan juda xilma-xil bo'lgan. Asil Xitoyliklarning o'zi 0'z tarixlari tongida Xuanxe daryosining o'rta oqimidagi havzada yashaganlar, xullas, keyinchalik esa sekin –asta daryoning boshi va etagiga yilib borganlar. Millodan avvalgi 1ming yillikda va yangi era boshlaridagina ularming asosiy teritoriyasidan tashqariga ko‘chib borib joylashishi keng tus olgan.Bu ko‘chishlar vaqtida xitoylar shimolo-sharqda manjur-tungus qabilalari,shimoli -g‘arb va g‘arbda turk va mo‘gul , janubi-g‘arbda esa sintibet qabilalari va bashqalar bilan goh dushmanlik munosabatida , goh do‘stona munosabatda bo‘lganlar.Xitoylar ko‘p asrlar davomida xorijiy xalqlardan syun-nu degan xalqlarga qarshi kurash olib borganligi asl nusxa manbalarda ayniqsa ko‘p eslatiladi.Kiyinchalik ular (eramizning IV asrida) Yevropaga ham yetib kelishgan va bunda ularning nomini o‘zgartirib gunnlar deb ataganlar.

Xitoylar bilan qo‘shni yashagan etnik guruhlarning anchagina qismi xitoylar ichida singib, ularning tili va madaniyatini o‘zlashtirganlar. Lekin hozir ham janubiy Xitoyning ba‘zi joylarida va g‘arbiy Xitoyning ancha qismida aholi xitoy tilidan o‘zga tilda gapiradi, ularni zo‘rlik yo‘li bilan xitoylashtirish uchun ko‘p marta urninilishiga qatamay, o‘zlarining mahalliy madaniy an‘analarini saqlab qolganlar. 2.Qadimgi Xitoyning Buyuk ipak yo‘li orqali g‘arbiy o‘lkalar bilan aloqasi. Kishilik jamiyati paydo bo'libdiki, uning taraqqiyot jarayoni hech qachon aloqalarsiz bo'lmagan. Odamlar, urug' jamoalari, qabilalar, elatlar, xalqlar va nihoyat ularni hududiy- iqtisodiy va siyosiy birlishtirgan mamlakatlar o'rtasida doimo aloqalar bo'lgan va bu aloqalar tufayli yo' llar paydo bo'lgan. Biz qadimgi davr tariximizga nazar tashlar ekanmiz, kishilik jamiyatining bronza davridan e'tiboran, ba'zi joylarda undan ham ancha avval, ma' lum ixtisoslashgan yo'llar paydo bo'lganligini bilamiz. Ularning paydo bo'lishida qabilalar, xalqlar va davlatlararo aloqalardan kelib chiqqan iqtisodiy, etnik, siyosiy va madaniy ehtiyojlar sabab bo'ldi. Tarixda miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Eron ahmoniylari saltanati davrida uning hududi bo'ylab «shoh yo'li» tarkib topganligini bilamiz. Lekin unga qadar O'rta va Yaqin Sharqda Badaxshon lazuritiga bo'lgan ehtiyoj «Lazurit yo'li»ning vujudga kelishiga olib kelgan. Ana shunday qadimgi yo'llardan biri, G'arb bilan Sharqni bir necha ming yillar davomida bir-biriga bog'lab kelgan «Buyuk ipak yo'li» edi. Bu yo'l orqali Sharqdan (Xitoydan) G'arbga (Vizantiyaga) oqib borgan savdo mollari, asosan, Xitoy ipagi bo'lsa-da, bu yo'l fanga atigi XIX asrning 70 yillarida nemis olimi K.Rixtgofen tomonidan Ipak yo'li» nomi bilan kiritildi. Unga qadar «Ipak yo'li» «G'arbiy meridional yo'li» deb kelinardi. «Buyuk Ipak yo'li» haqidagi ilk yozma ma'lumotlar miloddan avvalgi 138 yilga to'g'ri keladi: Xitoy imperatori Vu Di topshirig'i bilan Markaziy Osiyoga yuborilgan elchi va sayyoh Chjan Syan «Buyuk ipak yo'li»ni o'rganadi va bu to'g'rida o'z tasnifini beradi. Shu davrda xunnlar Xitoyning shimoliy tumanlarini talon-taroj qilar edilar va imperator Chjan Syanni ko'chmanchi xunn qabilalariga qarshi kurashda ittifoqchi va hamkorlar topish uchun jo'natadi. Elchi xunnlar qo'liga asir tushadi va o'n yilcha hibsda yotadi. U asirlikdan qochib, Markaziy Tyan'shan dovonlari orqali Issiqko'lga chiqadi. Norin daryosi bo'ylab Farg'ona vodiysiga keladi. Bu erda o'zi uchun vodiydagi shaharlarni kashf qiladi. Bu shaharlar Farg'ona podshohligiga qarashli ekanligini bilib oladi. Tabiiyki, clchi xitoyning xunnlarga qarshi kurashda Farg'ona hukmdorining yordamini olmoqchi bo'ladi. Lekin Farg'ona hukmdori faqat savdo aloqalarini o'rnatish istagini bildiradi. CHjan Syan janub sari sayyohatini davom ettiradi. Oloy vodiysidan o'tib, yana xunnlar qo'liga tushadi. Bir yildan keyin vataniga qaytadi. Elchi Xitoy imperatoriga «sayyohati» haqida gapirib beradi. U Xitoyga Farg'ona otlaridan birini va beda urug'idan olib borgan edi. Bu otni xitoyliklar samoviy deb ataganlar. Imperator Vu Di o'z saroyi yaqinida beda ektiradi.

