logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. «SIYOSIY MADANIYAT»NING MOXIYATI VA MAZMUNI

«SIYOSIY MADANIYAT»NING MOXIYATI VA MAZMUNI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.9755859375 KB
Ko'chirib olish
« SIY OSI Y MA DA N IY A T» N IN G MOX IY A TI VA MA ZMUN I Reja 1.Siyosiy madaniyat»ning ta’riflash muammolari. 2.Siyosiy madaniyatning mazmuni va moxiyati. 3.Siyosiy madaniyatning funksiyalari. 1. « Siy osiy madaniy at » ning t a’rifl ash muammolari. Keng ma’noda madaniyat odamlarning narsa va xodisalar muxitida, ma’naviy tasavvurlari va xulk-atvor amdozalarida zoxir buladigan faoliyat modellarining butun majmuini uz ichiga oladi. Ular ichida eng muximi ijtimoiy-madaniy modeldir, zotan jamiyat ijtimoiy tizim sifatida birdamlikning aloxida baxolash me’yorlari mexanizmi ork£li kayta tuziladi. Siyosiy faoliyat jamiyatni birlashtirishda asosiy urin egallagani tufayli, siyosiy madaniyat xam jamiyatni birlashtirish mexanizmlari majmuining markazida turadi. Siyosiy madaniyat insoniyat umumiy madaniyatining siyosat bilan bevosita boglik katta soxasidir. U inson siyosiy turmushi xamda jami yat siyosiy xayotining erishilgan darajasi, sifati va yunalishida, binobarin, siyosiy jarayonlar, odamlarning siyosiy faoliyati, siyosiy institutlar va tuzumlarning faoliyati va rivojlanishi, yetakchi siyo siy kadriyatlar va xulk-atvor namunalari, nazariyalar va mafkuralar, fukarolarning siyosiy ijtimoiylashishi va ijtimoiy munosabatlarni modernizatsiya kilish alon;alari tizimining xususiyatida uz ifodasini topadi. «Inson ma’naviy kamolotining eng muxim kurinishi va zarur shartlaridan biri siyosiy madaniyatning usib borishidir. Siyosiy madaniyat... odamlarning goyaviysiyosiy yetukligi, nazariy bilimlarni istikbolni yorxin tasavvur etgan xolda amalda kullay bilish, kun tartibidagi siyosiy, iktisodiy, ijtimoiy va mafkuraviy muammolarni keng mikyosda xal etish maxorati demakdir» 1 . 1 Тулеиов Ж. Миллий кадриятлар жамиятимиз маънавий покланишнинг замини // Мустакиллик ва ижтимоий тараккиёт. — Т., 1998. — 128—1296. Siyosiy madaniyatga mos «siyosiy odam», siyosatning inson substansiyasi, jamiyat siyosatining sifati siyosiy madaniyatning natijasi va mezonidir. Siyosiy madaniyat keng ma’noda siyosiy munosabatlar sub’ektlarining siyosiy tajribasi, siyosiy bilimlari va sezgilari darajasi, faoliyat va xulk-atvor namunalari majmuining kursatkichi, mamlakat, sinf, millat, ijtimoiy gurux va individlar turmush tarzining umumiy ta’rifi bulib xizmat kdyaadi. U ijtimoiy taba љ alar va aloxida odamlarning siyosat soxasidagi tarixiy tajribasi va tarixiy xotirasini, siyosiy xulk-atvorga ta’sir etuvchi kunikmalari va moyilliklarini ifoda etadi. Mazkur tajribada tashki va ichki munosabatlar soxasidagi tasavvurlar xamda ustuvorliklar umumlashtirilgan, kayta tuzilgan kurinishda namoyon buladi. Siyosiy madaniyat uz kelib chikishiga kura siyosiy munosabatlarning vujudga kelishi bilan bevosita bezlik. Kadimgi Rimda doim kat’iy uzini uzi cheklash va jangovar jasorat bilan sugorilgan shonli utmish ideallariga murojaat etil gai xamda mazkur xislatlar barpo etilgan davlatning buyukligi va muvaffakiyatining eng muxim sharti xisoblanishi nazarda tutilgan. Bu atama dastlab X VIII aerda falsafa va boshka ijtimoiy fanlar doirasida kullana boshlandi. «Siyosiy madaniyat» tushunchasi siyosiy va ijtimoiy fanlarning tushunchalari katoriga nisbatan yakinda kiritildi. Siyosatshunoslikka doir adabiyotda siyosiy madaniyatning unlab ta’riflari mavjudki, bu maz kur xodisani yagona tushunish va uni urganishga nisbatan umumiy e’tirof etilgan yondashuv mavjud emasligini kursatadi. Olimlar siyosiy madaniyatning tub axamiyatga ega bulgan bir necha konsepsiyalarini ajratganlar. Siyosiy madaniyatning institutlashish jarayonida, yukorida ta’kidlaganimizdek amerikalik siyosatshunoslar Gabriel Almond va S. Verbaning 50-yillar oxiri — 60-yillar boshida e’lon kilingan xamda madaniyat va siyosat soxalari kesishadigan nuktadagi ijtimoiy xodisalarni urganishga bagishlangan asarlari muxim urin tutdi 2 . Bu mualliflar «siyosiy madaniyat» tushunchasining uzi siyosiy tizim va uning turli kismlariga xamda mazkur tizimdagi urniga doir uziga xos siyosiy kridalarga ishora kilishiga yp ђ y berganlar. Boshkacha aytganda, siyosiy madaniyat axolining bilimlari, sezgilari va baxolashlarida uz aksini topgan siyosiy tizimdir 3 2 . Mazkur mualliflarning fikricha, siyosiy madaniyat ong soxasi bilan cheklanadi. Bunday tushunish umumiy madaniyat talkinidan kelib chikadi. Siyosiy madaniyatni bunday tushunishning tankid kilinishi natijasida unga psixologik elementlargina emas, siyosiy xulk-atvor elementlari xam kiritildi. Amerikalik olim D. Pol siyosiy madaniyatni «jamiyat siyosati negizida yotgan kadriyatlar, ramzlar xamda kursatma va xulk-atvor namunalarining konfigurakiyasi» deb ta’rifladi. Xush, nima uchun aynan XX aerning 50—60-yillarida ushbu xodisaga e’tibor kuchaydi? Gap shundaki, bu davrda mustamlakachilik zulmidan kugulgan mamlakatlar AKSh siyosiy institutlaridan andoza olishga intildilar, ammo ularning bu urinishi muvaffakiyatsiz tugadi. Buning sabablarini aniklashga uringan amerikalik siyosatshunoslar «siyosiy madaniyat» konsepsiyasiii ta’riflab berdilar. Siyosatshunoslikning mazkur yunalishini nazariy jixdgdan 2 Каранг : Almond G. Comparative Political Systems // The Journal of Politics. Vol. 18. — № 3. — 1956; Almond G., Verba S. The Civil Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Countries. — Princeton, 1963. 3 Интернет материали: http :// vvww . politstudics . ruAirchive / authors л2. him . rivojlantirishga G. Almond, S. Verba, L. Pay, D. Elazar va U. Rozenbaum katga xdssa kushdilar. Ammo jamiyatning ijtimoiy tuzilishi va madaniyat urtasidagi alokalarning xususiyatini, siyosiy jarayonning rivojlanishiga turli xalklar va millatlar an’analari va urfodatlarining ta’sir darajasini, siyosatda psixologik omillarning urnini urganish uzok tarixga ega. Xozirgi kuvda «siyosiy madaniyat» tushunchasi bilan kamrab olingan narsalarga utmishda kupgina mutafakkirlar — Aristotel, N. Makiavelli, Sh. L. Monteske, A. de Tokvil, M. Veber, N. Ya. Dani levskiy, N. A. Berdyaev va boshkalar xam e’tibor berganlar. Keng falsafiy ma’noda kullanuvchi «siyosiy madaniyat» tushunchasiga esa madaniyat va siyosatning uzaro ta’siri muammolarini urgangan nemis ma’rifatparvar faylasufi Iogan Gerder (1744—1803) asos solgan. Umumiy nuktai nazarga kura, siyosiy madaniyat jamiyat umumiy madaniyatining tarkibiy jixatlaridan biri bulib, odamlarning uz manfaatlarini ruyobga chikarish uchun kurashda ishtirok etish, xokimiyatga ta’ sir kursatish yoki uni egallash uchun boshka tabakalar va siyosiy kuchlar bilan tortishishga moyilligi va tayyorligining ifodasi xisoblanadi 4 . Siyosiy madaniyatga berilgan klassik ta’riflardan biri shunday yangraydi:«Siyosiy madaniyat umuman siyosiy tizimga, uning tarkibiy ksmlariga va siyosiy ishtirokchilarga nisbatan xilma-xil, ammo barkaror tarzda takrorlanuvchi konuniyatlar va baxolovchi mezonmuljallardir». Siesiy madaniyatning mazkur talkinida olimlar bir kator nuksonlarni anikladilar: birinchidai, bu xolda siyosiy institutlarning funksional rejasi anikkuzga tashlanmaydi; ikkinchidan, unda 4 Каранг: Рябов С. Г. Политологичпа теория держави.