Shoyim Bo’tayev qissalarida milliylik XX asr о‘zbek nasri о‘z boshidan kо‘plab voqealarni о‘tkazdi. U hamon shakllanish, о‘sish jarayonida hisoblanadi.Bugungi nasrimizning yorqin vakillaridan biri, ajoyib san’atkor adib Shoyim Bо‘tayev hisoblanadi.Bugungi kun о‘zbek nasridagi uslub aniqroq tasavvur etish uchun betakror uslub yо‘lidan borayotgan yozuvchilar asarlarini tahlil-talqin qilish adabiyotimiz, adabiyotshunosligimiz ufqlarida yangi-yangi imkoniyatlar ochadi.Shoyim Bо‘tayev о‘zining ajoyib uslubiga, betakror tiliga ega bо‘lgan yozuvchi ekanligini bugungi kunda uning kitobxonlari, muxlislari tan olishadi, bugungi kun о‘zbek adabiy tanqidchilari esa adib asarlari tо‘g‘risida kо‘plab ijobiy fikrlarni bildirishmoqda. Kо‘plab ijodiy davralarda bahs-munozaralarga sabab bо‘lmoqda. Bu – bekorga emas albatta.О‘ziga xos yozuvchi, hozirgi о‘zbek prozasini yalovbardorlaridan biri Shoyim Bо‘tayev Tojikiston respublikasi Xо‘jand viloyatining О‘ra-tepa tumanidagi Chorbog‘ qishlog‘ida tavallud topgan.Chorbog‘ qirlari orasidagi Kо‘chkina, Mong‘it, Bolg‘ali, Mujun, Itorchi, Ovchi singari sо‘lim qishloqlarning biri bо‘lib, unda turkiy va о‘zbek urug‘lariga mansub elatlar yashaydi. Bu yerlarining kishilari de h qonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadilar. Ushbu sohalar esa albatta turkiy xalqlarning milliy, о‘ziga xos yashash tarziga sezilarli ta’sir etmay qolmaydi. Turkiston tizma tog‘lar etaklariga sochilib ketib yashovchi xalqlarning tili lahjalari-yu shevasi rangin boy, urf-odatlari, an’analari qadimiy hisoblanadi. Tog‘ havosi-yu suvidan baxramand bо‘lgan kishilar tabiatday totli, qaysar, chо‘rtkesar, adolat tuyg‘usi kuchli bо‘ladi. Shoyim Bо‘tayev xuddi shunday muhitda о‘sib tarbiyalangan insondir. Shoyim Bо‘tayev о‘zbek adabiy xaritasini yangi jо‘g‘rofiy hudud betakror, adabiy aholi evaziga boyitdi. Shoyim Bо‘tayevning о‘nlab hikoyalari «Kun botardagi bog‘» , «Shamol о‘yini», «Eski arava», «Muyulishdagi uy», «SHо‘radan qolgan odamlar» kabi qissalari, «Kо‘rg‘onlangan oy» romani о‘z kitobxonlariga yetib borgan. Adibning kichik yoki katta hajmli asarlarining barchasida ham kо‘p betakror obrazlar, tabiat tasvirlari, xalqning yashash tarzi, urf-odatlari bilan birgalikda о‘zbeklarga, turkiy xalqlarga xos milliy

ruh, milliy his-tuyg‘ular, milliy sо‘zlashuv shevalarining yorqin uchqunlari yaqqol о‘z aksini topgan desak xato bо‘lmas.Har bir ijodkor adabiyotga о‘z mavzusi, qahramonlari, betakror «tili» bilan kirib keladi. Shoyim Bо‘tayev qahramonlari betakror kо‘rinishga, ruhiy holatga, о‘z tiliga, о‘z milliyligiga ega. Yozuvchi qissalarida bir-biriga о‘xshash kishilar uchraydi. “Shamol о‘yini” qissasida Zokir bulbul ismli oshiq haqida gapiriladi. «Kо‘rg‘onlangan oy» romanida ham Zokir baxshi obrazi yaratiladi. «Shamol о‘yini» qissasidagi momouloq tanavvul qilayotgan kampirlar «Kunbotardagi bog‘» qissasidagi