Keyinchalik u Xitoyning butun shimoli bo'ylab ekiladigan bo'ladi. Xitoyliklar anor, uzum, bodring va yong'oq ekishni ham yo' lga qo’yadilar. Shunday qilib, CHjan Syan yurgan yo'l bo'ylab miloddan avvalgi I1-I asrlarda Xitoyni Markaziy va G'arbiy Osiyo bilan bog'lovchi jahon ahamiyatiga ega Buyuk ipak yo'li deb ataluvchi narvon yo'li o'tadigan bo'ldi. «Ipak yo'li» Xitoyning qadimgi markazi Siandan boshlanib, Lanchjou orqali Dunxuanga keladi. Dunxuanda u ikkiga ajraladi. «lpak yo'li»ning janubi-g'arbiy tarmog'i Takla-Makon sahrosi orqali Xotanga, undan Yorkentga kelib, Pomir tog'ining daralari orqali Vaxonga, undan Baqtriyaning bosh shahri Zariaspga (Balx) kelgan, Balxda yo'l uch tarmoqga ajralib, uning g'arbiy tarmog'i Marvga, janubiy tarmog'i Hindistonga, shimoliy tarmog'i Termiz orqali Darband, Nautak, Samarqandga qarab ketgan. «Ipak yo'li»ning shimoli-g'arbiy tarmog'i esa Dulxuandan Bami Kuchi, Turfan orqali Tarim vohasiga - Qashg'arga borgan. Undan Toshqurg'on orqali O'zgan, O'sh, Quva, Axsikent, Ponga, undan Asht dashti orqali Xo'jand, Zomin, Jizzaxga, so'ngra Samarqandga Nautaka yo'li bilan birlashgan. Yo'l Samarqanddan g'arbga - Dobusiyaga, Malik cho'li orqali Buxoro va Romitanga, undan Varaxsha orqali Paykent va Forobga borib Amul' shahriga o'tgan. Amulda Marvdan Urganch tomon Amu bo'ylab ketayotgan yo'lga qo'shilgan. Qadimda Marv shahri o'zining qadimiy an'analari va har tomonga ketuvchi savdo karvon yo'llari tutashadigan geografik qulayliklariga ko'ra ipak yo'lidan eng yirik shahar edi. SHuningg uchun ham Marvda mahalliy din - zardushtiylik ibodatxonalaridan tashqari Hindistonning budda, Vizantiya xristian olamining tayanchlari bor edi. Qadimgi ipak yo'li ungacha shu mintaqadan o' tgach «lazuriyot yo'li», «shoh yo'li» asosida Marvdan G'arbga tomon katta karvon, savdo yo'li bo'lib Xitoy, Hindiston va O'rta SHarqni YAqin SHarq va O'rta er dengizi mamlakatlari bilan bog'lab turardi. Tarixiy yozma manbalar va arxeologik materiallarning guvohlik berishicha, Marvdan g'arbga tomon ketgan ipak yo'li Eronning Gekotolepil, Apaliya va Ekbatana (Xamadon) shaharlariga va ulardan o'tib Mesopotamiyaning Ktesafon va Bag'dod shaharlariga borgan. Undan Dajla (Tigr) daryosining o'ng sohili bo'ylab shimolga ketib, Anjioxiya (Antokiya) orqali Damashqqa, undan Tir va Quddus shaharlari orqali Misrga o'tib ketgan. Marvdan chiqqan shimoliy yo'l esa Amul' orqali Urganchga, undan SHimoliy Kaspiy bo'ylab SHimoliy Kavkazga, so'ngra Qora dengizning shimolidan Konstantinopolga borib, Bosfor va Dardanel orqali O'rta Er dengiziga o'tib, Vizantiya shaharlarini aralagan. Xitoy imperatorlari Ipak yo'li g'arbda joylashgan mamlakatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar qilganlar. Ular o'z elchilarini katta sovg'a- salomlar bilan O'rta Osiyo, Eron, Misopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga yuborgan. Masalan, Xitoy sayyoxi Gap In milodiy 97 yilda fors qo'ltig'igacha etib borgan. Makedoniyalik May Tisian esa 100 yilda Lanchjougacha etib borgan. Ammo Markaziy Osiyoliklar hamda eronliklar hech