— Киев, 1996. — С. 206.. siyosatning mazkur tomonining uta muxim xisoblangan xulk-atvor jixati e’tibordan chetda koladi; uchinchidan, siyosiy madaniyatning baxolashme’yoriy tizim sifatidagi mustakil jixati aloxida ajratib kursatilmaydi. Aniklangan jixatlarning kupgina talkinlarini umumlashtirgan rus olimi E. Ya. Batalov uz ta’rifini taklif kiladi. Sodkalashtirilgan kurinishda u shunday ifodalanadi: siyosiy madaniyat — bu individlar va guruxlarning ongi, xulk-atvor modellarining tarixan shakllanib kelgan andozalari, shuning dek siyosiy jarayon sub’ektlarining bevosita faoliyatida namoyon buluvchi siyosiy institutlarning faoliyat kursatish modellari tizimi demakdir 5 . Xar bir jamiyatda kechadigan siyosiy jarayonning tipik jixatlari aynan siyosiy madaniyat doirasida namoyon buladi, zero, turli tarixiy alrovdalrovlarga karamasdan aloxida xalklar siyosiy xayotining mazmunuzagi saklanib koladi. Siyosiy madaniyat insonning ma’naviy tabiati va rivojlanish darajasidan ajralmasdir. U siyosiy institutlarning shakllanishi, faoliyat kursatishi va takomillashishiga katta ta’sir kursatuvchi, umuman siyosiy jarayonga, siyosiy faoliyatga va keng axoli ommasining xulk-atvoriga yunalish beruvchi ijtimoiy ong elementlari va xodisalarining majmuidir. Siyosiy madaniyatga berilgan ta’riflarni ikki asosiy turkumga ajratish mumkin. Birinchi turkumga siesiy madaniyatni individlarning siyosiy yunalishi, moyilliklari va xulk-atvorlari majmui bilan boglovchi mazkur 5 Каранг: Баталов Э. Я. Политическая культура // Общая и прикладная политология / Под общ. ред. В. И. Жукова, Б. И. Краснова. М., 1997. С. 697 tushunchaning nisbatan tor talkinlari, ikkinchi turkumga esa siyosiy madaniyatpi siyosat bilan boglikumumiy madaniyatning muxim kismi deb ta’riflovchi keng talkinlar kiradi. Bizningcha, bu ikkala yondashuv bir-birini istisno etmaydi. Muximi, siyosiy madaniyatning kadriyatlar bilan boglik elementlari va yunalishi, jamiyatning siyosiy genezisiga siyosiy madaniyatning ta’sir kursatish xususiyatlari nazardan kochirilmasa, bas. Bir tomondan, siyosiy faoliyat va siyosiy munosabatlar madaniyati, ikkinchi tomondan esa — «madaniy» siyosat sifatida namoyon buluvchi bu xodisada madaniyat va siyosat uzviylashadi xamda bir-birini boyitadi, deb aytish mumkin. Siyosiy madaniyat siyosiy faoliyat bilan chambarchas boglshxbulib, uni amalga oshirishning muayyan yunalishini, «texnologiyasi»ni belgilab beradi. U individlar va siyosiy guruxlarning siyosiy ongi bilan uzaro ta’sir alokalarida buladi. Shuning uchunxamsiyosiy madaniyatga fakat siyosat sub’ektlarining ayrim bilimlari va kadriyatlari, tajribasi, an’analari va faollik darajasiping majmui deb karamaslik kerak Siyosiy madaniyat, shuning dek odamlarping muayyan siyosiy manfaatlarini ruyobga chikarish jarayoni, usuli xamdir. Siyosiy madaniyat uch asosiy shaklda namoei buladi: a) siyosiy tajriba, an’analar, kadriyatlar, orientakiyalar va kursatmalarni, siyosiy sezgi va xissiyotlarni ifodalash xamda siyosiy fikrlash usullarini uz ichiga oluvchi ma’naviy (ma’naviy amaliy) faoliyatda; b) siyosiy institutlarni tashkil etishning ma’lum usullari va namunalarini, ilmiy tafakkur yutuklarini moddiylashtiruvchi siyosiy faoliyat usulla rini kamrab oluvchi predmetli faoliyatda; v) siyosiy faoliyat usulla ri, uslubi va vositalarini, siyosiy jarasn xususiyatini belgiloaii funksional faoliyatda. Bu faoliyat shakllari bir-biri bilan uzviy boglikbulib, odamlar siyosiy erkinligining muayyantarixiy darajasini ifodalaydi. Xokimiyat priniiplari kancha xalkchil, siyosiy xokimiyatni nazorat kilish usullari kancha xilma-xil, samarali va xayotga moslashuvchan bulsa, siyosiy madaniyat darajasi shuncha yukori buladi. Binobarin, siyosiy madaniyatda siyosiy faoliyat jarayonida yuzaga keluvchi, siyosiy xukmronlik va siyospy pshtirok etish jarayonini uzaro xamda ma’lum manfaatlarga xizmat kiluvchi siyosiy ong namu nalari, shakllari va kadriyatlari uz aksini topadi. Ular siyosiy tizim, ijtimoiy guruxyoki individ uchun siyosiy erkinlikni ifodalash va ruyobga chikarishning tipik usullari xisoblanadi. Siyosiy madaniyat aloxida xodisa emas, balki umumbashariy jamiyat madaniyatining tarkibiy kismlaridan biridir. U jamiyatning boshka kichik tizimlari — iktisodiy, diniy, xukzkiy, tashkiliy, boshkaruv va boshka tizimlari bilan uzaro alokador. U jamiyat, undagi ijtimoiy guruxlar va individdarning urfodatlar va konunlarda kayd etilgan siyosiy tajribasini, ularnimg xokimiyat va siyosiy munosabatlar xakdkagi tasavvurlarini, ijtimoiy xalisalarga tugri baxo berish va muayyan siyosiy faoliyatda ifodalangan mavkeini egallash kobiliyatini uz ichiga oladi. Shuning uchun xam siyosiy madaniyat umuman jamiyatning siyosiy xayotiga, xokimiyat va boshkaruv muammolari xmda siyosatda ishtirok etish bilan bezlik jamiki narsalarga, shuning dek siyosat va xukukiy siyosat va iktisod, siyosat va ma’naviyatga ta’sir kursatadi. Bu siyosiy madaniyatga fakat ma’naviy xayotning elementlaridan biri deb emas, balki jamiyat siyosiy tizimining muxim kismi deb karash imkonini beradi. Ushbu jixat bizning siyosat xakidagi tasavvurlarimizni ancha kengaytiradi, jamiyatning siyosiy tashkiloti xamda xokimiyat tuzilmalarining taxilini ijtimoiy-siyosiy rivojlanishning insoniy mezonlarini urganish yxli bilan tuldirish imkonini beradi. Professor R.F. Matveev tugri ta’kidlaganidek «siyosiy madaniyat tushunchasi siyosiy sistema tugrisidagi nazariyaga kushilgan muxim yangilikdir. Chunki siyosiy madaniyat siyosiy sistemaning bevosita xosilasi bulib, kupincha mazkur sistema doirasidan tashkariga chikuvchi siyo siy xarakatlarni belgilaydi» 6 . Siyosiy madaniyat insonning siyosiy institut va kadriyatlarda kayd etilgan ijodiy faoliyatining tavsifi va in’ikosidir. Bu ma’noda siyosiy madaniyat fakat natija emas, balki yaratish xamda ushbu jamiyatga xos barcha siyosiy kadriyatlar va yunalishlarni uzlashtirishning yagona, uzgaruvchan jarayoni xamdir. Bunday yondashuv siyosiy madaniyatning predmetli faoliyat soxasiga siyosiy faoliyat vositalari, usulla ri, mexanizmlari va natijalarini xamdajamiyatda yuzaga keluvchi si yosiy munosabatlar xususiyatini kiritish imkonini beradi. Siyosiy madaniyatga shaxs faoliyati bilan boglikjixatlarni kiri tish muayyan faoliyatni madaniyat bilan aynan bir deb xisoblash uchun asos bermaydi, balki fakat insonning siyosat soxasidagi faoliyati ning sifat jixatini, uning fikrlash usuli va xulk-atvorini ta’riflaydi. Bunga G. Almond va S. Verba xam e’tibor beradilar. JDiapning fikricha, siyosiy madaniyat mazkur tizim ishtirokchilarining individual karashlari va 6 Каранг: Матвеев Р. Ф. Теоретическая и практическая политология. ~ М ., 1993. — С . 41. orientakiyalari majmui, siyosiy xarakatlar negizida yotuvchi va ularga ma’no baxsh etuvchi sub’ektiv soxadir. «Siyosiy madaniyat» deganda, uziga xos siyosiy yunalishlarga — siyosiy tizimga va uning turli kismlariga xamda mazkur tizimdagi urniga doir karashlarga ishora kilinadi... jamiyatning siyosiy madaniyati xodisasida axolining bilimlari, sezgilari va baxolashlarida uz aksini topgan siyosiy tizim nazarda tutiladi» 7 . Siyosiy madaniyat ta’riflarining xilma-xiligi bir necha omillarga, jumladan, uni urganishga nisbatan yondashuvlarning xilma-xilligiga (ular kupincha xukmron ilmiy paradigma va F OYAVIY akidalar bilan belgilanadi), tadkikot kaysi fan doirasida utkazilganiga, mamlakatga (Tugripo F M, unda xukmron siyosiy tuzumga) va, nixoyat, tadkikot utkazilgan davrga (zamonga) xam boglikdir. Ularning bir nechtasini keltiramiz: x«Siyosiy madaniyat» atamasiga ilkta’rifni mazkur atama muallifi GGA LMOND 1956 yilda uzining «kiyosiy siyosiy tizimlar» mak щ asida bergan: «Siyosiy madaniyat — bu siyosiy tizimlarni xam uz ichiga oluvchi siyosat ob’ektlariga nisbatan yunaltirilganlikning uziga xos .namunasidir» 8 . Siyosiy madaniyatga sobik Ittifok olimlari xam uz davriga xos ta’rif berganlar: «Siyosiy madaniyat — turli ijtimoiy tabakalar, millatlar va xalklarning tub manfaatlarini, shuning dek fukarolarning siyosiy va ijgimoiy institutlar, normalarni mustaxkamlash, kayta tuzish va rivojlantirishga yunaltirilgan ma’naviyamaliy faoliya tining xususiyati, 7 Almond G., Verba S. The Civil Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Countries. Princeton, 1963. P.14. 8 Almond G. Comparative Political Systems // The Journal of Politics. Vol . 18. 