QO‘ZG‘ALUVCHAN TO‘QIMALAR VA ULARNING XOSSALARI Reja: 1. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar haqida umumiy tushuncha; qo‘zg‘aluvchanlik. Qo‘zg‘alish. 2. Asab hujayrasi va uning fiziologik xossalari. Glial hujayralar. Sinapslar haqida tushuncha. Qo‘zg‘alishning sinapslar orqali o‘tishi; 3. Bioelektrik xodisalar. Refrakterlik. Labillik. 4. Ta’sirotning qutib qonuni.

1. Qo‘zg‘aluvchan tuqimalar haqida umumiy tushuncha. Qo‘zg‘aluvchanlik qo‘zg‘alish. Adekvat bo’lmagan (noadekvat) qo’zg’atuvchilar masalan, fotoreseptorlarga yoki asab tolalariga mexanik tarzda ko’rsatiladigan ta’sir kuchi adekvat qo’zg’atuvchilarning bo’sag’a energiyasiga nisbatan bir necha barobar yuqori bo’ladi. Ba’zi hujayra va to’qimalar (asab, mushak va bezlar) adekvat ta’sirotiga tez reaksiya ko’rsatishga maxsus moslashgan. Bunday hujayra va to’qimalar yuqorida aytib o’tganimizdek qo’zg’aluvchan to’qimalar deb ataladi, ularning ta’sirotga qo’zg’alish bilan javob qaytarish qo’zg’aluchanlik deb yuritiladi. Ta’sirlovchi (qo’zg’atuvchi)ning qo’zg’alishga sabab bo’ladigan minimal kuchi qo’zg’aluvchanlik o’lchovi bo’lib xizmat qiladi. Qo’zg’aluvchining shu minimal kuchi ta’sirot bo’sag’asi deb ataladi. Ta’sirot bo’sag’asi qancha yuqori bo’lsa, qo’zg’aluvchanlik o’shancha past bo’ladi va aksinsa, ta’sirot bo’sag’asi qancha past bo’lsa, qo’zg’aluvchanlik o’shancha yuqori bo’ladi. Qo’zg’atuvchi hujayralar uchun yetarli qo’zg’atuvchilar mavjud bo’lmagan hollarda esa ularga fiziologik tinim holat xos bo’ladi, u albatta tomoman faoliyatsizlikni bildirmaydi, chunki joriy metabolizmning davom etishi bilan bog’liq. Ba’zi tashqi qo’zg’atuvchilar hujayralarda salbiy reaksiyalar: metabolizmning pasayishi, o’sishning susayishi, qo’zg’atuvchiga nisbatan qo’zg’alanishning susayishini keltirib chiqarishi mumkin. Bunday reaksiyalar tormozlanish deyiladi. Tormozlanish tashqi muhit ta’siri orqali ham, organizmning ichki muhit ta’sirida ham yuzaga chiqishi mumkin. Tormozlanish hodisasi muhim biologik alomat bo’lib, u ko’p hujayrali organizmning hujayralari funksiyasini uyg’unlashtirishi va boshqarilishi jarayonlarida keng uchraydi. Odam va hayvonlar organizmida asab tizimi va mushak hujayralari muhim ahamiyatga ega. Asab hujayralari (neyronlar) ko’p hujayrali organizmning xilma-

xil qismlarini o’zaro bir-biriga bog’laydi (integrasiyalaydi). Mushaklar harakatni amalga oshirib, harakatlantiruvchi sifatidagi vazifani bajaradi, boshqacha qilib aytganda organizmni uni yashab turgan muhitidagi faolligini, hamda ichki a’zolar (yurak, o’pka, ichak va hokazolar) ning mexanik funksiyalarini ta’minlaydi. 2. Asab hujayrasi va uning fiziologik xossalari . Hayvonot olarnini asab tuzilishini asosiy tiplari diffuzion (to’rsimon), tugunsimon (zanjirsimon, tolasimon yoki narvonsimon) va naysimon xillari farqlanadi (10.2.1 - rasm). Diffuzion tipdagi asab tizimi tuban ko’p hujayrali (masalan, kovakichlilar)ga xos, bu tizim asab elementlarini hayvonning butun tanasi bo’ylab deyarli bir xil taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Tolasimon (tugunsimon) tipdagi asab tizimi yuksak umurtaqasiz hayvonlar uchun xos bo’lib, bunda asab elementlari tolasimon tarzda yig’iladi va ular o’zaro bog’lamalar orqali birikadi, hamda tananing qolgan qismlari bilan esa periferik asablar orqali bog’lanadi. Naysimon tipdagi asab tizimi asab elementlarining asab nayi (miya) da va ayniqsa bu nayning oldingi kengaygan qismi (bosh miya) da yig’ilishi bilan tavsiflanadi. Bu tip odam va umurtqali hayvonlarga xosdir. Bosh va orqa miyalar organizmning qolgan qismlari bilan ko’pdan-ko’p asab tolalari yordamida bog’lanadi. Qo'zg'aluvchan hujayralar uchun ta'sirlovchilarning ta'siriga o'ziga xos javob beradigan qobiliyati bor, ularda maxsus fiziologik jarayon-qo'zg'alish ro'y beradi. Qo'zg'alish fizikaviy va kimyoviy jarayonlar va funksional o'zgarishlar yig'indisida namoyon bo’ladigan murakkab to'lqinsimon biologik reaksiyadir. Qo'zg'alish jarayonida hujayra membranasining bioelektrik jarayonlari o'zgaradi, hujayra fiziolgik tinchlik holatidan shu hujayraga xos fiziologik faol holatiga o'tadi: mushak qisqaradi, bez hujayrasi sekret chiqaradi, asab impulslari pay do bo'ladi.

