O’ZBEKISTON DA SIY OSI Y MODERN IZA TSIY A JA RA Y ON LA RI: MOX IY A TI, MA ZMUN I VA X USUSIY A TLA RI Reja 1.Modernizatsiya nazariyalari va uning asosiy shakllanish boskichlari 2.Siyosiy modernizatsiyaning mohiyati, mazmuni va xususiyatlari 3.O‘zbekistondagi siyosiy modernizatsiyaning xususiyatlari

1. Modernizat siy a nazariy alari v a uning asosiy shak llanish bosk ichlari Xozirgi zamonda ilgor tarakkiyot pogonasida turgan juda kup mamlakatlar «utish davri» boskichini boshdan kechirgan. Xozirgi kunda Uzbekiston Respublikasi xam xuddi shu boskichdan utmokda. Shuning uchun xam modernizatsiya masalasi ayni pallada mamlakatimiz uchun dolzarb axamiyatga ega. Modernizatsiya nazariyasi XX asrning 50—60-yillarida shakllana boshladi. A.I.Solovev: «Usha davrida «modernizatsiya» iborasi bir vaktning uzida xam ijtimoiy yangilanishlar boskichini (xolatini), xam zamonaviy jamiyatlarga ugish jarayonini anglatar edi. U uzida normativlikni, «modern»ga utishning yuklanganligini, yetarli darajada rivojlangan jamiyatlar e’tiborga olishi kerak bulgan xozirgi zamon jamiyati mezonlarini mujassamlashtirgandi»,—deb kursatadi 1 1 . Modernizatsiya nazariyasining asoschilari X I X asr va XX asrning boshidagi tanikli olimlar, shu jumladan Yevropa sivilizatsiyasini an’anaviyjamiyatdan xozirgi zamon jamiyatiga xulk-atvorni ratsionalizatsiya kilish asosida rivojlantirish goyasini ilgari surgan M. Veber, «mexanik birdamlik» jamiyatlaridan «birdamligi cheklangan» jamiyat larga mexnatni taksimlash asosida utish konsepsiyasini taklif etgan F. Tennis va E. Dyurkgeymning nazariy merosiga tayandilar. Strukturaviy funksional taxilning asosiy koidalari, shuta’limottarafdorlarining ijtimoiy rivojlanish xakidagi tasavvurlari 1 Соловьев А. И. Политология: политическая теория, политические технологии. — М., 2000. С. 297

xam modernizatsiya nazariyotchilari tayangan nazariy negiz vazifasini bajardi. Kupgina olimlarning fikricha, modernizatsiya tamadduniy, ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega, boshkacha aytganda, u ijtimoiy munosabatlarning barcha soxalarini kamrab oladi. B.S.Starostin kayd etib utganidek modernizatsiyaning maksadi va ma’nosi fakat iktisodiy usishdan emas, balki texnologik madaniyat, boshkaruv madaniyati, siyosiy va tamadduniy madaniyatlarni uz ichiga oluvchi ijtimoiy madaniyat tarakkiyotining ma’lum darajasiga erishishdan iborat 2 . G. Almond va D. Pauell (Almond G & Pa u ell D. C ompo r a t ive Poli t ology. App r oach fr om t he po s i t ion o f «Developmen t c on c ep t ion». — P r in c e t on, 1966), D. Apter (Ap t e r D. Mode r niza t ion poli c y. Ne w Yo r k, 1965), C . Lipseta (Lip s e t S . Poli t i c ion man. Ne w Yo r k, 1960), L. Pay (Pay L Poli t i c al developmen t a s pe cts . Anali t i c al r e s ea r ch. London, 1966), D. Po c tou ( Rustr o w D. «Pea c e o f Na t ion s ». W ashing t on, D. C ., 1967), Sh. Eyzenshtadt (Ei s en st ad t S .M. Mode r niza t ion: P r o t e st and Change. Bonn, 1966), S. Xantington (Han t ing t on S . Poli t i c al O r de r in Changing S o c ie t ie s . — Ne w Haven, 1970) va boshka olimlarning asarlari modernizatsiya nazariyasini rivojlantirishga katta xissa bulib kushildi. Modernizatsiya nazariyasi uz tarakkiyotida shartli ravishda uch rivojlanish boskichidan utdi: XX asrning 5060-yillari, 60—70-yillari va 80—90-yillar. 50—60-yillarda modernizatsiya nazariyasi universalizmga asoslangan edi. Barcha mamlakatlar va xalklarning rivojlanishiga universal xodisa, ya’ni bir yunalishda sodir buladigan, bir xil boskichlar 2 Старостин Б. С. Модернизация и национальная культура. М, 1995. С. 17.