1956. №3. usulini aks ettiruvchi siyosiy karashlar, bilimlar va e’tikodlar majmuidir» 9 . Utmish sovet davrida siyosiy madaniyat rasmiy normalar majmui bilan boglanganini xam kayd etib utish lozim. Sotsiologlar va siyosatshunoslar nuktai nazaridan, siyosiy madani yat «jamiyat madaniyatining uziga xos tarkibiy KISMI bulib, odamlar, ularning guruxlari va birlashmalarining siyosiy xayot soxasidagi tasavvurlari, kadriyatlari va normalarini kamrab oladi xamda siyosiy jarayon sub’ektlarining xulk-atvor modellari, namunalarini va ular ning turmush tarzini belgilaydi» 10 . Akademik V. Babosovning fikricha, siyosiy madaniyat — bu ijtimo iy sub’ekt (shaxs, sinf)ning siyosiy bilimlari, kadriyatlari, orientakiyalari, xulk-atvor namunalarini ma’lum tarixiy faoliyatda ruyobga chikarish demakdir. U jamiyatning urfodatlari va konunlaxa mustaxkamlangan siyosiy tajribasini, xokimiyatning bir tomonda xarakat kilish uchun mos pozitsiyani egallash xakidagi tasavvurlari darajasini uz ichiga oladi. Siyosiy madaniyatning moxiyati — siyosiy munosabat ishtirokchila rida ijobiy xislatlarni tarbiyalash va faol xarakatlar kilish malakasini shakllantirishdan iborat. Siyosatda xar bir faol — politikos, passiv esa — idiotikosdir. Psixologiya nuktai nazaridan љ araganda, siyosiy madaniyat «siyosiy tizim faoliyatidagi ruxiy shart-sharoitlar (kayfiyatlar, fikrlar, urf odatlar, an’analar, kadriyatlar va boshkalar) majmuidir» 11 9 Кейзеров М. Н. Политическая и правовая культура. Методологические проблеми. — М., 1983. С. 14. 10 Словарь справочник по социологии и политологии. М., 1996. С. 115. 11 Шестопал Е. Б. Личность и политика. — ML , 1988. — С. 83. Kurib turganimizdek keltirilgan ta’riflarning xammasi turli asoslarga kura berilgan va siyosiy madaniyat xodisasining turfa jixat larini aks ettiradi. Ingliz olimi D. Kavanax fandagi mavjud siyosiy madaniyat konsepsiyalarini kuyidagicha tizimga solishga urinib kurdi: — birinchi turkumga u siyosiy madaniyatning insonni siyosat ob’ektlariga (siyosiy ong soxasiga) yunaltiruvchi ru ќ iy tal љ inlarini kiritdi; — ikkinchi turkumga ruxiy karashlardan tashkari fukarolarning siyosiy xulk-atvori shakllarini uz ichiga oluvchi keng kamrovli talkinlar kiritildi; — uchinchi turkumga sub’ektlar va ijtimoiy guruxlarning normalari va xulk-atvor namunalarini taxpil etuvchi yondashuvlar kiritildi. Ushbu konsepsiyalarda uz aksini topgan siyosiy madaniyat jixatlari ning xar xilligi siyosiy madaniyat serkirra xodisa ekanligidan dalolat beradi. Siyosiy tizimga yunaltirilgan asosiy karashlar, e’tikodlar, orientakiyalar va ramzlar ushbu tushunchani tulakonli tavsiflovchi eng muxim darajalar xisoblanadi. Biz uz oldimizga ularni turkumlash vazifasini kuymaganmiz. Ammo, chet el va ayrim uzbek olimlarining mazkur muammoni urganishga doir tajribasini e’tiborga olib, siyosiy madaniyatni ta’riflashda «muayyan ijtimoiy fan predmetining xususiyati» 12 bilan cheklanamiz. Siyosiy madaniyat xar kanday jamiyat siyosiy tizimining muxim elementi bulib, «xulk-atvor namunalari, kadriyatlar, xissiyotlar, 12 Рукавишников В. О. Политическая культура постсоветской России // Социаль нополитический журнал (социальногуманитарние знания). — 1998. — №1. С. 43. karashlar, turmush tarzi orkali siyosiy institutlar va jarayonlarni bir-biri bilan boglovchi siyosatning «insoniy mezoni»ni aks ettiradi» 13 Bu ta’rif ma’no jixatidan siyosiy madaniyatni davlat, fukarolik jamiyati va shaxs uzaro alokasining bir kismi deb tushunishga juda mos keladi. Professor B. Tuychievning fikricha, siyosiy madaniyat ijtimoiy ong va umumiy madaniyatning siyosiy institutlar xamda siyosiy jarayonlar bilan uzviy boglik bulgan kismi va jixatlarini kamrab oladi. Siyosiy madaniyat tarkibiga siyosiy tizim doirasida namoyon buluvchi e’tikod va fikr yunalishlari xam kiradi 14 . Biz mazkur yunalishga kuyidagi ta’birni aytishimiz mumkin. Siyosiy madaniyat siyosiy tizim sub’ektlari b њ lmish siyosiy partiyalar, birlashmalar, jamoalar davlat xokimiyatini amalga oshirishda ishtiroki cho ђ ida, shuningdek siyosiy munosabatlarni tartibga solish borasida kullaydigan (rioya etadigan) kadriyatlar, siyosiy goyalar, e’tikod va ramzlar tizimidir. Siyosiy madaniyat muayyan millat yoki ijtimoiy jamoaning siyosat olami, siyosiy jarayonlar amalga oshishining konun koidalari xususidagi tasavvurlari majmui xamdir 15 Siyosatshunos K S. Xojievning fikriga kura, siyosiy madaniyat — siyosiy xamjamiyat sub’ektlarining kupchiligi tomonidan e’tirof etilgan normativ kadriyatlar tizimidir 16 . Ta’kidlash joizki, «siyosiy madaniyat» atamasini ikki sababga kura kullaymiz: birinchidan, siyosiy va nosiyosiy karashlar va xulk-atvor modellari urtasidagi munosabatni aniklamokchi bulsak biz siyosiy 13 Морозова Е. В. Современная политическая культура юга России // Полис. — 1998.— №68.С. 115. 14 Туйчиев Б. Проблеми формирования политической культури и демократизация современного общества. Т., 1991. С. 3334. 15 Батафсил маьяумот учуй каранг: Одилкориев X . Конституция ва фукаролик жамияти. Т., 2002. 856. 16 Каранг Гаджиев К С. Политическая наука. М., 1995. С. 338.дллл karashlar va xulk-atvor modellarini nosiyosiy karashlar va xulk-atvor modellaridan ajratishimiz lozim. Bu xolda «siyosiy mada niyat» atamasi aynan siyosiy muljallarga — siyosiy tizim va uning turli kismlariga doir karashlarga xamda uning mazkur tizimdagi uz urniga doir karashlariga tegishli buladi. Iktisodiy madaniyat yoki diniy madaniyat xakida kanday gapirsak siyosiy madaniyat xakdka xam shunday gapirishimiz lozim. Basharti siyosiy madaniyat boshka ijtimoiy xodisalar orasidan ajratib aloxida olinsa, bu antropologiya, sotsiologiya va psixologiyaning nazariy tizimi va yondashuvlarini keng kulamda universal kullash imkonini beradi. Masalan, antropologiya va psixologiyaning «ijtimoiylashtirish», «madaniy ziddiyat», «madaniy birlashish» singari tushunchalaridan foydalanib, uz tafakkurimizni boyitib boramiz. Ij timoiy tuzilish va jaraenlarning umumii jixatlariga tegishli bulgan nazariyaning tuzilishidan foydalanganimizda xam siyosiy tizimning kelib chikishi va rivojlanishini tushunish borasidagi imkoniyatlarimiz xuddi shunday tarzda ortib boradi. «Madaniyat» iborasi turli ma’nolarda kullanilishidan kelib chikib, siyosat fanining luratiga kiritadigan bulsak u kulayliklar tugdirishi bilan birga, ikki xil ma’no kasb etib kolishi xam mumkin. Biz «mada - niyat» iborasini fakat bir ma’noda: ijtimoiy ob’ektlarga nisbatan psi - xologik yunalish ma’nosida kullashimizni kayd etamiz. Biron- birjamiyatning siyosiy madaniyati xasida gapirganda, axolining ongida, xissiyot va karashlarida Uzlashgan siyosiy tizim nazarda tutiladi. Siyosiy madaniyatlar urtasidagi ziddiyatlar madaniyatga xos boshka ziddiyatlarga kup jixatdan uxshash; siyosiy madaniyatga birlashish jarayonlariga umuman madaniy uzgarishlarning birlashtiruvchi va ajratuvchi tendensiyalari nuktai nazaridan karasak mazkur jarayonlar yanada tushunarlirok buladi. Shunday kilib, siyosiy madaniyat jamiyat uchun kuprok xos bulgan stereotiplar, siyosiy tasavvurlar, karashlar, kadriyatlar, an’analar va siyosiy xulk-atvor ramzlarining majmui bulib, u: — siyosiy tizimni barkarorlashtiruvchi, ma’rifiylashtiruvchi omil vazifasini bajaradi; — siyosiy an’analar, urfodatlar, ijtimoiy va tarixiy tajribaning vorisiyligini ta’minlaydi. Siyosiy madaniyatning uziga xos jixatlari kuyidagilardan iborat: — ommaning siyosiy ongini va siyosiy xulk-atvorini belgilaydi; — jamiyat tabiiytarixiy rivojlanishining, jamoaviy siyosiy ijodning maxsuli xisoblanadi; — maxalliy xususiyatga ega bulib, takrorlanuvchi barkaror alokalarni, siyosiy jarayonning elementlari urtasidagi munosabatlarni kayd etadi, siyosiy tajribani mustaxkamlaydi. 