Qo'zg'aluvchan hujaylarda uning sitoplazmasi bilan tashqi muhit o'rtasida, ya'ni hujayra yuzasidagi membrananing ikkala tomonida biopotensiallari doim farq qiladi. Hujayra membranasi shu tariqa qutblangan (polarizatsiyalangan)-ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli bo‘ladi. Shu potensiallar farqini membrana potensiali deb atashadi. Bu farq bir necha o'n millivoltga mos keladi. Har qanday organizm va uning barcha hujayralari ta'sirlanuvchan bo'ladi, ya'ni tashqi muhit ta'sir etganda yoki holati buzilganda o'z strukturasini o'zgartirish, faoliyat ko'rsatish, bu faoliyatni kuchaytirish yoki susaytirish bilan javob beradi. Turli ta'sirlarga javoban organizm va hujayralari strukturasining o'zgarishini biologik reaksiyalar, ularni vujudga keltiradigan va yuzaga chiqaradigan ta'sirlarni esa ta’sirlovchi yoki stimullar deb yuritishadi. Tirik hujayralar va ko’p hujayrali organizmlarning jonsiz moddalarning passiv reaktivligidan tubdan farqlanadi. Bu farq shundan iboratki, hujayralardagi reaksiyalar uchun kerak bo’lgan energiya, tashqi muhit ta’siri evaziga hosil bo’lmay, balki tashqi ta’sir natijasida yuzaga chiqadigan hujayra ichidagi metabolitik jarayonlar evaziga hosil bo’ladi. Shuning uchun hujayraning energiyasi (kuchi) va reaksiya shakli tashqi ta’sir energiyasi (kuchi) bilan aniqlanmaydi. Qator holatlarda reaksiya kuchi tashqi lcuch ta’siriga proporsional bo’lishi ham mumkin, lekin doimo bunday bo’lavermaydi. Hujayraning qo’zg’alinishi deganda, ko’pincha tashqi faoliyat tarzida uning aniq ko’zga tashlanadigan reaksiyasi: hujayraning keskin harakati (masalan, uning qisqarishi), elektrik signalning hosil bo’lishi, sekret (shiraning) quyilishi tushuniladi. Qo’zg’alanish deb nomlangan tushuncha umumbiologik tushunchadir. Maxsus fizologik adabiyotlarda qo’zg’alish deganda ba’zan hujayraning faol elektrik javobi (ta’sir potensiali nomi bilan) e’tiborga olinadi, qisqarish va shira ajratishni esa elektrik reaksiya oqibati sifatida tushuniladi. Shunday qilib, qo’zg’alanish qobiliyatiga ega bo’lgan hujayralar ya’ni, mushak, asab, bez hujayralari qo’zg’aluvchan hujayralar deyiladi. Qo’zg’aluvchan hujayralar ya’ni, qo’zg’aluvchanlik qobiliyatini namoyon qiluvchilarga sensor reseptor elementlari-asab uchlari va maxsus reseptor hujayralar ham kiradi. Bu

hujayralarning qo’zg’aluvchanligi makroorganizmlarning reaktivligini ta’minlaydi. Qo’zg’aluvchanlik ba’zan bir hujayrali organizmlarda ham kuzatiladi. Qo’zg’aluvchanlikni yuzaga chiqaradigan tashqi ta’sir omillari sifatida mexanik, kimyoviy, tovush, yorug’lik kabilar xizmat qilishi mumkin. Har qanday qo’zg’alanuvchi hujayra uchun ta’sir etish omillari qo’zg’atuvchilarning jamlanmasi ikki o’zaro teng bo’lmagan: adekvat va noadekvatdan iborat bo’ladi. Adekvat qo’zg’atuvchi muayyan hujayra turiga mos bo’lib, u juda kichik ta’sir energiya (dozasi) da ham qo’zg’alishni yuzaga chiqara oladi. Masalan, ko’z fotorestorlari uchun yorug’likni farqlash, eshituv reseptorlari uchun tovush, hid sezish reseptorlari uchun hid chiqamvchi moddalarni farqlash va hokazolar shu jumlaga kiruvchi qo’zg’atuvchilardir. 10.2.1-rasm. Neyronlarning asosiy tuzilish tiplari. A-tolasimon, B-psevdounipolyar (sensor) neyron, V-multipolyar neyron, G-narvonsimon neyron (tipik neyron), 1-soma, 2-sinaps, 3-akson, 4-dendrit, 5-markaziy o’siq. Asab tizimi asab to’qimasidan tashkil topgan bo’lib, asab to’qimasi esa asab hujayralari bilan neyrogliyadan tuzilgan. Asab hujayrasi o’siqlari bilan birga neyron deb ataladi (10.2.1, 10.2.2-rasmlar).