Ulg‘ay momo tanish-bilishlari teng tо‘shlariga о‘xshab ketadi. Bu obrazlar tasviri, ruhiy xolati, tili, harakatlari tasviri shunday beriladiki, undan о‘zbeklarga xos xususiyat turkiy xalqlardagi milliy shaxsiyatni sezmaslikning iloji yo’q. Shoyim Bо‘tayev qishloq kishilariga xos hususiyatlarni topib-topib kо‘rsatadi. Masalan, о‘zbek borki, laqab tо‘qishni yaxshi kо‘radi. Laqablar kasbga, nasabga, fe’l- xо‘yga, tashqi kо‘rinishga kо‘ra tо‘qiladi. Aytish lozim adib ayni shu о‘rinlarda ham millatga tegishli, milliy rux beradigan sо‘zlarn qaxramonlarni ismlariga joylashga urinadi. Zokir baxshi, Tilak mirishkor, Jondachi amaki, Nu’mon qirtish, Ergash kalta, Nabi muallim, Raxim indamas, Vali qassob, Mutal jarchi, Sunnat о‘g‘ri, Dakan oqsaqol… singari bir qancha obrazlar kitobxon yodidan chuqur о‘rin olad. Yozuvchi asarlaridagi yakrov, gumsiyo, payxova, toyinot, tavonibi, shoyon nopisand, gulzun- donak, ufunat, nargiyo, koshoy, chalpakpazon, charxin tovoq, horiquloda hodisa, kalolot, obdast olmoq, xobi xotir, qо‘lontayoq, qamg‘oq singari sо‘zlari uchraydiki, ular aynan turkiy xalqlar tilidagi, shevalaridagi о‘ziga xoslikni ifodalab, asar ruhiyatini ochishda ahamiyatli о‘rin egallaydi va bu kitobxon diqqatini о‘ziga tortadi. Badiiy asarni anglashning kashtiroviy mohiyatini bilishdadir. «Shamol о‘yini» qissasida roviy masalasi jiddiy qо‘yiladi ya’ni, u voqealarni tasvirlaydi, qahramonlar qilmishlarini faoliyatini talqini orqali о‘zligi, xalqqa xos bо‘lgan milliy ruhiyat silsilalarini inkor etish masaalalarini berib boradi. Lekin u na qa h ramonlar x atti- harakati, na

voqealar mohiyatini ba h olamaydi. Sinchkov kitobxon tasvir, fikrlar ifodasidagi asar g‘oyasini yozuvchi konsepsiyasini bilishi, anglab olishi qiyin kechmaydi. Shoyim Bо‘tayev asarlaridagi raviy kesatiq, pichinga usta. U shо‘ro davridagi rasmiy, siyoqqa munosabatlarni о‘rniga qо‘yib tasvirlaydi. Bir о‘rinda “bо‘yniga bо‘yinbog‘ bog‘langan xiradmand” ning qilmish qidirmishlari bо‘yinbog‘ga nisbatan tasvir etiladi. “Shamol о‘yini” qissasi roviy rais, Berkinboy, Yoshiuzoq haqida gapirar ekan, bulbulgо‘yo bо‘lib ketadi, labi-labiga tegmaydi, tesha tegmagan kesatik, pichinglarga zо‘r beradiki, bundan kо‘zlangan maqsad yolg‘on munosabatlar, tо‘ralarcha munosabat ajoyibotlari orqali shо‘ro davridagi chetdan kirib kelib о‘zbeklarni о‘zligi, millat e’tiqodi, shaxsiyatiga salbiy ta’sir kо‘rsatishi va yoshlarning tarbiyasida milliy an’analardan kо‘ra yosh xalq urf-odatlarini ta’sirini oshib borishini ochib beradi. Xalq milliy ruhiyatini avvalo uning imon- e’tiqodi namoyon bо‘ladi. Shoyim Bо‘tayev asarlari asosiy g‘oyasi ham qayerdaki imonli, diyonatli kishilar yashar ekan, о‘sha yerda qut-baraka, fayz bо‘ladi. “Shamol о‘yini” qissasi milliylik ruhi о‘zgacha tasvirlarda berilgani bilan ham axamiyatli. Qissada keltirilgan momouloq urf-odati yoki о‘zbek