2.Siy osiy madaniy at ning mazmuni v a moxiy at i . Madaniyatni uzlashtirish jarayonida inson, Gegel aytib utganidek «uz sub’ektivligini yengadi», boshkacha aytganda, u bilimlar va kunikmalarning xozirgi zamon darajasidan baxoamand buladi, insoniyat orttirgan ijtimoiy tajribani egallaydi. Madaniyat yordamida inson ijtimoiylashadi, utgan avlodlar va zamondoshlarning yutuklaridan baxoamand buladi. Madaniyat insoniyatning ijtimoiy «vorisiyligi»dir. Xar bir avlodning mexnati moddiy va ma’naviy madaniyat yodgorliklarida — binolar, texnikaviy kurilmalar, mashinalar, kitoblar, musika, tasviriy san’at, siyosiy xujjatlar, konunlar va boshkalarda uz ifodasini topadi. Ular yordamida u yoki bu davr madaniyatining betakror yedgorliklari saklanib koladi, kiyofasi tiklanadi va kelgusi avlodga meros bulib utadi. Madaniyat utgan avlodlar tajribasini uzida jamlaydi xamda xar bir individga uni uzlashtirish va kupaytirishda ishtirok etish imkonini beradi. Bundan tashkari, madaniyat yordamida zamondoshlarning ijtimoiy tajribasi uzlashtiriladi, xalklar urtasida ijtimoiy kuchlar ayirboshlanadi. «Madaniyat insonning boy va kup tomonlama ijtimoiy alokalari va munosabatlarida, uning uz ijtimoiy xayotida uzini uzi yaratishi demakdir» 17 . Inson bir vaktning uzida madaniyatning xam sub’ekti, xam ob’ektidir: u madaniyatni yaratadi, madaniyat esa insonni shakllantiradi. Madaniyat karama-karshiliklar kurashi va birligida rivojlanadi: inson madaniy (moddiy va ma’naviy) kadriyatlarni yaratar ekan, uz ijtimoiy saloxiyatini ishga solib, undan samara topadi. Madaniyat muammosi xamisha odamlarning uzaro alokalari muammosi xamdir. Bu alokalardan tashkarida madaniy kadriyatlar fakat mada niy faoliyatning potensial imkoniyatlari xisoblanadi. Ular fakat ijtimoiy amaliyotda xakikiy tus oladi. Madaniyat xar kanday ijtimoiy faoliyatni mazkur faoliyat indi - vidual ishlab chikarish kuchlarini, kobiliyatlar va extyojlarni, kiskasi, insonning ijtimoiy kuchlarini rivojlantirish uchun beradigan imkoniyatlar nuktai nazaridan ta’riflaydi. Madaniyat insonning ij timoiy 17 Межуев В. М. Предмет теории культури // Проблеми теории культури. — М., 1977. С. 67. kuchlarini shakllantiradi va ruyobga chikaradi, madaniyatda uz aksini topgan bu kuchlar orkali shaxsning moxiyatiga xam tarbiyaviy ta’sir kursatish mumkin. Mazkur fikrlardan kelib chikib, madaniyatni insonning xilma-xil ijtimoiy faoliyatida uning ijtimoiy kuchlarini shakllantirish, rivojlantirish va ruyobga chikarishning muayyan darajasi va jarayonida tushunish mumkin. Madaniyat ayni bir vaktda xam ushbu kuchlarni rivojlantirish jarayoni,xam uning xosilasi, samarasidir. «Madaniyat xakida gan ketganida, fakat faoliyat natijalari emas, uning xususiyati, insonning ma’naviy imkoniyatlarini va vokelik bilan barcha munosabatlarini, ya’ni nazariy, iktisodiy, siyosiy, ma’naviy, estetik munosabatlari ni rivojlantirishga madaniyat kay darajada yordam berishi xam nazarda tutiladi» 18 , — deb kayd etadi akademik A. G. Yegorov. Madaniyat — normativ tizim, jamiyat xar bir muayyan shaxsga kuyadigan ma’lum talablar majmuidir. Madaniyatni uzlashtirish shaxsning yakka tartibdagi ijtimoiy faoliyatini mana shu umumiy normalar darajasiga kutarish demakdir. Madaniyat — xar bir millatning, xalkning uzini uzi anglashi. X a R bir millat, kattami yo kichikmi, madaniyatga uz xissasini kushadi; jaxon madaniyati milliy madaniyatlar yigindisi sifatida maydonga chikadi. Milliy madaniyatga karab biz milliy psixologiya va milliy xarakterning xususiyatlari xakida tasavvurga ega bulamiz va xulosa 18 Каранг: Егоров А. Г. НТР, личность и художественная культура // Вестник Акаде мии наук 1976. № 2. С. 141. chikaramiz. Kiskacha aytganda, madaniyat jamiyatda uzaro boglik bulgan bir kator funksiyalarni bajaradi. Madaniyatning barcha tarkibiy kismlarini shartli ravishda ikki turkumga ajratish mumkin: a) insonning uziga nisbatan tashki dunyoni uzgartirishga yunaltirilgan u yoki bu funksional faoliyati bilan boglik madaniyat turlari; b) «inson olami»ni: uning ongi, karashlari, dini, e’tikodi kabilarni bevosita uzgartirishga yunaltirilgan faoliyat Bilan boglik madaniyat turlari. U yoki bu ijtimoiy faoliyat insonning ijtimoiy kuchlarini shakllantirish va ruyobga chikarishga kay darajada yordam berishi madaniyat uchun muximdir. Biz shu ma’noda «ishlab chikarish madaniyati», «boshkaruv madaniyati», «xizmat kursatish madaniyati», «savdo-sotik madaniya ti», «iktisodiy madaniyat» kabilar xakida gapiramiz. Inson ijtimoiy faoliyatining xar bir turi madaniy axamiyatga ega. Masalan, moddiy ishlab chikarishda mexnat shaxsning rivojlanishiga kay darajada katta ta’sir kursatsa, mazkur mexnatning madaniy moxiyati shu darajada tulik namoyon buladi, u shu darajada madaniy faoliyat sifatida e’tirof etiladi. Ammo moddiy ishlab chikarishning asosiy vazifasi xamisha insonning yashashi uchun zarur ne’matlar ish - lab chikarishdir. Insonning atrof muxitni uzgartirishga yunaltiril gan xar kanday faoliyati xakida shunday deyish mumkin bulib, uni biz funksional faoliyat deb ataymiz. Birok insonning ijtimoiy faoliyatida bevosita uzini, uning ma’naviy dunyosini va jismoniy barkamolligini shakllantirishga yunaltirilgan bir kator faoliyat turlari xam bor. Bunda inson mazkur faoliyatning xam sub’ekti, xam bevosita ob’ekti sifatida ishtirok etadi. Pedagogik badiiy, tibbiy faoliyat,jismoniy tarbiya faoliya ti shular jumlasidandir. Biz mazkur faoliyat turlarini tasnifimizning ikkinchi turkumiga kiritdik. Xush, siyosiy madaniyatni kaysi turkumga kiritish mumkin? Siyosiy madaniyat — siyosiy faoliyat madaniyati. Ushbu faoliyatning asosiy maksadi — ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni, binobarin, butun jamiyatni uzgartirish. Siyosiy madaniyat, xar kanday funksional faoliyat madaniyati singari, mana shu maksadga buysunadi va unga erishish vositasi bulib xizmat kiladi. Ammo ijtimoiy-siyosiy munosa batlarni uzgartirish jarayonida odamlar uzlari xam uzgarib boradilar. Siyosiy madaniyat ikki ijtimoiy tizim — siyosat va madaniyatning birikuvidan xosil buluvchi xalisadir. U jamiyat siyosiy tizimining bir kismi bulib: 1) jamiyat, sinf, aloxida shaxslar siyosiy faoliyatning barcha elementlarini kay darajada uzlashtirganini, ularning siyosiy bilimlari, xis-tuygulari, siyosiy tafakkuri, kunikmalari kandayligini kursatadi. Boshkacha aytganda, siesiy madaniyat siesiy faoliyat sub’ektining umumlashtirilgan, sintezlashtirilgan ta’rifidir; 2) utgan va xozirgi zamon siesiy kurashi tajribasi kay darajada uzlashtirilgani, xozirgi zamon siesiy faoliyatida bu tajriba kay darajada e’tiborga olinayotgani xamda ilgari y њ l kuyilgan xato va kamchiliklar takrorlanmasligini ta’minlashini kursatadi; 3) siyosiy faoliyat va uning barcha elementlari insonni kay dara - jada rivojlantirayotgani, uning ma’naviy dunyosini boyitayotgani xamda fukaro sifatida shakllanishiga yordam berayotganini kursatadi. Siesiy madaniyatning uzagini xamisha inson, uning shakllanishi va kamol topishi tashkil etadi. Siesiy madaniyat siesiy ong bilan uzviy boklik ammo u bilan aynan bir narsa emas. Zero u siesiy ongning real siesiy faoliyatiga xos xususiyatni ochib beradi. U fakat insonning fikrlari va xis-tuygularini emas, real xarakatlari va kilmishlarini xam tavsiflaydi. Siesiy tajriba, an’analar, siesiy bilimlar va sezgilar masalasiga kelsak «ular siesiy madaniyatning tarkibiy kismlaridir» 19 . Jamiyatda madaniyat siyosatdan tashkarida mavjud emas. Bu madani yatning moxiyatidan kelib chikadiki: uning bosh vazifasi — u yoki bu ijtimoiy gurux manfaatlariga mostarzda muayyan shaxsni shakllantirishdir. Jamiyatda «sof» madaniyat bulmagan va bulishi xam mumkin emas. Shuning uchun xam odamlar ijtimoiy faoliyatining xar bir turi u yoki bu darajada, bevosita yoki bilvosita siyosat bilan boklik va siesiy faoliyat xususiyatlariga ega. Shuning uchun xam mazkur faoliyat madaniyati (siesiy madaniyat) xar bir madaniyat turida u yoki bu dara jada «mavjud», ularga «singib ketadi». Basharti, abstrakt mushoxada yordamida moddiy va ma’naviy madani yatning barcha turlarini kundalangiga ketma-ket joylashtiradigan bulsak bu sxemada siesiy madaniyat «vertikal kesim» bulib namoyon buladi. U element sifatida madaniyatning barcha turlariga kiradi, ammo ular tarkibida yukolib ketmaydi. Shu bilan bir 19 Блинов Н., Ожегов Ю., Шереги Ф. Политическая культура и молодежь. — М., 1982. С. 8. vaktda, siesiy mada niyat umumiy madaniyatning aloxida kichik tizimi sifatida xam mavjuddir, zotan u odamlar ijtimoiy faoliyatining aloxida turi — ijtimoiy-siyosiy faoliyatni namoyon etadi. Siesiy madaniyat fakat moddiy yoki ma’naviy madaniyatga mansub bulishi mumkin emas. Ammo bu xol siesiy madaniyat ularning