Mavzu:Qo’shbegi arxiv hujjatlarining tarixi va o’rganilishi. Reja 1. Buxoro amirligi qushbegisi arxivining shakllanish tarixi. 2. Buxoro amirligi qushbegisining ma’muriy hujjatlari. 3. Tashqi aloqalar haqidagi hujjatlar.

Buxoro amirligi qushbegisi arxivining shakllanish tarixi Buxoro amirligi tarixini yoritishda bugungi kunda saqlanayotgan Qushbegi arxivi materiallari tarixchilar uchun muhim tarixiy materiallardir. Buxoro amirligi qushbegi arxivining hozirgi holatigacha bo’lgan shakllanish jarayonlari ham uzoq davrni bosib o’tgan bo’lib, buni quyidagi jihatlarda ko’rib o’tamiz. Viloyatlardan amirning Arkiga haftalik ma’lumotlar choparlar orqali yetkazib turilgan. Bunday hujjatlar asosan bir xil shaklda tuzilgan. Yuqoridagi o’ng burchagiga «Hazrat Haqq subhonahu va ta’olo», chap burchagida «Huva-l-fayoz»

yozuvlari bo’lib, (ya’ni, Hazrat Haqq (Alloh) pok va oliydir (va) u fayz ulashuvchidir), o’rtada «janob zilli ilohiy, oliy hazratam, mavloyam sallamahullohu ta’olo» (ya’ni Allohning (yerdagi) soyasi bo’lmish janob (Amir) oliy hazratim, Xojam, Alloh u (kishi)ni salomat qilsin) murojaatli yozuvlar bilan xitob qilinib, viloyatlarda tinchlik, osoyishtalik ekanligi, fuqarolar amirning duosida bo’lib turishgani haqida xabar beriladi. Hokimlarning sadoqat izhor qiluvchi «tasadduq shavam» (yo’lingizda siz uchun tasadduq bo’lay) xitoblari va duolari bilan maktublar tugatiladi. Turli viloyatlardan kelgan maktublarning bir xil shakl mazmundaligi o’sha paytda amirlik devonxonalari uchun maxsus kotiblar o’qitilganligidan dalolat beradi. Ko’pincha kotiblarning dastxatlari ham bir xil, bir-biriga o’xshab ketadi. Ana shu choparlar orqali Arkka qushbegining qo’liga keltirilgan har xil hujjatlar qayd qilish daftariga qayd qilingach, devonxona sandiqlariga taxlab qo’yilar edi. Ana shu zaylda Buxoro amirligida arxiv ishlari shakllana boshlagan. Buxoro amirligidagi arxiv o’z faoliyatini 1865 yil, ya’ni Amir Muzaffar davridan boshlagan.Yana shuni taxmin qilish mumkin-ki, arxivning vujudga kelishida rus ma’muriyatining ta’siri ham bo’lgan. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining noziri olim va tarixchi Musojon Saidjonovning yozishicha, Buxoro amirligining arxivi ikki qismga bo’lingan edi: Birinchi bo’lim Buxoro amirligining shaxsiy devonxona arxivi; Ikkinchi bo’lim, Buxoro Qo’shbegisining devonxonasi arxivi. Shuni aytib o’tish kerakki, Buxoro amirligi devonxona arxivi bevosita amir qo’l ostida bo’lgan. Masalan, Amir Muzaffar Buxoroda o’zining qarorgohida arxivni o’z yonida saqlardi. Uning o’g’li Sayyid Abul Ahad Buxoro amirligi devonxona arxivini o’zi bilan birgalikda Karmanadagi qarorgohiga olib keldi. 1910-1920 yilda Amir Olimxon uni Buxoroga keltirdi. Devonxona parvonachi qo’l ostida edi. Baxtga qarshi Buxoro amirligining devonxona arxivi hozirgi kunga qadar saqlanib qolmagan. Shunday taxminlar borki, 1920 yildagi Buxoro inqilobi davrida bu arxiv sovet askarlari tomonidan ishg’ol qilingan edi va bu arxiv turk frontiga ko’chirib o’tkazilgan.

