Mavzu:Qo’shbegi arxiv hujjatlarining Buxoro tarixi va o’rganilishi. Reja 1. Buxoro amirligi arxivining shakllanish tarixi. 2. Buxoro qushbegisining ma’muriy hujjatlari. 3. Tashqi aloqalar haqidagi hujjatlar.

Buxoro amirligi Qushbegi arxivi O’tmish ajdodlardan qolgan tarixiy yozma manbalar qatoridan haqli ravishda o’rin olgan hujjatlardan biri Buxoro amiri Qushbegi arxiv hujjatlaridir. Ushbu arxiv hujjatlari XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligi tarixini– o’rganish uchun qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi. Arxivning bir qismi, Buxoro-Rossiya diplomatik va savdo munosabatlariga doir qismi shu kunlarda Moskvada, Qa dim gi hujjatlar Markaziy Davlat arxivi da, yana bir qismi O’zbekis ton markaziy Davlat tarix arxivi da saqlanmoqda. Moskvada saqla - nayotgan hujjatlar Buxoro, Xiva va Balx xonliklarining Rossiya, Hin diston va boshqa mamlakatlar bilan bo’lgan siyosiy va iqtisodiy alo qalari tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Maz k ur qushbegi arxivi hozirda O‘zbekiston Davlat tarix arxivi fondida (№ I- 126) saqlanadi. Ushbu arxiv xonlikning ijtimoiy-siyosiy ta ri xi, iqtisodiyoti va boshqa masalalarni o‘rganishda muhim manba rolini o’ynaydi. Lekin bu fond hali yaxshi o’rganilmagan. Fondning ayrim hujjatlaridan P.P.Ivanov, A.A.Semyonov, M.A.Abduraimov, K.M.Mirzo yev va Halim To’raev foydalanganlar. Hozirda Qushbegi arxi vining A.Muhammadjonov tayyorlagan nashri Buxoro amirligi ning ma muriy hududiy tuzilishi haqida muhim ma lumotlarni o’zida jamla ’ ’ gan. Shu nashr asosida M.Abduvahobova maxsus risola chop ettirdi. Unda amirlik tarixiy toponimikasi bo’yicha qiziqarli ma lumot ’ lar tahlil etilgan. Mazkur Qushbegi arxiv hujjatlarining 1931 yilda topilishi O’rta Osiyoda hech qanday arxiv bo’lmagan deyilgan da volarga o’rin qol ’ dirmadi. Ayniqsa 1930 yildan keyin Xiva va Qo’qon xonligi arxivlari ning ochilishi O’rta Osiyo xonliklarida XIX-XX asr boshlaridagi davlatchilik tarixida muhim voqea bo’ldi. Ushbu arxiv hujjatlari xon lik lar tarixidagi ayrim voqealarga aniqlik kiritish, ma lumotlarni to’ldirish imkoniyatini tug’dirdi. ’ Arxiv hujjatlarining tarkibi har xil hujjatlardan iborat bo’lib, ular orasida turli mulkiy munosabatlar, huquqiy masalalar, ijtimoiy, ma ’ naviy sohalarga oid

minglab hujjatlar bor. Bularning hammasi birga likda ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy- maishiy tarix, ichki ma muriy bosh’ qaruv tizimi kabi qator tarixiy muammolarni yaxlit hal qilishga xizmat qiladi. Qushbegi arxivida Buxoro amirligining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti va tarixiy geografiyasi to’g’risida boy faktik material - lar mavjud. Qushbegi arxivi sohalar bo’yicha turli tarixiy muam mo larni aholi – demografiyasi, soliq tizimi, etnik joylashuvi, etnik tarki bi, ma muriy tizim tarixi ’ va shu kabi boshqa masalalarni hal qilish uchun qimmatli ma lumotlar beradi. ’ Mamlakatimiz tarixini to’laqonli o’rganishda manbaviy asos bo’lib xizmat qiladigan Qushbegi arxiv hujjatlarining roli nihoyatda muhimdir. Tariximizning hujjatli yodgor lik larining ahamiyati shu qadar muhimki, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1999 yildagi XIV sessiyasida Arxivlar to’g’risi da gi Qonunda bu o’z aksini topdi. Bu qonunda arxivlarning ahamiya ti alohida e tirof etildi. Qonun ’ ijtimoiy fanlarni rivojlantirishda arxiv hujjatlaridan foydalanishni yanada jadallashtirdi. 1999 yildagi Oliy Majlisning XIV sessiyasida Prezidentimiz I.A.Ka rimov chet el fondlarida saqlanayotgan minglab arxiv hujjatla rini O’zbekistonga qaytarish zarurati to’g’risida gapirdi. Buxoro amirligi Qushbegi fondi faktik materiallarga boy huj jatlar to’plamidan iborat. Bu fond materiallari hali to’liq o’rganilgan emas. Uning ayrim hujjatlaridan A.R.Muhammadjonov o’zining Bu xo ro amirligidagi aholi punktlari kitobini yozishda foydalangan. Mu al lif kitobda o’n viloyatlar, tumanlar, amloklar, mavzelar, bekliklar, qishloqlar haqida ma lumotlar beradi. Ro’yxatlarda ko’p ’ hollarda nafaqat joylarning geografik nomlari, hatto aholi tarkibi, unga qarashli bo’lgan chorva mollari to’g’risida, hududda istiqomat qiluvchi qabi lalar to’g’risida ma lumotlar berilgan. Mazkur fonddagi hujjatlarda Buxoro amirligiga qarashli ’ mulklardagi ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayot, etnografik ma lumotlar berilgan. ’ Shuning uchun Buxoro amiri Qushbegi arxivi nafaqat O’zbekiston tarixi, balki Tojikiston va Turk maniston aholisi tarixi to’g’risida ham qimmatli ma lumotlarga ’ boy fond hisoblanadi. Chunki Buxoro amirligi hududi hozirgi O’zbekiston,