urtasida degan ma’noni anglatmaydi. Siesiy madaniyat ularning «vertikal kesimi» bulib, ularni bir-biriga boglaydi. Madaniyatning mustakil kichik tizimi sifatida xam, uning boshka barcha turlarining elementi sifa tida xam siesiy madaniyat mushtarak bulib, ijtimoiy- siyosiy faoliyatda insonning ijtimoiy kunlarini shakllantiradi va ruyobga chikaradi. Bunday yondashuv madaniyatning umumiy tizimida siyosiy madaniyatning urnidan kelib chikadi. Mazkur yondashuvda siyosiy madaniyatni uzlashtirish mezoni xam oydinlashadi. Mazkur mezon xakida xali yakdil fikr mavjud emas. N. M. Keyzerovning fikricha, «siyosiy madaniyatning ijtimoiy tarakkiyot extiyojlariga muvofikligi uning eng umumiy ji ќ atidir» 20 1 . Shaxsning siyosiy madaniyati jamiyatda shakllanadi, uning ishlarini boshkarishda ishtirok etish extiyoji keng ommaning siyosiy madaniyatni uzlashtirishining asosiy mezoni va kursatkichidir. Taklif etilgan mezonlarning ikkalasi xam baxslidir. Birinchi xolda mezon yetarli darajada amaliy emas, zero ijtimoiy tarakkiyot, extiyojlariga u yoki bu xulk-atvor tarzlari, shaxs yoki gurux faoliyatining muvofikligi yoki muvofik emasligini aniklash ancha mushkul. Ikkinchi mezonning kamchiligi shundaki, boshkarishda ishti - 20 Кейзеров N. М. Политическая культура общества. — М., 1982. С. 15. rok etish extiyojining mavjudligi xam yuksak siyosiy madaniyat kursatkichi xisoblanmaydi. Bizningcha , fakat real amaliy faoliyatning uzi siyosiy madaniyatni uzlashtirish darajasining mezoni bulishi mumkin. Boshkacha aytganda, siyosiy madaniyat fakat insonning (yoki shaxslar guruxining ) siyosiy fikrlash, faktlar va xodisalarga tu ђ ri siyosiy baxo berish kobiliyatini emas, turli xayotiy vaziyatlarda siyosiy jixatdan tugri ish tutish kobiliyatini xam namoyon etadi. Siyosiy madaniyat jamiyat siyosiy tizimining tarkibiy kismi bulib, u siyosat sub’ektlarining uzaro munosabatlarini, ularning ongliligi, faolligi xamda u yoki bu siyosiy xarakatlarga tayyorlik darajasini ochib beradi. Siyosatshunoslik nazariyasida siyosiy madaniyatga xilma-xil ta’riflar beriladiki, bu umuman madaniyatning uzi nima, degan savolga xar xil javoblar mavjudligi bilan boglik, Ba’zi bir mualliflar siyosiy madaniyatni siyosiy faoliyat negizida yotuvchi sub’ektiv soxa deb tushunadilar. Boshka mualliflar esa uni siyosat soxasidagi ma’naviy-amaliy faoliyat, masalan, siyosiy bilimlar, kadriyatlar va siyosiy xulk-atvorni ruyobga chikarish usuli deb talkin kiladilar xamda siyosatni siyosiy ong va siyosiy xulk-atvor deb tushunadilar. Binobarin, siyosiy madaniyat tuzilishida bilishga, xissiyotlarga, baxolashga doir kismlar va amaliy faoliyat ajratiladi. Nixoyat, yanada keng talkinlar madaniyatga siyosiy institutlarni xam kiritadi 21 . Siyosiy madaniyat uzgaruvchan xodisa bulib, jamiyat rivojlanishi bilan uzgarib boradi. Madaniy kadriyatlar, an’analarning uzgarishi 21 Каранг: Общая и прикладная политология / Под ред. В. И. Жукова, Б. И. Краснова. М., 1997. С. 692. xayotning texnologik iktisodiy va ijtimoiy jabxalaridagi uzgarishlarga karaganda ancha sust kechadi. Bu madaniyatda barkaror va bekaror, eski va yangi tarkibiy kismlar uziga xos tarzda uygunlashishi bilan barkaror kismlar utmishning siyosiy tajribasini uzida mujassamlashtirgan an’analardan kelib chikadi. An’analar siyosiy tizimlar faoliyatida vorisiylikni ta’minlaydi. ќ ar kanday yangilanish yo an’analar bilan uygunlashadi, an’analar ularni inkor etadi. Jami yatni islox kilish — yangilanishning shakli. Uning mexanizmi eski va an’anaviyning buzilishini xam, yangining vujudga kelishini xam uz ichiga oladi. Bu jarayonlar eskirgan e’tikodlar, odatlar, an’analarning tizimlari bilan kadriyatlar va normalarning yangi tizimi urtasidagi ziddiyat shakliga kirishi mumkin. Shuning uchun xam an’analar va yangilanishlarning makful nisbatini topish xar kanday isloxotchilik faoliyatining bosh muammosi xisoblanadi. Inergiyali kuchga ega bulgan an’ana xar kanday isloxotni tuxtatib kuyishga, uni aksil isloxotga aylantirishga kodir. Shu ma’noda, madaniyat jamiyat tarakkiyotini ta’minlovchi muxim omildir. Jamiyatning siyosiy tizimida siyosiy madaniyatning axamiyati uning birlashtiruvchi funksiyasi bilan belgilanadi. Umum e’tirof etgan siyosiy-madaniy kadriyatlar, xulk-atvor andozalari va an’analar odamlarni yagona siyosiy tizimga birlashtiradi, bir jamiyatni boshka jamiyatdan farkaydi. Siyosiy madaniyat negizida odamlar uzlarining yagona davlat fukarolari ekanliklarini anglab yetadilar. Siyosiy madaniyatning ramziy kismlari jamiyatni birlashtirish va vatanparvarlik tuygusini tarbiyalashda muxim urin tutadi. «Siyosiy ramz — muxim siyosiy goyalarning shartli namunasi, ularni targib kilish va mustaxkamlab kuyishning muxim vositasi» 22 . Siyosiy madaniyatning ramziy kismini davlat ramzlari (gerb, madxiya, bayrok milliy bayramlar va davlat marosimlari (Prezidentning kasamyodi); me’morchilik majmualari (Vashingtonda — Ok-uy, Toshkentda — Oksaroy) tashkil etadi. Tarixiy shaxslar xam ramz bulib xizmat kilishi mumkin (J. Vashington, Amir Temur). Siyosiy miflar mamlakat axolisini goyalar va kadriyatlar atrofiga jipslashtirish funksiyasini bajaradi. Ular jamiyatning asosiy kadriyatlarini e’tikodlar asosida ramziy ifoda etadi. V. R. Legoyda ta’kidlaganidek «fukrrolikdini» AKSh siyosiy madaniyatining uzagini tashkil etadi 23 . Siyosiy madaniyat pogonalari xakida r an ketganda, ularning bir nechtasini ajratib kursatish mumkin. Jamiyatning siyosiy madaniyati, ma’lum siyosiy guruxning siyosiy madaniyati va aloxida shaxsning siyo siy madaniyati farkdanadi. Bundan tashkari, siyosiy madaniyat kuyidagi darajalarga ajralishi mumkin: 1) dunyokarash darajasi. Unga jamiyat, gurux va aloxida shaxsning siyosat xamda dunyoning siyosiy manzarasi xakddagi tasavvurlari, shuningdek siesiy xaet ishtirokchilari amal kiluvchi normalar, kadriyatlar, ramzlar, kursatmalar kiradi; 2) fukarolik darajasi odamlarning siyosat bilan shugullanishlariga turtki beruvchi sabablarni, ularning siyosatda uz 22 Тавадов Г. Т. Политология. М., 2000. С. 204. 23 Каранг Легойда В. Р. Гражданская религия США: некоторие символи и ритуали // Полития. 1999. №4. maksadlariga erishishlariga yordam beruvchi kunikmalar, vositalar va usullarni uz ichiga oladi; 3) siyosiy daraja. Uni siyosat sub’ektlarining muayyan masalalarga doir karashlari, ya’ni mavjud siyosiy tizim va tartibga, xokimiyat idoralari siyosatni amalga oshirishda kullovchi usullarga, uz tarafdorlari va rakiblariga nisbatan ularning munosabatlari tashkil etadi. Aloxida shaxslar siyosiy madaniyatining xususiyatlari ularning turli kasbiy, demografik xududiy, etnik diniy va boshka guruxlarga mansubligi bilan boklik Siyosiy madaniyat ancha kadim iy xodisadir. Davlatli uyushgan jamiyat vujudga kelibdiki, siyosiy madaniyat mavjud. Siyosiy madaniyatning mazmunini tashkil etuvchi kupgina jixatlar Konfukiy, Shan Yan, Platon, Aristotel singari kadimgi davr mutafakkirlarining asarlarida kayd etib utilgan. Fanda siyosiy madaniyatning tabiatini tushunishga nisbatan ikki xil yondashuv vujudga kelgan. Ba’zi bir olimlar (G. Almond, S. Verba, D. Divayn, Yu. Krasnov va boshkalar) siyosiy madaniyatni siyosatning sub’ektiv mazmuni bilan bir deb xisoblaydilar va unga siyosiy ongning turli shakllarini, barcha siyosat sub’ektlari siyosiy xulk-atvorining xususiyatini belgilovchi kursatmalar, stereotiplar va kadriyatlarni kiritadilar. Boshka bir gurux olimlar esa siyosiy madaniyatda siyosiy xulk- atvorga nisbatan normativ talablarning ifodasini (S. Bayt), siyosatdagi xulk-atvorning tipik namunalari majmuini (J. Pleyno), siyosiy faoliyatusulini (U. Rozenbaum) kurib, uni siyosatning ajralmas kismi xamda kurinishlaridan biri deb xisoblaydilar. Mavjud yondashuvlarni umumlashtirish asosida biz siyosiy madaniyatga negizida kadriyatlar xamda xokimiyat va jamiyat siyosiy tuzilishining modeli xakidagi ideal tasavvurlar yotuvchi murakkab xodisa deb karashimiz mumkin. Bu tasavvurlar shaxs ongida siyosiy xayotdagi ma’lum muljallar va siyosiy faoliyat maksadlarini yuzaga keltiradi, ular keyinchalik siyosiy faoliyatnnng muayyan turlari doirasida mazkur maksadlarga erishish uchun zarur bulgan vositalar, usullar va kunikmalar xakidagi bilimlarga aylanadi. Shunday kilib, biz siyosiy madaniyat individning siyosat soxasidagi faoliyat uslubidir, degan umumlashtirilgan ta’rifga kushilishimiz mumkin. Aytilganlarga xulosa kilib, siyosiy madaniyatni ikki murakkab ijtimoiy tizim — siyosat va madaniyat urtasida boglovchi bugin bulib xizmat kiladigan ijtimoiy xodisa deb ta’riflashimiz mumkin. Siyosiy madaniyat ijtimoiy sub’ekt (jamiyat, gurux, shaxs) ning kuchlarini vujudga keltirish xamda udarni ijtimoiy-siyosiy faoliyatda, uning maksadlarida, vositalarida, usullarida va natijalarida ruyobga chikarish jarayonini ifoda etadi. U insoining ijtimoiy munosabatlarni uzgartirish sub’ekti sifatidagi ijtimoiy rivojlanish mezonini onib beradi. Tugri, barcha ta’riflar singari, bu ta’rif siyosiy madaniyat rivojlanishining xilma-xil tomonlarini nisbatan kamrab oladi. Ammo, shu bilan birga, u siyosiy madaniyatning moxiyatini, ya’ni insonning faol arbob, ijtimoiy rivojlanish sub’ekti sifatida shakllanishi bilan uzluksiz alokasini aks ettiradi. 