O’zbekiston Milliy srxivida 5 mingga yaqin Buxoro amirligi devonxona hujjatlari saqlanadi, lekin ularning hammasi Buxoro Qushbegisi nomiga yozilganligi sababli «Buxoro amirligi Qushbegisining kanselyariyasi»arxivida saqlanadi. Bundan tashqari, fondda Buxoro amiri va Afg’oniston shohi o’rtasidagi yozishma hujjatlari ham saqlanadi. Qushbegi Buxoro amirligida katta imtiyozlarga ega edi, butun devonxona orqali davlat boshqaruviga tegishli siyosiy, madaniy,iqtisodiy doiradagi hujjatlar o’tardi. Mirzo Nasrulloh qushbegigacha arxiv tartibga ketirilmagan bo’lib, yer ostida maxsus sandiqlarda saqlanardi. Yangi tayinlangan Usmonbek Qushbegi savodsiz kishi bo’lganligi sababli, arxivning tarixiy ahamiyatiga uncha e’tibor bermagan. 1920 yil sentyabr oyida Buxoroda Sovet hokimiyati o’rnatilgandan so’ng, Kuybishev boshchiligida Amir va Qushbegining arxivini topish va uni saqlash yuzasidan Buxoro Revkomi tomonidan buyruq chiqarilgan edi. ChK va milisiya xodimlari tomonidan Arkning yer osti xonalarida hujjatlar saqlangan sandiqlar topilgan. Ayrim hujjatlar devonxonaning polida va tokchalaridan topilgan. Taxminan ular ham amaldorlar tomonidan quvg’in paytida tashlab ketilgan. Barcha hujjatlar hyech qanday tartibsiz va yozuvsiz qutilarga solingan va sobiq Sovet Xalq Nozirligi omborlariga jo’natilgan, u yerda tashqi ishlar vazirligi omborlariga joylashtirilgan. Hujjatlar u yerda O’zSSR tashkil topgunga qadar saqlangan. Buxoro hukumati taklifiga binoan, Buxoro tarixini yozish uchui 1920-1921 yillar Buxoroga tarixchi olimlardan V.V.Bartold, A.A.Semenov, Po’lat Soliyev, Fitrat va boshqalar kelishgan. Ular faqatgina o’zlariga kerakli bo’lgan hujjatlarni o’rganib chiqishgan. Chegaralanish davrida Buxoroda M.Sayidjonov rahbarligida komissiya tuziladi. U 1924 yili hamma to’plangan hujjatlarni qayta ishlanmagan asl holida Buxoroning markaziy kutubxonasiga topshiradi. Akt bo’yicha 69 o’ram, 52 daftar va 50 kitob mavjud edi.1931 yilga kelib arxiv tasodifan Arkda, berkitilgan binoda topilgan.

Unga qadar Buxoro hukumati muzeyi xodimlari bu haqidagi xabarni eshitib, arxivning teng yarmini yo’q qilib yuborishadi, qolganlarini esa turli joylardan qidirishga to’g’ri keldi. Albatta, ko’p narsalar yo’qolib bo’lgan edi. Arxivni topgan shaxslardan biri Mirzo Nasrulloh o’z davrining fidoiy kishilaridan edi va uning islohotlari amir Olimxonga ma’qul bo’lmagan, shu sabab Kolesov voqyeasidan so’ng uni 1918 yili qatl ettiradi. O’zbekiston Respublikasi Milliy davlat arxividagi «Buxoro Amirligi Qushbegisi arxivi» sarlavhasi bilan I-126 fondda saqlanayotgan hujjatlarning tavsifi. Bugungi kunga kelib, O’zbekiston Milliy arxivining «Buxoro amirligi qushbegi boshkarmasi» I-126 fondida Buxoro amirligi devonxonasi arxiviga tegishli 5000ga yaqin hujjat saqlanib, ularning hammasi qushbegi nomiga yuborilganligi uchun qushbegi arxivi hujjatlari tarkibiga kiritilgan. O’zbekiston Milliy arxividagi «Buxoro Amiri Qushbegisi arxivi» sarlavhasi bilan I-126 fondda saqlanayotgan hujjatlarni umumiy to’qqizta katta guruhga bo’lib o’rganish mumkin. Har bir bo’lim, o’z navbatida, yana mayda bo’limlarga bo’linadi. Qayd raqamlariga berilgan so’zboshisi fondda saqlanayotgan hujjat nusxalari haqida ma’lumot beradi: 1. Ma’muriy hujjatlar: Amirlarning mansablarga tayinlash to’grisidagi yorliklari yoki aksincha, mansabdan bo’shatish haqidagi farmonlari yoxud mansabdor shaxslarning lavozimlarini oshirish, sadoqat bilan xizmat kilib, boshqalardan ajralib turadigan shaxslarni mukofotlash haqidagi muboraknomalar, Buxoro amirligining ma’muriy-hududiy bo’linishiga oid hujjatlar, fuqarolarning ijtimoiy ahvoli hamda hayotiy muammolari yuzasidan yozgan shikoyat arizalari va davlat tomonidan qilingan qurilishlar, tabiiy ofatlar, zilzilalarni zararlarini bartaraf etish, amirlik hududidagi transport masalalarini hal etish yuzasidan berilgan farmonlar, har xil mavzudagi vasiqalar ham turkumga kiradi. Shu bilan birgalikda amirlikdagi barcha ish yuritish qog’ozlari raqamlanib, qayd qilish daftarlariga yozib, ro’yxatdan o’tkazib borilgan. Ana shu daftarlar ham birinchi turkum — ma’muriy hujjatlar turkumiga kiradi.