va konuniyatga ega bulgan xodisa deb kralardi. Milliy xususiyatlarning mavjudligi e’tirof etilsada, ammo ular ikkinchi darajali axamiyatga ega deb xisoblanardi. Umuman olganda, modernizatsiya an’anaviy jamiyatdan xozirgi zamon jamiyatiga krab rivojlanish jarayoni sifatida tasavvur kilinardi. Texnologik belgilanganlik universalizmning uslubiy asosini tashkil etardi. U kishilik jamiyati tarakiyotini yalpi farovonlik va ijtimoiy barxarorlikka olib boradigan texnologiya va ikgisod rivojlanishidan olib chikardi. Zotan, bunday tarakiyot turli mamlakatlarning ijtimoiy- madaniy va siyosiy uziga xosliklariga putur yetkazadi, xar bir jamiyatga uz talablarini kuyadi, degan karashlar mavjud edi 3 . Fan-texnikaa tarakkiyoti natijasidajamiyat an’anaviy kadriyatlar va ijtimoiy tuzil mal ardan zamonaviy, okilona kadriyatlar va tuzilmalarga utish yuli bilan «zamonaviylashadi». Modernizatsiya nazariyasining vakillari A Љ Shni eng rivojlangan, «zamonaviy» mamlakatdeb xisoblashardi. Ammo kolok mamlakatlar ilgor davlatlarning «zamonaviilik» darajasiga erishish imkoniyatiga ega edi. Modernizatsiya nazariyasi mazkur vazifani xal kilish yullari va usullarini tushuntirardi. Buning uchun «xolok» jamiyatlar «idealaga kay darajada moskelishi xamda ayrim milliy xususiyatlar aniklanar, muammolarni xal kilish yullari belgilanardi. Shunday kilib, teleologizm va yevrotsentrizm, anikrogi, amerikanotsentrizm modernizatsiya nazariyasining asosiy jix ( atlaridan biri xisoblanar edi. Usha davrda modernizatsiya xodisasiga berilgan ayrim ta’riflar xam bu fikrni tasdiklaydi. Jumladan, yirik olimlardan biri 3 Модернизация: зарубежный опит и Россия. — М., 1994.

Sh. Eyzenshtadt modernizatsiyaga shunday ta’rif bergan: «Tarixan modernizatsiya X VII asrdan X I X asrgacha Garb u y Yevropa va Shimoliy Amerikada rivojlangan va sung boshka Yevropa mamlakatlariga, X I X va XX asrlarda esa ~ Janubiy Amerika, Osiyo va Afrika щ t’alariga tarkalgan ijtimoiy, iktisodiy va siyosiy tizimlar shipi yunalishidagi uzgarishlar jarayonidir». 4 Yukorida zikr etilgan xususiyatlariga kura, modernizatsiya nazariyasi katta amaliy axamiyat kasb etdi: uning asoslaridan, masalan, AKSh tashki siyosati maksadlarida muvaffakiyatli foydalanildi. Nazariyani rivojlantirishning birinchi boskichida siyosiy modernizatsiya deganda kuyidagilar tushunilar edi: — rivojlanayotgan mamlakatlarni Garb andozasi asosida demokratlashtirish, milliy davlatlarni tashkil etish yoki kuchaytirish, xokimiyat vakillik organlarini tashkil etish, xokimiyatni taksimlash, saylov institutini joriy etish; — kadriyatlar tizimini uzgartirish, individual kadriyatlarni va xokimiyatni konuniylashtirish usullarini rivojlantirish, zamonaviy usullar an’anaviy usullarni sikib chikarishi kerak deb xisoblash. Siyosiy modernizatsiya nazariyasining vakillari rivojlanayotgan mamlakatlarda mazkur jarayonning kulay va nokulay omillarini farklanganlar. Kulay omillar jumlasida «uchinchi dunyo» mamlakatlarining muvaffakiyatli ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishi, shuning dek F ap biy Yevropaning rivojlangan mamlakatlari va AKSh bilan faol xamkorlik tilga olingan. Nokulay omillar katorida an’anaviy jamiyat 4 Эйзенштадт Ш. Революция и преобразование обществ: сравнительное изучение цивилизаций. М ., 1999. С . 133.