3. Siy osiy madaniy at ning funk siy alari Falsafaga oid lugatlarda funksiya deganda, odatda, ayni munosabatlar tizimidagi biron-bir ob’ekt xossalarining tashki ifodasi tushuniladi. Birok fikrimizcha, funksiya muayyan xarakatni, faoliyat yuritishni, vazifa bajarishni anglatadi. Siyosiy madaniyatga tatbikan gapiradigan bulsak uning insonlar xulk-atvori xamda yurish- turishlariga kursatadigan ijobiy ta’siri nazarda tutiladi. Siyosiy madaniyatning funksiyalarini aynan shu nuktai nazardan kurib chikamiz. Madaniyatning funksiyalarini aniklash uning ijti moiy xayotda tutgan urnini kursatish demakdir. Yukorida ta’kidlaganimizdek siyosiy madaniyatning bu vazifasiniikki nuktai nazardan kurib chikish mumkin: birinchidan, siyosiy madaniyat siyosiy faoliyatning takomillashishiga olib boradi; ikkinchidan, siyosiy madaniyat shaxsning xulk-atvorigata’sir kursatadi xamda uni xar tomonlama rivojlantirish omillaridan biri xisoblanadi. Bu jixatlar bir-biri bilan uzviy boglik. Amalda birinchi jixat shaxsning rivojlanishiga bilvosita, siyosiy faoliyatni takomillashtirish orkali ta’sir kursatadi. Ikkinchi jixatga kelsak bu yerda shaxs ning shakllanishi va rivojlanishiga siyosiy madaniyatning bevosita ta’siri xakida r an boradi. Siyosiy madaniyat serkirra xodisa, ya’ni u bir vaktning uzida bir nechta ijtimoiy funksiyalarni bajaradi. Kitobning birinchi bobida biz tuxtalib utgan umumiy madaniyatning asosiy funksiyasi bulgan insonni shakllantirish funksiyasi siyosiy madaniyatga xam xosdir. Boz ustiga, u siyosiy madaniyatning asosiy funksiyasi xisoblanadi. Birok madaniyat, umuman olganda, insonni barcha xususiyatlari majmui bilan «yaratsa», siyosiy madaniyat uning ma’lum sifatlarinigina shakllantiradi. Shaxsning siyosiy kiyofasini, zarur siyosiy xislatlarini shakl lantirish uning muxim vazifasidir. Siyosiy madaniyat xar bir insonda uz xukuk va majburiyatlarining birligini, ularni xar kuni ruyobga chikarishga intilishni tarbiyalashi lozim. Fukarolik xis-tuygusini tarbiyalash siyosiy madaniyatning bosh vazifasidir. Shaxsning fukarolik xistuyBusi uning faol xayotiy pozitsiyasi bilan boglik. Bu muxim masala fanda xali yetarli yoritilmagan. X ozirgi zamon siy osat shunosligida siy osiy madaniy at ning k uy idagi funk siy alari ajrat ib k ursat iladi: — kadriyat va muljallarga doir funksiyalar (siyosiy ifodalar ma’nosini talkin kiladi); — normativ xulk-atvorga oid funksiyalar (makbul siyosiy xulk- atvor «doirasi»ni chizib beradi); — birlashtiruvchi funksiya (ijtimoiy jamoani jipslashtiradi); — alokalarni ta’minlash funksiyasi (ramzlar va stereotiplar asosida sub’ektlar va institutlarning uzaro alokasini amalga oshiradi); — tarbiyaviy funksiya (siyosiy tizimga muvofik siyosiy xulk-atvor tipini shakllantiradi). Umumiy va amaliy siyosatshunoslikni urganuvchi olimlar jamiyatda siyosiy madaniyat bajaradigan besh funksiyani e’tirof etadilar: 1 ) normat iv f unk siy a: siyosiy madaniyat individlar, guruxlar va jamoaga ma’lum normalar, siyosiy tafakkur va xulk-atvor standartlarini belgilab beradi, siyosiy kadriyatlar ustuvorligining nisbatini urnatadi; 2) t arbiy aviy f unk siy a: siyosiy madaniyat muayyan «siyosiy shaxs» ti pini shakllantiradi; 3) saf arbar e t ish funk siy asi: siyosiy madaniyat fukarolarni ma’ - lum siyosiy va ijtimoiy vazifalarni xal kilishga uyushtiradi va yunaltiradi; 4) birlasht irish f unk siy asi: siyosiy madaniyat fukarolar mazkur ja moaga xos siyosiy normalar pa kadriyatlarni uzlashtirishini ta’minlaydi xamda bu yul bilan ularpi jipslashtiradi, uyushtiradi; 5) re produk t iv (t ak roran y arat ish ) funksiya: siyosiy madaniyat ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning mazkur tizimini kayta tuzishga yordam beradi 24 . Siyosiy madaniyat — ijtimoiy faollikni shakllantirish vatarbiyalashning muxim vositasi. Siyosiy madaniyatni uzlashtirish darajasiga karab shaxs yoki guruxning ijtimoiy faolligi xam ortib boradi. Shaxsning (guruxning) ijtimoiy faolligi ijtimoiy faoliyatjarayonida va uning natijasida shaxsni (guruxni) kurshagan tabiiy va ijtimoiy muxitda amalga oshiriluvchi uzgarishlarning, shuning dek mazkur 24 Каранг: Общая и прикладная политология. — М., 1997. С. 697. shaxsning (guruxning ) њ zidagi њ zgarishlarning xususiyatini (ijtimoiy axamiyatini) va kulamini ifodalovchi mezon xisoblanadi 25 . ijtimoiy faollik mezoni nima va u nimaga boklik, kolaversa, shaxsning ijti moiy faolligini uning real faoliyati kulami bilan ulchash mumkinku, degan tabiiy savollar tugiladi. Ijtimoiy faolligi bir xil bulgan ikki odamni tasavvur kdnaylik Ularning biri tankid kabul kilinmaydigan, boshkaruvda fukarolarning ishtirok etishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmagan jamoada, ikkinchisi esa — uta kulay shart-sharoitlar yaratilgan jamoada mexnat kiladi. Ular ijtimoiy faolligining mezoni uzlariga boglik bulmagan sabablarga kura xar xil buladi. Shuning uchun xam ijtimoiy faollikni «faoliyat mezoni»ga tenglashtirish tugri bulmaydi. Nazarimizda, ijtimoiy faollik ijtimo iy faoliyatni amalga oshirish imkoniyati bulib, u amaliy faoliyat jarayonida vokelikka aylanadi. Biz buni aloxida kayd etamiz, zero faollik ma’lum ijtimoiy xarakatlarni amalga oshirish imkoniyati sifatida faoliyatning њ zi bilan tenglashtiriladi. Bu xolda «faollik» tushunchasi uz ma’nosini y њ kotadi. Faol pozitsiyada shaxsning muayyan xayotiy vaziyatlardagi ijtimoiy faolligi namoyon buladi. Umuman, xayotga nisbatan shaxsning faol pozitsiyasi xakida gapiradigan bulsak bu xolda xayotiy pozitsiya umuman ijtimoiy faollikka mostushadi. Ammo biz odatda xayotning u yoki bu jixatlari, xodisalariga nisbatan faol xayotiy pozitsiya xakida gapiramiz. Pozitsiya xamisha muayyan munosabatdir. Faol xayotiy pozitsiya kuyidagilarni nazarda tutadi: 25 Каранг: Смирнов В. А. Социальная активность рабочих М., 1979. С. 25 1) shaxsning ma’lum izchil ijtimoiy xarakatlarga tayyorligi, bu xarakatlarni amalga oshirishga ichki e’tikodining mavjuddigi; 2) jamiyatning rivojlanish konunlari buzilishiga, barcha intizomni buzish xollariga, salbiy xodisalarga nisbatan shaxsning murosasizligi, mazkur salbiy xodisalarga karshi kurashishga tayyorligi; 3) shaxsning uzi bajarayotgan ish uchun yuksak ijtimoiy mas’uliyati; 4) jamoa manfaatlarini shaxsiy manfaatlari deb bilishi; 5) egalik xissining rivojlanganligi, jamoa ijtimoiy faoliyatining barcha jixatlari xakida kaygurish, uz ishi uchun mas’uliyat xissining karor topganligi. Bularning barchasi birgalikda shaxsning faol xayotiy pozitsiyasini tashkil etadi. Shaxsning faol xayotiy pozitsiyasini, uning yukorida sanab utilgan jixatlarini shakllantirish siyosiy madaniyat funksiyasidir. Boshkacha aytganda, siyosiy madaniyat insonni vatanparvarlik ruxida tarbiyalaydi. Zero, vatanparvarlik shaxsning faol xayotiy pozitsiyasini, jamiyat boyligini kurikdash va uni