qachon Xitoy bilan Vizantiya yoki Xitoy bilan YAqin Sharq davlatlari o'rtasida bevosita savdo aloqalarining shakllanishidan manfaatdor emas edilar. CHunki bu harakatning «ostida» juda katta iqtisodiy siyosat etar edi. Ayniqsa, Ipak yo'li uchun kurash IlI asrdan boshlab Eron bilan O'rta Osiyo o'rtasida hayot-mamot kurashi tusini olgan. Bu borada Eron bilan Parfiya o'rtasida qattiq kurashlar ketgan. Markaziy Osiyo orqali Xitoydan g'arbga o'tadigan savdo karvon yo’llari doimo sug'dlar nazoratida bo'lgan. Sug'd savdogarlari o'zlarining bu yo'ldagi hukmronligini saqlab qolish uchun SHarqiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Enisey sohillariga qadar bo'lgan hududlarda, Shimoliy Xitoyning Shansi viloyatida, Dunxuan kabi qator shaharlarda o'z karvonsaroylarini va qishloqlarini barpo etganlar. III-VII asrlarda Markaziy Osiyo va O'rta SHarq orqali o'tgan «Ipak yo'li»ning nazorati sug'dlarning qo'lida bo'lgan bo'lsa, VIII asr o'rtalariga kelib xalqlararo munosabatlar tizimida tub o'zgarishlar yuz berdi. «Ipak yo'li»ning g'arbiy qismi arablar nazoratiga o'tdi. XIII asrga kelib Chingizxon ipak yo' lining barcha tarmoqlari bo'ylab nazoratni o'z qo'liga kiritdi. Bu holat to XIV asr o'rtalarigacha davom etdi. Mug'ullar hukmronligi davrida Xorazmning Mahmud yalovoch doirasidagi savdogarlari asosiy rolni o'ynadilar. Agar «lpak yo'li» orqali Xitoydan G'arb mamlakatlariga, asosan, ipak, ilk o'rta asrlardan boshlab, qog'oz eksport qilingan bo'lsa, bu mamlakatlardan Xitoyga shisha,jundan ishlangan har xil gazlamalar, gilam, palos, oyna, metall, zeb-ziynat bezapklari, qimmatbaho toshlar, har xil dorivorlar, arg'umoq otlar keltirilgan. Ana shu savdo yo'llari orqali Xitoyning bronza oynalari va kvadratikli tangalari Farg'ona vodiysi va Sirdaryoning o'rta havzasi rayonlariga keng tarqalgan. Buyuk Ipak yo'li birgina iqtisodiy ahamiyat kasb etmay, balki u diniy, madaniy meros yutuqlarini tarqatuvchi, mamlakatlararo diplomatik aloqalarni ta'minlovchi yo'l ham edi. Mas, Hindistonning budda dini shu yo'l bilan Xitoyga Markaziy Osiyo orqali kirib kelgan. IV-VIII asrlarda Xitoyning tashqi olam bilan savdo aloqalari kengaydi. Ilk feodalizm davrida Xitoyda ipakchilik rivojlanib ketdi va ipaklar arzon narhda Markaziy Osiyoga Sug'd savdogarlari orqali kirib borgan. Ular faqat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatning boy qatlami hisoblanmay, balki o'zoq safarlarga katta savdo karvoni bilan ketuvchi savdogar, diplomatlar, ziyo tarqatuvchilar, u yoki bu hududdan yangi joylarga ilg'or xo'jalik ixtirolarini olib boruvchi nufuzli kishilar hisoblanardi. Ular bir vaqtning o'zga mamlakatlar urf- odatlari, kuch va qudrati, xududiy joylashishi, tabiati va davlatni boshqarish tizimini chuqur bilishda o'ta xushyor davlat ayg'oqchilari vazifasini ham o'tar edilar. Davlat boshliqlari ularning kuzatish mahorati va bergan ma'lumotlari asosida o'z tashqi siyosatlarini rejalashtirar edilar. Bunday ulkan va

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasining Yaponiya davlati bilan o’zaro aloqalari

Mo'g'ullarning g'arbiy yevropaga harbiy yurishlari

O’zbekistonning Mustaqil davlatlar Hamdo’stligi va Markaziy Osiyo mamlakatlar bilan aloqalari

JANUBIY-SHARQIY OSIYONING QADIMGI DAVR ARXEOLOGIYASI

Xitoy diplomatiyasi