Tojikiston va qisman Turkmaniston hududlarini qamrab olgan edi. Buxo ro amirligi tarixini o’rganishda arxiv hujjatlarida uchragan joy nomlarining ba zilari hozirgi’ kunlarda ham ba zan to’liq, yoki qisman o’zgargan formada saqlanib qolganligini ’ kuzatishimiz mumkin. Huj jat lar uzoq yillar davomida til sohasidagi sodir bo’lgan o’zgarishlarni ham kuzatishlari mumkin. Hujjatlar Buxoro amirligi aholisining etnik tarkibi ni o’rganishda ham qo’l keladi. Ammo, turli xil tillarning bir hududda amal qilinishi natijasida ularning aralashib ketishi oqibatida aholining etnik tarkibini o’rganishda ba zi qiyinchiliklarni tug’dirishi ’ ni ham ta ’ kid lab o’tmoq zarur. Shuning uchun jug’rofik nomlarni tilshu noslik va tarixiylik nuqtai nazaridan ham ilmiy tahlil qilish lozimdir. Ma lumki 1868 yilda Buxoro amirligining Ziyoddingacha bo’lgan qismi ’ Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan. 1873 yilda tuzil gan shartnomaga binoan Buxoro amirligi Rossiyaning vassaliga aylan gan. Rossiya albatta Buxoroda o’zining boshqaruv tizimini viloyat, tuman, qishloq, guzar va boshqa ma muriy – ’ pog’onalarni joriy qildi. Rossiya imperiyasi Buxoro amirligini yanada ko’proq va har tomon lama tobe qilish yo’llarini izladi. Shulardan biri XX asr boshlarida ’ Rossiya tomonidan Buxoro amirligining aholi resurslarini, xo’jalik iqtisodiy salohiyatini imkon qadar chuqurroq o’rganishga qaratilgan sa y-harakati edi. ’ Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi amirlikdagi mamlakat aholisi ijtimoiy- iqtisodiy salohiyatini va ma muriy tizimini o’rganish ’ ga yo’nal ti rilgan ma lumotlarni to’plashga kirishdi. Unga binoan 1914-1915 yillar ’ da Buxoro amirligining Qushbegi mahkamasi tomo ni dan barcha viloyatlar, tumanlar, qishloqlar, guzarlar, rabotlar, mav zelar, daha va boshqalar batafsil ro’yxatga olinib, agentlikka taqdim qilingan. Shunday qilib, Buxoro amirligidagi Rossiya siyosiy agent ligi da boshqaruv jarayo ni uchun zarur bo’lgan muhim statistik axborot tizimi yaratilgan. Qush begi mahkamasi tomonidan taqdim qilingan ushbu ro’yxat bugungi kunda o’ta noyob tarixiy manba sifatida baholanadi. Ushbu Qushbegi arxiv hujjatlarining topilishiga kelsa, 1931 yilda Buxoro muzeyi xodim lari tomonidan Ark yerto’lasidan Qushbegi arxivi xazinasi topilgan. Xazina 1933 yilda Toshkentga, Respublika

Markaziy arxiviga olib kelin gan. 1964 va 1968 yillarda shu hujjatlarning qisqa ilmiy tavsif kitob lari qo’lyozma shaklida tuzilgan. Qushbegi arxivi ning oxirgi tavsif kitobiga ko’ra, fonddagi yuz mingdan ortiq hujjatlar 2656 papkaga joylashtirilib, mazmuniga ko’ra o’n bir guruhga ajratilgan. Ular: - ma muriy’ - siyosiy - tashqi aloqalar - iqtisodiy - sud - harbiy - madaniyat va urf-odat - sog’liqni saqlash - oqartuv va din - turli masalalar hamda - daftar va jurnallar bo’limlari tartib raqamlar bilan keltirilgan. Birinchi guruhdagi hujjatlar 9 mingga yaqin va ular 238 ta pap kaga joylashtirilgan. Ular Buxoro davlat tizimi, ma muriy bo’linishi, XIX va XX asr ’ boshlarida faoliyat ko’rsatgan idora va mansablar ko’rsatkichlari, nazorat- boshqaruv usullarini qamrab olgan ma lumot ’ lardan iborat. Ikkinchi bo’limdagi manbalar 504 ta papkada jamlangan bo’lib, o’n uch yarim mingga yaqin hujjatlar majmuidan iborat. Bu guruhdagi ma lumotlar ’ mamlakat tashqi va ichki siyosiy ahvoliga doir masala larni va shu soha atrofidagi hayotiy jabhalarni qamrab, ularning tarixiy yechimiga xizmat qiluvchi asosiy materiallardan iborat. Uchinchi bo’lim tashqi diplomatik munosabatlarni aks ettiruvchi o’n ikki mingdan ortiq hujjatlarni tashkil etib, ular 307 ta papkada joy lashtirilgan. Ularda Buxoro-Rossiya munosabatlari, davlatlararo shart nomalar, mansabdorlar, amaldorlar, chet ellik muhojirlar, ishbi lar mon larning faoliyatlari, tashqi savdo