kupaytirish xakida kayrurishni nazarda tutadi. Odatda vatanparvarlik xakida fakat jang maydonlarida kulda kurol bilan Vatanni ximoya kilishda namoyon buluvchi tuygu sifatida gapiriladi. Bu vatanparvalikning oliy kurinishi, albatta. Ammo kundalik tinch mexnatda xam vatanparvarlik nishonalarini kurmaslik bulmaydi. Tinch mexnat sharoitlarida vatanparvarlik aynan mexnat unumdorligini oshirishda, tejamkorlikda, omilkorlikda, maxsulot sifatini yaxshilashda namoyon buladi. Uzbekistonda karor topayotgan istiklol mafkurasi millati, tili va dinidan kati nazar, fukarolarimizning ona Vatanga muxabbat, mustakdyalik goyalariga sadokdt tuykusini karor toptiradi... Bu mafkura — Uzbekistonda istikrmat kshadigan va uz takdirini shu mukdadas zamin bilan boglagan xar bir kishining «Vatanim menga nima berdi» deb emas, balki «Men Vatanim ravnaki uchun nima kdlayapman» degan mas’uliyat tuygusi bilan yashashini ta’minlaydi 26 1 . Vatanparvarlik tuygusi insonni Vatan ravnaki yulida mexnat kilish va izchil faoliyat yuritishga undaydi. Siyosiy madaniyat shaxsda mana shu jixatlarni tarbiyalaydi. Bundan siyosiy madaniyatning yana bir funksiyasi kelib chikadi. Uni mafk uraviy f unk siy a deb atash mumkin. Siyosiy madaniyatning mafkuraviy funksiyasi yagona maksadga ega. U odamlarda uzini xzi anglash, ijtimoiy xayot xodisalariga yondashishda kat’iy pozitsiyaga ega bulish kunikmasini tarbiyalaydi. Siyosiy madaniyatning navbatdagi funksiyasi — tartibga solish funksiyasi. Uning vazifasi ikkita: 1) uz guruxi, jamoasi va, umuman, jamiyat ishlarini boshkarishga fukarolarni jalb etish; 2) shaxsning kundalik xulk-atvorini tartibga solish. Ushbu funksiyaning birinchi tomoni tushunarli. Uning ikkinchi tomoniga kelsak bunda, avvalambor, shaxsning kundalik xulk-atvorini tartibga solish mumkinmi, degan savolga javob topish kerak Bunday tartibga solish zuravoilik shaxsga tazyixutkazish bulmaydimi? Bunday tartibga solish (buyruk bilan boshkarish emas!) mutlakr zarurligiga ishonchimiz komil. Fakat bunda shaxsning individual xususiyatlari e’tiborga olinsa va tartibga solish ma’muriy boshkarishga aylanib 26 Каранг: Миллий истиклол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар. — Т., 2001. — 43446 ketmasa bas. Inson xulk-atvorini tartibga solish uz xulk-atvorini uzi tartibga solishga asoslanishi lozim. Jamiyatning xar bir ongli fukarosi siyosiy madaniyatda mana shunday uzini uzi tartibga solish imkoniyati mavjudligini kurib, uni uzlashtirishga xarakat kiladi. U uzining ijtimoiy xayot soxasidagi kilmishlarini ularning siyosiy okibatlari nukai nazaridan oldindan uylab kuradi va bu xulk-atvor tarzi siyosiy madaniyat normalariga kay darajada muvofikligini xal kiladi. Siyosiy jixatdan madaniyatli (shunchaki siyosiy jixatdan savodli emas!) odam aynan shunday yondashuvi bilan ajralib turadi. Bu ma’noda siyosiy madaniyat uzining boshkarish funksiyasini fakat jamoa, gurux mikyosida emas, balki shaxs darajasida xam bajaradi. Nixoyat, siyosiy madaniyat ijt imoiy (avvalambor, siyosiy) tajriba ni utkazish funksiyasiga ega. Bu funksiyaga, birinchidan, utgan avlod lar tuplagan siyosiy tajribani yangi, xayotga kirib kelaetgan avlodlarga utkazish, ikkinchidan esa, boshka mamlakatlar va xalklar bilan siyosiy tajribani urtokdashish kiradi. Siyosiy madaniyat jamiyatning siyosiy xayotida bir kator muxim funksiyalarni bajaradi. Siyosiy madaniyat bulmagan yoki past darajada bulgan jamiyatda siyosiy barkarorlikni saklash, siyosiy tizimning normal ishlashini va shaxsning siyosatda tulakonli ishtirok etishini ta’minlash mushkul. Umuman olganda, xozirgi zamoy siyosatshunosligida siyosiy madaniyatning kuyidagi funksiyalari farklanadi: 1) aynan moslashtirish (identifikatsiya) funksiyasi — siyosiy ma - daniyat shaxsda jamiyatga, mamlakatga yoki ma’lum ijtimoiy guruxga mansublik xissini mustaxdamlaydi, siyosat institutlari va mexanizmlari orkali shaxsiy, gurux va jamiyat manfaatlarini ruyobga chikarish vosita va usularini aniklashga yordam beradi; 2) yunaltirish funksiyasi — shaxsning siyosiy xodisalarni ongli idrok etishini ta’minlaydi, unga siyosat soxasidagi uz urni va imkoniyatlarini yaxshiroktushunish, uz xukukva manfaatlarini muayyan si yosiy tizim doirasida muvaffakiyatli ruyobga chikarishda yordam beradi; 3) moslashtirish funksiyasi — shaxsning uzgaruvchi siyosiy vaziyatga, yangi imkoniyatlarga, siyosiy faoliyatdagi u yoki bu cheklashlarga moslashuviga kumaklashadi; 4) ijtimoiylashtirish funksiyasi — shaxs jamiyatning siyosiy madaniyatini uzlashtirish jarayonida siyosatdagi uz manfaatlarini ximoya kilish imkonini beruvchi kunikmalar va vositalarga ega buladi; 5) siyosiy xayotni barkarorlashtirish funksiyasi — aynan siyosiy madaniyat jamiyat a’zolarida mavjud siyosiy tizim va uning institutlariga nisbatan xayrixox munosabat shakllanishiga yordam beradi; 6) birlashtirish funksiyasi — jamiyatning turli tabakalari va guruxlarini umumiy goyalar, tasavvurlar va kadriyatlar asosida bir - lashtirish orkdli davlat va jamiyatning mushtarakligini mustaxkamlashga kumeklashadi; 7) alokalarni ta’minlash funksiyasi — xokimyat institutlari va boshka siyosat sub’ektlari (siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyosiy va diniy xarakatlar, ijtimoiy tabaka va guruxlar) umumiy kadriyatlar va siyosatdagi «uyin koidalari» asosida, shuning dek umumiy tushunchalar va ramzlardan foydalanish xisobiga uzaro xamkorlikni ta’minlaydi; 8) jamiyatning siyosiy tizimi va siyosiy xayotini yangilash funksi - yasi — siyosiy madaniyat doirasida shakllangan va karor topgan jamiyat ning siyosiy tuzilishini uzgartirish xakidagi yangi goyalar yangi siyosiy institutlar, jarayonlar va mexanizmlarning yaratilishiga olib keladi (masalan, monarxning vakolatlarini konstitutsiyaviy cheklash, xokimiyatning taksimlanishi, umumiy saylov xukuk goyalari va x. k); 9) siyosiy tuzilishda va siyosiy xayotda vorisiylikni ta’minlash funksiyasi — siyosiy madaniyat bunga yangi goyalarni avvalgi siyosiy tajriba bilan boklash orkali erishadi. Siyosiy madaniyatning asosiy funksiyalari ana shulardan iborat. Jamiyat xayotida bu funksiyalarning xammasini birvarakay xz zimmasiga olishga kodir bulgan boshka biron-bir xodisa mavjud emas. Siyo siy madaniyat funksiyalarining taxlili u ijtimoiy xayotning barcha soxalarida amal kilishini kursatadi, zotan xar bir ijtimoiy xodisa siyosiy yondashuvga muxtojdir. Shuning uchun xam siyosiy madaniyatni ijtimoiy-siyosiy faoliyat soxasi bilan cheklash mumkin emas. U, kasbi va mansabidan kdt’i nazar, xar bir odamga zarur. Siyosiy madaniyat mamlakatimiz fukarosi ijtimoiy va ma’naviy kiyofasining muxim ifodasi bulib xizmat kiladi. Adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T: 2003 2. Karimov I. A. Po puti sozidaniya. Ot regionalnoy bezopasnosti k bezopas nosti globalnoy. V ы stuplenie na spesialnom torjestvennom zasedanii General noy Assamblei po sluchayu pyatidesyatoy godov щ ini Organizatsii Ob’edinennix Natsiy, NyuYork 24 okt.1995 g. T.4. T., 1996. 3. O‘zbekiston Res. Hukumatining karorlar tuplami. — T., 1997. №5. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. T.Z. - T., 1996. 5. Karimov I.A Biz kelajagimizni uz kulimiz bilan kuramiz. - T., 1999. 6. Karimov I.A. O’zbekiston XX I asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. T., 1997. 7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1999. — №5. — 110modda. 8. Kobilov Sh. Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston XX I asr busagasida : xavfsizlikka taxdid, Barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» asarini urganish buyicha ukuv-kurgazmali kullanma / Mas’ul muxarrir U. Tadjixanov. — T., 1999. 9. Karimov I.A. Biz tanlagan yul — demokratik tarakkiyot na ma’rifiy dunyo bilan xamkorlik yuli. T. 11. — T., 2003. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5, — T., 1997

« SIY OSI Y MA DA N IY A T» N IN G MOX IY A TI VA MA ZMUN I Reja 1.Siyosiy madaniyat»ning ta’riflash muammolari. 2.Siyosiy madaniyatning mazmuni va moxiyati. 3.Siyosiy madaniyatning funksiyalari.