xalqiga xos el hashari udumi buning bir namunasidir. Momouloqni tashkil qilish, о‘tkazish, qishloq kampirlarini sо‘zlari, qishloqdagi voqealarga о‘zlaricha fikr bildirishlari barcha barchasidagi tasvirlarda milliy ruxiyat seziladi. Yoxud Berkinboyni qora tortib kelgan Yoshiuzoq uchun xalq qishloq ahlini el xashari uyushtirib uchun qurib bergan uylari, bu jarayonda elni kishilari tutgan yul, kо‘rsatgan mehr -muruvvat, oliy ximmatliklari butunlay о‘ziga xos xalk shaxsiyati, millat ruxiyatidagi xususiyatdir. El xashari urf- odatlar ichida о‘zbeklarning bir-biriga bо‘lgan qishloq kishilari hamjixatligi, saxovatpeshaligi singari xislatlarni yaqqol namunalardan biri. Qissadagi udumlardan yana biri elni yillar davomida odat tusiga aylantirib о‘z turmushlarida qо‘llab kelayotgan jarayon miroblarning xalk dehqonchiligi, ekinlari, bog‘lariga tog‘ buloqlaridan yig‘ilib keladigan suvlari taqsimlab yetkazib berishidir. El katta kichgina mirob bо‘lgan

kishiga ehtiromi, ishonchi, hurmati kabi munosabatlar barchasi hech qachon milliy ruhiyat silsilasidan holi bо‘lmaydi. Yozuvchi bu о‘rinlarda ayni shu tasvirlarni ajoyib tarzda bera olgan. Shoyib Bо‘tayev tepaliklar hayotini, urf-odatlarini tasvirlarkan, dastlab ularning ajdodlari haqida, elning udumlarini kelib chiqishi, bugungi kundagi kishilarni ajdodlar xotirasiga hurmati va jamiyat hayotidagi yuz berayotgan о‘zgarishlarga qaramay el shaxsiyati, soddaligi, muruvvatli, saxovatpeshaligi inson degan zotga nisbatan yuksak hurmati kabi о‘ziga xos xislatlar betakror chizgilarda beriladi. Adib tasvirlarni о‘ziga xos tarzda yaratadiki, kitobxon voqelar tizgini orqali bir olis tog‘lik xalq yashovchi qishloq muhitini jamiyat hayotida yuz berayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy о‘zgarishlardan ma’lum darajada о‘zgarishi, xalqining hayot, tarzidagi munosabatlarda yangi davr jarayonining ta’sirini anglab boradi. Bu yozuvchini davrga shu bilan birga tarixga, ajdodlarning bosib о‘tgan kechagi kuniga nazar tashlab mantiqiy xulosa chiqarishga undaydi. «Shamol о‘yini» qissasida tepaliklar hayotidagi yuz bergan voqealar asli, xalq millatining о‘zligigi, milliyligiga, о‘ziga xos shaxsiyatiga hech qanday ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy bosim, tahdid butunlayin ta’sir kо‘rsata olmaydi, degan xulosaga kelishga sabab bо‘ladi. Chunki har qanday tashqi ta’sir, о‘zgarishlar xuddi shamol bir esib о‘tguvchi el kabi о‘tkinchidir. Agar millat shaxsiyati zamini mustahkam bо‘lmasa hech bir tashqi ta’sir kuchlarisiz ham xalq hayotida tanazzul yuz berishi aniq. Kechagi о‘tmishidagi xotiralar, ajdodlar merosi mavjud ekan el milliy ruhi о‘lmaydi. Bu qat’iy xulosaga Shoyim Bо‘tayev qissalarini о‘qigan har bir kitobxon qо‘shila oladi. Negaki, qissalaridagi elga ta’sir kо‘rsatib о‘zgarishlarga ma’lum darajada sabab bо‘luvchi shaxslar, obrazlar, voqealar asar