Qobiliyat va qiziqish, havas REJA 1. Qobiliyat va uning turlari to’g’risida umumiy tushuncha 2. Qobiliyatlilik darajalari 3. Qiziqish va havas to’g’risida umumiy tushuncha 4. Qiziqish-havasning ahamiyati 5. Qiziqish-havaslarning o’sishi 1

Shaxsning barcha ndividual xususiyatlari faoliyat jarayonida namoyon bo’ladi. Qobiliyat va qiziqish-havas shaxsning asosiy individual xususiyatlaridir. I.QOBILIYaT 1.Qobiliyat va uning turlari to’g’risida umumiy tushuncha. Kishilar turli sohalardagi faoliyatlarida – mehnat, o’yin, o’qish va ijodiyotda biror narsani tez yoki sekin bajarishlari bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Ba’zi bir odam bir ishni sekinlik bilan bajarsa, bir kishi tezlik bilan bajaradi. Ayrim kishilarning faoliyatlari samarali, serunum bo’lsa, boshqalarniki esa kam unum bo’ladi. Ba’zi odamlar o’z ishlarida ijodiy, orginal usullarni ko’proq qo’llansa, ba’zi bir kishilarning ishlarida esa bunday usullar kamroq ko’rinadi. Kishilar faoliyatining mana shu xususiyatiga qarab, biz ularning qobiliyatlari qandayligini aniqlab olamiz. Qobiliyat – kishining muayyan faoliyatiga bo’lgan layoqatidir. Kishilar qobiliyati nihoyatda xilma-xil bo’ladi. Har bir kasb kishidan mehnatda, ijodiyotda va o’qish faoliyatlarida tegishli qobiliyat talab etadi. Kishi faoliyatining har xil turlariga muvofiq, nazariy va amaliy qobiliyatllarni, matematika, texnika, muzika, adabiyot, pedagogika, ho’jalik, tashkilotchilik va boshqa sohalarga oid qobiliyat turlari bo’ladi. Inson qobiliyatining barcha turlari hamma odamlarga xosdir – har qaysi odam ma’lum darajada kishi faoliyatini barcha turlariga layoqatli bo’ladi, lekin, shu bilan bir qatorda, ko’pchilik faoliyatning bir necha sohasidan yoki hatto bir sohasida salohiyat ortiqroq bo’ladi. Biror sohada qobiliyati sezilarliroq bo’lib ko’rinadigan ayrim kishilarni qobiliyatli kishi (umuman) qobiliyatli matematik, qobiliyatli muzikachi, konstruktir, rassom va hokazo deydilar. Faoliyatning biror turi sohasida qobiliyatning paydo bo’lish darajasi muayyan kishining individual xususiyati bilan xarakterlanadi. Qobiliyatning bunday xususiyatlari maktab bolalarida ham ko’rinadi. Ba’zi bir o’quvchilar o’zlarining zehni o’tkirliklari bilan, boshqalari poetik asarlarni aniq 2