1. « Siy osiy madaniy at » ning t a’rifl ash muammolari. Keng ma’noda madaniyat odamlarning narsa va xodisalar muxitida, ma’naviy tasavvurlari va xulk-atvor amdozalarida zoxir buladigan faoliyat modellarining butun majmuini uz ichiga oladi. Ular ichida eng muximi ijtimoiy-madaniy modeldir, zotan jamiyat ijtimoiy tizim sifatida birdamlikning aloxida baxolash me’yorlari mexanizmi ork£li kayta tuziladi. Siyosiy faoliyat jamiyatni birlashtirishda asosiy urin egallagani tufayli, siyosiy madaniyat xam jamiyatni birlashtirish mexanizmlari majmuining markazida turadi. Siyosiy madaniyat insoniyat umumiy madaniyatining siyosat bilan bevosita boglik katta soxasidir. U inson siyosiy turmushi xamda jami yat siyosiy xayotining erishilgan darajasi, sifati va yunalishida, binobarin, siyosiy jarayonlar, odamlarning siyosiy faoliyati, siyosiy institutlar va tuzumlarning faoliyati va rivojlanishi, yetakchi siyo siy kadriyatlar va xulk-atvor namunalari, nazariyalar va mafkuralar, fukarolarning siyosiy ijtimoiylashishi va ijtimoiy munosabatlarni modernizatsiya kilish alon;alari tizimining xususiyatida uz ifodasini topadi. «Inson ma’naviy kamolotining eng muxim kurinishi va zarur shartlaridan biri siyosiy madaniyatning usib borishidir. Siyosiy madaniyat... odamlarning goyaviysiyosiy yetukligi, nazariy bilimlarni istikbolni yorxin tasavvur etgan xolda amalda kullay bilish, kun tartibidagi siyosiy, iktisodiy, ijtimoiy va mafkuraviy muammolarni keng mikyosda xal etish maxorati demakdir» 1 . 1 Тулеиов Ж. Миллий кадриятлар жамиятимиз маънавий покланишнинг замини // Мустакиллик ва ижтимоий тараккиёт. — Т., 1998. — 128—1296.

Siyosiy madaniyatga mos «siyosiy odam», siyosatning inson substansiyasi, jamiyat siyosatining sifati siyosiy madaniyatning natijasi va mezonidir. Siyosiy madaniyat keng ma’noda siyosiy munosabatlar sub’ektlarining siyosiy tajribasi, siyosiy bilimlari va sezgilari darajasi, faoliyat va xulk-atvor namunalari majmuining kursatkichi, mamlakat, sinf, millat, ijtimoiy gurux va individlar turmush tarzining umumiy ta’rifi bulib xizmat kdyaadi. U ijtimoiy taba љ alar va aloxida odamlarning siyosat soxasidagi tarixiy tajribasi va tarixiy xotirasini, siyosiy xulk-atvorga ta’sir etuvchi kunikmalari va moyilliklarini ifoda etadi. Mazkur tajribada tashki va ichki munosabatlar soxasidagi tasavvurlar xamda ustuvorliklar umumlashtirilgan, kayta tuzilgan kurinishda namoyon buladi. Siyosiy madaniyat uz kelib chikishiga kura siyosiy munosabatlarning vujudga kelishi bilan bevosita bezlik. Kadimgi Rimda doim kat’iy uzini uzi cheklash va jangovar jasorat bilan sugorilgan shonli utmish ideallariga murojaat etil gai xamda mazkur xislatlar barpo etilgan davlatning buyukligi va muvaffakiyatining eng muxim sharti xisoblanishi nazarda tutilgan. Bu atama dastlab X VIII aerda falsafa va boshka ijtimoiy fanlar doirasida kullana boshlandi. «Siyosiy madaniyat» tushunchasi siyosiy va ijtimoiy fanlarning tushunchalari katoriga nisbatan yakinda kiritildi. Siyosatshunoslikka doir adabiyotda siyosiy madaniyatning unlab ta’riflari mavjudki, bu maz kur xodisani yagona tushunish va uni urganishga nisbatan umumiy e’tirof etilgan yondashuv mavjud emasligini kursatadi. Olimlar siyosiy madaniyatning tub axamiyatga ega bulgan bir necha

konsepsiyalarini ajratganlar. Siyosiy madaniyatning institutlashish jarayonida, yukorida ta’kidlaganimizdek amerikalik siyosatshunoslar Gabriel Almond va S. Verbaning 50-yillar oxiri — 60-yillar boshida e’lon kilingan xamda madaniyat va siyosat soxalari kesishadigan nuktadagi ijtimoiy xodisalarni urganishga bagishlangan asarlari muxim urin tutdi 2 . Bu mualliflar «siyosiy madaniyat» tushunchasining uzi siyosiy tizim va uning turli kismlariga xamda mazkur tizimdagi urniga doir uziga xos siyosiy kridalarga ishora kilishiga yp ђ y berganlar. Boshkacha aytganda, siyosiy madaniyat axolining bilimlari, sezgilari va baxolashlarida uz aksini topgan siyosiy tizimdir 3 2 . Mazkur mualliflarning fikricha, siyosiy madaniyat ong soxasi bilan cheklanadi. Bunday tushunish umumiy madaniyat talkinidan kelib chikadi. Siyosiy madaniyatni bunday tushunishning tankid kilinishi natijasida unga psixologik elementlargina emas, siyosiy xulk-atvor elementlari xam kiritildi. Amerikalik olim D. Pol siyosiy madaniyatni «jamiyat siyosati negizida yotgan kadriyatlar, ramzlar xamda kursatma va xulk-atvor namunalarining konfigurakiyasi» deb ta’rifladi. Xush, nima uchun aynan XX aerning 50—60-yillarida ushbu xodisaga e’tibor kuchaydi? Gap shundaki, bu davrda mustamlakachilik zulmidan kugulgan mamlakatlar AKSh siyosiy institutlaridan andoza olishga intildilar, ammo ularning bu urinishi muvaffakiyatsiz tugadi. Buning sabablarini aniklashga uringan amerikalik siyosatshunoslar «siyosiy madaniyat» konsepsiyasiii ta’riflab berdilar. Siyosatshunoslikning mazkur yunalishini nazariy jixdgdan 2 Каранг : Almond G. Comparative Political Systems // The Journal of Politics. Vol. 18. — № 3. — 1956; Almond G., Verba S. The Civil Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Countries. — Princeton, 1963. 3 Интернет материали: http :// vvww . politstudics . ruAirchive / authors л2. him .

rivojlantirishga G. Almond, S. Verba, L. Pay, D. Elazar va U. Rozenbaum katga xdssa kushdilar. Ammo jamiyatning ijtimoiy tuzilishi va madaniyat urtasidagi alokalarning xususiyatini, siyosiy jarayonning rivojlanishiga turli xalklar va millatlar an’analari va urfodatlarining ta’sir darajasini, siyosatda psixologik omillarning urnini urganish uzok tarixga ega. Xozirgi kuvda «siyosiy madaniyat» tushunchasi bilan kamrab olingan narsalarga utmishda kupgina mutafakkirlar — Aristotel, N. Makiavelli, Sh. L. Monteske, A. de Tokvil, M. Veber, N. Ya. Dani levskiy, N. A. Berdyaev va boshkalar xam e’tibor berganlar. Keng falsafiy ma’noda kullanuvchi «siyosiy madaniyat» tushunchasiga esa madaniyat va siyosatning uzaro ta’siri muammolarini urgangan nemis ma’rifatparvar faylasufi Iogan Gerder (1744—1803) asos solgan. Umumiy nuktai nazarga kura, siyosiy madaniyat jamiyat umumiy madaniyatining tarkibiy jixatlaridan biri bulib, odamlarning uz manfaatlarini ruyobga chikarish uchun kurashda ishtirok etish, xokimiyatga ta’ sir kursatish yoki uni egallash uchun boshka tabakalar va siyosiy kuchlar bilan tortishishga moyilligi va tayyorligining ifodasi xisoblanadi 4 . Siyosiy madaniyatga berilgan klassik ta’riflardan biri shunday yangraydi:«Siyosiy madaniyat umuman siyosiy tizimga, uning tarkibiy ksmlariga va siyosiy ishtirokchilarga nisbatan xilma-xil, ammo barkaror tarzda takrorlanuvchi konuniyatlar va baxolovchi mezonmuljallardir». Siesiy madaniyatning mazkur talkinida olimlar bir kator nuksonlarni anikladilar: birinchidai, bu xolda siyosiy institutlarning funksional rejasi anikkuzga tashlanmaydi; ikkinchidan, unda 4 Каранг: Рябов С. Г. Политологичпа теория держави.— Киев, 1996. — С. 206..

O'xshashlar

SIYOSIY ONG MOXIYATI VA MAZMUNI
O’ZBEKISTONDA SIYOSIY MODERNIZATSIYA JARAYONLARI MOXIYATI, MAZMUNI VA XUSUSIYATLARI
SIYOSIY MADANIYAT VA ZIDDIYATLAR
SIYOSIY MADANIYAT FANINING PREDMETI, MAKSADI VAZIFALARI. «MADANIYAT TUSHUNCHASI»
Etnos va madaniyat.