Mavzu Sellyuloza asosida olinadigan materallar va ularning xossalari Reja I Kirish Sellyuloza II Asosiy qism Selyulloza ishlab chiqarish va usullari 2.1 Sellyuloza va qog'oz ishlab chiqarish texnologiyasi 2.2 Sellyuloza efirlari III Amaliy qism IV Xulosa V Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

I KIRISH O’zbekiston-paxta mamlakati hisoblanadi.Chegitdan paxta tolasini ajratishda uning yuzasida mayda tolali qismi paxta momig’i qoladi.Paxta momig’I to’qimachilk sa’noatida ishlatilmaydi ,lekin kimyoviy va sellyulozada -qog’oz sa’noati uchun bebaxo xomashyo hisoblanadi.Shuning uchun Respublikada oxirgi 10-yilda bir qator paxta sellyulozasi va uning asosida qog’oz ishlab chiqarish korxonalarini ishga tushurildi . Yiliga O’zbekistonda o’rta hisobda 3,5 mln tonnage paxta xomashyosi tayyorlanadi.Paxta tozalash korxonalarida paxta xomashyosini qayta ishlash jarayonida 70-90 ming tonna paxta momig’i1 hosil bo’ladi. Paxta momig’idan kimyoviy qayta ishlash uchun ,qog’oz va lok bo’yoq sanoati uchun sellyuloza ishlab chiqariladi SELLYULOZA-fransuzcha ,cellulose,lotinchada cellular-hujayra angidrid- Bglyukozalarning elementar zvenolaridan tuzilgan polasaxarid (C6H5O5) Sellyuloza asosan ba’zi o’simlik urig’lari tukida ,Mas, chegit tukida (97- 98%),yog’ochda (40-50%) quruq modda hisobida bo’ladi.

Sellyulloza tabiiy materallardan sellyuloza bo’lmagan komponentlarni parchalovchi yoki erituvchi reagentlarlar ta’sir ettirib ajratib olinadi .Sellyuloza ajratib olish usuli o'simlik materalining tarkibi va tuzilishiga bog’liq .Paxta tolasidan sellyulozani olishda yumshoq usulda qo’llaniladi .Paxta tolasi o’yuvchi natriy (NaOH)ning 1,5 -3 %eritmasi bilan 3-10 atm bosimda 3-6 soat qaynatilib ,oksidlovchilar bilan oqartiriladi.Sellyuloza yog’ochdan ajratib olishda (yog’ochda 40-50%) sellyuloza ,5-10% geksozonlar 10-20% pentozonlar 20-30% lignin 2-5% smola va boshqa aralashmalar bo’lib ,ular murakkab morfologik tuzilishga ega bo’lganligi uchun murakkab eshlov berish usuli yog’och tarashalarini sulfitli yoki sulfatli qaynatish usuli qo’llaniladi.Sellyuloza oq rangli tolali materal ,zichligi 1,52-1,54g/sm3(20°da). Kimyoviy tabiatiga sellyuloza ko’p