yakunida yana yо‘qlik tomon boradi. Voqealar yakunida о‘sha asliga, nasliga mos el kishilari о‘zligi, milliyligi zaminida qoladi. “Shamol о‘yini”dagi el turmush tarziga ta’sir о‘tkazmoqchi bо‘lgan obrazlar ham gо‘yo о‘tguvchi bir shamol kabi yana yо‘qlikka, mavhumot alamiga yuz tutdi. Bir ramziy ma’nodagi «Shamol о‘yini» bо‘lgani ayondir. Yozuvchilik iste’dodi deyilganda faqat yozaverish, hayotni odamlarni bilishinigina tushunilmaydi. Har bir yozuvchi asar yaratish uchun kо‘p о‘qiydi, ustoz

san’atkorlar yaratgan badiiy boyliklarni uzluksiz о‘zlashtiradi. Badiiyat olamining о‘ziga xosliklarini, yetakchi yо‘nalishlarini, mumtoz maktablarini anglab yetgan о‘lmas san’atkorlar ijodini mukammal о‘rgangan odamgina ijod qilishi, kishilar yodida qoladigan asarlar yaratishi mumkin. Shoyim Bо‘tayev asarlarini о‘qir ekanmiz yozuvchi rus mumtoz adabiyotini chuqur bilishni, jahon adabiyotidan yaxshigina xabardor ekanligini his qilish mushkul emas. “Eski arava” qissasi unchalik kata bо‘lmagan asar bо‘lib, bu qissada yozuvchi о‘zbeklar yurtiga kirib kelgan yangi tuzum siyosati va bu orqali jamiyatdagi о‘zgarishlarga yashirin u qadar ochiq bо‘lmagan tarzda munosabatda bо‘ladi. Asarda yaqqol burtib chiqqan tasvirlar kishilarning о‘zidan yuqori amaldagilarga yoki chetdan kelgan vakillarga bo’lgan laganbardorligi tajallilanadi. Qissada hech bir о‘rinda о‘zbek xalqi, millati urf-odati, kishilar sajiasi xaqida bir sо‘z ham aytilmaydi. Unda bu asarda millat timsoli berilmaganmi, degan fikr tug‘iladi. Asli bunday fikr tо‘g‘ri bо‘lmaydi.Sababiki, har bir yozuvchi о‘z asari zamiriga millat, xalqining о‘zligini poydevor qoya etib qо‘ygan bо‘ladi. Faqat buni ba’zan yashirin tarzda beradi. «Eski arava»dagi yashirinlik ham ana shunday. Bu asarda voqealar tushunarsizdek kо‘rinadi. Ammo yaxshiroq о‘ylab kо‘rilsa, qissada aytilmoqchi bо‘lgan masala shuki, el shaxsiyatiga (chet) boshqa davlatdan kelgan kishilarning ta’siri salbiy oqibatlarga olib kelmasligi uchun xalqning ichidagi о‘z amalini suiste’mol qiluvchi mansabparast kishilarni avvalo, el-yurt kishilari nomidan ish kо‘rishini oldini olish zarur. Shoyim Bо‘tayev Chichikov ma’naviy olamini yaxshiroq о‘rgangan bu shaxs obrazni yaratishda namoyon bо‘lgan. Bu obraz ta’rifini shunday keltiradi. «… Povel Ivanovich san’atga uncha muncha ishtiyoqi bо‘lsada, she’riyatni kо‘rarga kо‘zi yо‘q edi. Buni sababi shoirlarni dunyodagi eng bemaza odamlar deb bilar edi. Shoirlarda tayin bо‘lmaydi. Masalan, Pushkin degan bir arab imperatorlarning о‘zlari bilan olishishdan ham toymaydigan kimsa, Chichikov haqida ham Gogolmi, Mogolmi deganlarga allaqanday bо‘lmag‘ur gaplarni gapirib yurganmish. Gapirsa gapiraversin, Chechikovning sovuniga h ali kir yuvmabdi. Garchi u eski aravada yursada , uzoqqa ketadi. Chechikovning bu eski aravasining g‘ildiragi qaysi puchmoqqa yetmasin, uni hurmatu e h tirom bilan