idrok qilishliklari bilan, uchinchisi esa, texnik ijodkorligi bilan, to’rtinchisi esa, o’zining laboratoriya mashg’ulotlariga usta bo’lish va hokazolar bilan ajralib turadi. Ayrim kishilarning qobiliyati birgina sohada emas, balki bir necha sohalarda yaqqol namoyon bo’ladi. Bunday kishilar har tomonlama qobiliyatli kishilardir. Odamning qobiliyatlarida tug’ma xususiyatlar ham namoyon bo’ladi. Shaxsning rivoj topib, qobiliyatlarida namoyon bo’ladigan tug’ma xususiyatlari iste’dod deyiladi. Kishining iste’dod darajasini undagi muayyan qobiliyatlarning qanchalik tez o’sishiga, bilim va malakalarni qanchalik egallashiga hamda o’z ishini qanchalik muvaffaqiyat bilan va samarali bajarishiga qarab aniqlaymiz. Qobiliyat va iste’dodda kishining aqli (intellekti) ham, ya’ni idrok va kuzatuvchanligining, tafakkur, xayol, nutq va xotiraning qanchalik o’sganligi ham ko’rinadi. Aql faoliyati diqqat va iroda bilan bog’liq bo’lgani uchun qobiliyat va iste’dod diqqat va irodaning qanchalik kuchli va barqarorligida ham ko’rinadi. Kishining qanchalik kuzatuvchan ekanligi, bilimlarni qanday o’zlashtirishi, nazariy va amaliy masalalarni qanday hal qilishi, qanday qimmatli yangiliklar yaratishi,va o’z bilim va malakalarini turmushga qanday tatbiq qila bilishidan ham, kishining qobiliyat va iste’dodini bilish mumkin. Qobiliyat va iste’dodni bilim yoki ma’lumotga teng baravar deb, ya’ni u bilan aynan bir narsa deb qarash yaramaydi. Kishining muayyan bir xildagi qobiliyati va iste’dod darajasi uning ma’lum sohada bilim va ko’nikma hosil qilish tezligi darajasi bilan belgilanadi. Shuningdek, qobiliyat amalda qo’llay olish va ijodiyotda undan foydalana bilishda ham ko’rinadi. Bilim olish va ko’nikma hosil qilish esa, o’z navbatida, qobiliyat va iste’dodning yuzaga chiqishiga va o’sishiga sabab bo’ladi. Ma’lum soha yoki biror ixtisos bo’yicha faoliyat samarasi jihatidan odamlarning qobiliyat darajasi har xil bo’ladi. Ba’zi odamlar o’zining yuksak darajali qobiliyatlari bilan boshqa odamlardan ajralib turadi. Bunday odamlarning 3

talantli va genial deyiladi, ularning yuksak qobiliyatini esa geneallik va talantlilik deyiladi. Qobiliyat odatda ishtiyoq va moyillik bilan bog’liq bo’ladi. Muayyan faoliyatga bo’lgan moyillik va unga bo’lgan qobiliyat, ko’pincha, bir-biriga mos keladi, birgalikda o’sadi. Kishidagi moyillik ko’pincha, undagi mavjud qobiliyatlarning ko’rsatkichi bo’ladi. Geniallik va talantlilik haqida Genial yoki geniy deb biz shunday kishilarni aytamizki, ular nihoyatda katta masalalarni hal qiladilar, butun bir sinf yoki xalqlar uchun, barcha insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan, misli ko’rilmagan qimmatli narsalar yaratadilar. Bunda ular yaratgan narsalar tarixda go’yo burilish nuqtasi bo’lib xizmat qiladi, tarixni oldinga progressiv tomon harakatga keltiruvchi madad bo’lib xizmat qiladi. Masalan, biz Alisher Navoiyning genial shoir deb hisoblaymiz chunki, u shunday asarlar yaratdiki, uning asarlari dunyodga kelishi bilan o’zbek adabiyotida o’zbek tili taraqqiyotida yangi bir davr boshlandi. Talantli deb shunday odamlarni aytiladiki, ular ma’lum sohada murakab nazariy va amaliy masalalarni hal qilishga, yangilik va progressiv ahamiyatga ega bo’lgan qimmatli narsalar yaratishga qodir bo’ladilar. Talantli odam, talantli yozuvchi va talantli shoir, talantli rassom, talantli konstruktir deganda biz buni ana shu ma’noda tushunamiz. Talantli deb shuningdek, bilimlarni tez, muvaffaqiyat bilan o’zlashtirib oladigan va shu bilimlarni turmushda, o’z faoliyatlarida to’g’ri tatbiq qiladigan odamlarni ham aytiladi. Talantli o’quvchi, talantli student, talantli skripkachi va talantli pianist, talantli injener deganda biz buni ana shu ma’noda tushunamiz. Geniy – bu yangilik yaratuvchi va kashf qiluvchi odam, talantli deb, bu yangiliklarni tez o’zlashtirib oladigan va shu bilimlarni turmushda tatbiq qilib, ularni oldinga suradigan odam deyish mumkin. Har bir geniy talantli ham bo’ladi, biroq har bir talantli odamni genial deb bo’lmaydi. Genial va talantli odamlarning aql-idroki nihoyat o’sib, voyaga yetgan, zehni o’tkir, xotirasi kuchli, xayol va tafakkuri barkamol kishilar bo’ladi. Ammo 4

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz

O'xshashlar