atomli spirtdir makromolekula elemintar zevinosida gidroksil guruh bolganligidan ssllyuloza iahqoriy metallar va asoslar bilan reaksiyaga kerishadi. II ASOSIY QISM SELYULLOZANING ISHLAB CHIQARISH USULLARI Sanoat va labaratorya sharoitlarida sellyuloza olishning bir qator usullari mavjud va shu bilan birga hozirgi kungacha ham bu jarayonning yangi usullari yaratilmoqda .Barcha usullar kimyoviy moddalar tasirida selyullozaga nisbatan liginning oson parchalanishiga asoslangan . Seyulloza lishni 6ta guruhga ajratish mumkin 1Kislotali 2Ishqorli 3Neytral 4Oksidlash 5Bosqichma-bosqich 6Bir necha usulni birgalikda olib borish usullari. Kislotali usulga –sulfit,bisulfit va azot -kislotali usullar tegishlidir. Ishqorli usulda –selyulloza olish sulfat ,natron,ishqorli -sulfitusullarini uz ichiga oladi Neytral usulida –sellyuloza olish guruhiga monosulfit va gidrotrop usullari qo’llaniladi Oksidlanish usullari—bilan ham sellyuloza olish sanoat miqiyosida tarqalmagan Bu usulda xlor ikki oksidi ,natriy xlorat ,va xlorit qo’llaniladi. Bosqichma-bosqich usullari—odatdabitta usulda foydalanilmaydi bunda turli lekin bir biriga yaqin bo’lgan reagentlar blan xomashyoga ketma ket ishlov beriladi. Kombirlangan usul –har xil reagintlardan foydalanib ikki va uch bosqichda olib boriladi. 2.1 SELLYULOZA ISHLAB CHIQARISH TEXNALOGIYASI Somondan sellyuloza olishni birimchi bor 1853 yilda MALLYE kashf etgan undan keyin UATT va BARDJESS tomonidan 1854 yillarda yog’ochdan sellyuloza olishini mumkinligini kashf etganlar .Bu kashfiyotlar natron usulida sellyuloza olishga emkon yaratadi.Birinchi natronsellyuloza korxonlari 1860 yilda Amerikaning Royersford shahrida qurilgan keyinchalik Angilya ,shevitsiya Germany ada ham natron sellyuloza korxonalari qurilgan va ishga tushurilgan.

Bianchi bo’lib sulfit sellyuloza olish patintini 1866 yilda amerikalik olim TILGMAN olgan va sulfit sellyuloza olishning kashfiyotchisi hisoblanadi.Sulfit usulida sellyuloza olish sellyuloza -qog’oz sanoatida muhim ahamyatga ega bo’lgan, chunki sulfit sellyuloza ishlab chiqarish bishqa ma’lum bo’lgan usullar ichida arzon bo’lib shu bilan bir qatorda olingan yarim tayyor mahsulot yuqori oqlik darajaga ega edi. Qog’oz va qalin qog’oz ishlab chiqarish nuqtayi nazaridan sellyuloza xossasini aniqlovchi omillar bu tolali materallar tabiati .Selyullozaning chiqimi,yetilish darajasi va qaynatish usulidir .Hozirgi kunda dunyoda ishlab chiqariladigan sellyulozaning 93% I qog’oz va qalin qog’oz ishlab chiqarishda,qolgan qismi esa boshqa hamma sohalar uchun hizmat qiladi.Kimyoviy qayta ishlashda faqat oqartirilgan va ko'pincha xossalari yaxshilangan ,ma’lum fizik kimyoviy xossali selyullozadan foydalaniladi. Qog’oz sanoatida ishlatilishga mo’ljallangan Selyullozadan qog’oz hosil qila olish hossasiga,yani qog’oz vvarogi asosinihosil qila oladigan xossaga ega bo’lishi talab qilinadi. 2.2 SELYULLOZA EFIRLARI Selyulloza gidroksil guruhini alkillash yoki atsillash natijasida olingan mahsulotlar .umumiy formulasi [S6N7O2 OR3] oddiy selyulloza efirlari va [S6N7O2(OCOR)3]n murakkab Selyulloza efirlari . Oddiy selyulloza efirlarini sentiment qilishning asosiy usuli ishqorli selyullozaga galogenalkinlar yoki alkil sulfatlar tasir ettirishdan iborat .Bu jarayon yuqor (80 —120°)temperturada olib boriladi. Oddiy selyulloza efirlari 30—50 %li NaOH muhitida olinadi Etirifikatsiya 5-10soat ichida davom etadi Murakkab selyulloza efirlarini sentizlashda kislota yoki ularning angidrid va xloranggidrid etirefikatsiyalovchi reagent vazifasini bajaradi. Murakkab selyulloza efirlarining eng ko’p eshlatiladigani ularning meniral kislotalar,mas, nitrat kislotasi bilan burikmasi nitrot selyulloza.Selyulloza efirlari qog’oz to’qimachilk ,lok-bo’yoq sanoati ba boshqa sohalarda ishlatiladi. III AMALIY QISM SELYULLOZANI YUVISH Qora ishqor bilan aralashgan selyullozani yuvishdan maqsad bir selyullozani quyultmada to’liq tozalash va yuvish uskunalarida yqori konsentratsiyali qora ishqorni olish