Sutning xususiyati va tarkibiga tasir qiluvchi omillar, Sutdagi nuqsonlar va uni kelib chiqish sabablari Reja 1. Qo‘l bilan sog‘ish. Mashina bilan sog‘ish. Sut sog‘ish mashinasining umumiy sxemasi. 2. Sutning mikroorganizmlar bilan zararlanish manbalari. 3. Sut nuqsonlari va ularning sabablari 4. Sut nuqsonlarining sabablari

Sigirlar sut mahsuldorligiga ta’sir qiluvchi omillar. Sigirlar sut mahsuldorligi va uning xususiyatlari, sutning t arkibi kabi irsiy belgi hisoblanadi. Genotip tomonidan belgilangan yuqori su t mahsuldorligi genetik imkoniy ko„rsatkichdir. Sigirlarning irsiy belgilari yuq ori sut mahsuldorligi tashqi muhitning qulay sharoitlarda ro„yobga chiqadi. Barcha qoramol zotlarida sigirlar sut mahsuldorligi juda o„zgaruvchan bo „ladi. Bir zotniig ichida sigirlar sut mahsuldorligi 4000-5000 kg dan 27000 k g gacha bo„lganini guvohimiz. Sigirlar sut mahsuldorligi ma lum‟ darajada uning t irik vazniga bog„liq, chunki u rivojlanish va semizlik mezoni hisoblanadi. Ko„pinc ha yirik sigirlar ko„p oziqa iste mol ‟ qilib ularni hazmlash qobiliyatiga ega, bu esa yuqori sut mahsuldorligini ta minlaydi. ‟ Bejiz emas ko„pgina rekordchi sigirlar vaz ni andozadan ancha yuqori bo„lgan. Sigirlar sut mahsuldorligi urg„ochi tanalarni qochirish muddatiga bog„liq.Sut yo„nalishidagi urg„ochi tanalarni I6-I8 oyligi da qochirish maqsadga muvofiqdir. Lekin bu borada ularning vazni muayyan pod adagi voyaga yettan sigirlar vaznining 65-70% tashkil qilganda amalga oshirish kerak. Jadal o„stirilgan va meyorlarda qochirilib tug„ishga to„g„ri tayyorl ab natijasida birinchi tug„ishdayoq 3000-4000 kg sut sog„ib olish mumkin. Birinc hi tug„im sigirlar sut mahsuldorligiga ularni iydirish (razdoy) muhim ta’sir ko„rsatadi. Agarda birinchi tug„im natijalariga ko„ra sigirning sut mahsuldorl igi podaning o„rtacha ko„rsatkichidan 30% kam bo„lsa, ular sigirlar podasiga ko„chirilmay puchak qilinadi.Sigirlar sut mahsuldorligi ularning yoshi da o„z aksini topadi. Aksariyat I-II ba zan ‟ III tug„im sigirlari voyaga yetgan sigirlar sut mahsuldorligi kam bo„ladi. Ko„pincha I tug„im sigirlarning s ut mahsuldorligi voyaga yetgan sigirlar sutining 75%, II tug„imda 85- 87%, uchinchi tug„imda 95-98% ini tashkil qiladi. Keyinchalik 2- Z tug„imda sigirlar sut mahsuldorligi yuqori darajada saqlanadi, so„nggi tug„imlarda bu ko„rsatkich asta-sekin kamayib boradi. Sigirlardan xo„jalikda 8-10 yil foydalanish ko„pro q samara beradi, ayrim hollarda yuqori mahsuldor, qiymatli sigirlar mutaxassisl ar tomonidan uzoq vaqt podalarda saqlanib qoladi. Sigirlarning sut mahsuldorli

gini oshirishning asosiy kaliti ularning tanlash va saralash hisoblanadi. Sigi rlar sut mahsuldorligi I tug„im natijalariga qarab baholanadi va tanlanadi. Sh uning uchun barcha sutchilik fermalarida nazorat sigirxonalari tashkil qilinib, har bir I tug„im sigir shu joyda tekshirilib keyin asosiy sigirxonaga o„tkaziladi. Mahsuldorligi past, mashinada sog„ishga yaroqsiz sigilar podadan chiqarib olinadi. Xo„jalikda sigirlardan iloji boricha uzoq vaqt foydalanish, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida alohida kasb etadi. Chunki sigirlarni o „stirish uchun sarflangan harajatlar faqat IV tug„imdan keyin koplanadi. Agarda sigir II yoki III t ug„imdayoq podadan chiqarib yuborilsa, ularni o„stirishga ketgan harajatlar ni qoplamaydi. Ayniqsa naslchilik xo„jaliklarida sigirlarni uzoq vaqt saqlash yuqori sifatli sigirlardan ko„proq podani to„ldiruvchi yosh hayvonlar olish imkonini beradi. Eng muhim sutdorlik omili bo„lib sigirlarni oziqlantiris h darajasi va xususiyatlari hisoblanadi, chunki bu omilsiz sigirning irsiy imkoniy atlari ro„yobga chiqmaydi. Ayniqsa yangi tuqqan va sermahsul sigirlar oziqla ntirish darajasiga juda talabchan bo„ladi. Sigirlarni yuqori va to„la qiymatli oziqalar bilan ta minlab,‟ yaxshi asramasa ulardan yuqori sut mahsuldorligini kutib bo„lmaydi. Sigirlar sut mahsuldorligi ular laktasiya davrining davomiyligiga bog„liq bo„lib, u servis va quruqlik davrlarining natijasi hisoblanadi. Sigirlar bo„g„ozligining ikkinchi davri da bez hujayralarining jadal tiklanishi kuzatiladi, unda eski alveolalar so„rilib yangi bez to„qimalari paydo bo„lishni boshlaydi. Bu jarayon tug„ishga 1,5-2 oy qolganda jadal kechadi, shuning uchun bu davrda sigirni sutdan chiqarish talab qilinadi. Bu tadbir sigir qornida homilani yaxshi rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir qiladi. Sigirlar sut mahsuldorligi ularning tug„im fasllariga ham bog„liq. O zbekis ‟ ton sharoitida qish oxiri va erta bahorda tuqqan sigirlar yozda tuqqan sigirlar nisb atan 300-500 kg ko„p sut beradi. Sigirlarning sut mahsuldorligi ularning salomatligiga bog„liq bo„lib, yelin kasalliklari salbiy ta’sir ko„rsatadi.

Sutning tarkibi va to‘yimligiga ta’sir qiluvchi omillar. Sigirlar sutining to„yimli moddalari tarkibi, ayniqsa uning yog„i va oqsilining miqdori o„zgarib turadi, ularga sigirning zoti, yoshi, laktasiya davri, bo„g„o zlik, oziqlantirish, saqlash sharoitlari, sog„ish mahali, hayvonning salomatligi va y ana qator omillar ta’sir qiladi. Barcha zotlarda sigirlar sutining tarkibida yog„ miqdori o„zgarib turadi. Qora- ola zotli sigirlarda 2,8% dan 5,42% bo„lib, simmental zotida-3,0% dan 6,04 % gacha. Jersey zotida 8,0 % bo„ladi. Shuning uchun qoramolchilikda naslch ilik ishlari olib borilganda sutning yog„lilik va oqsil darajasi muhim ishlab chiqarish ahamiyatiga bog„liq bo„lib, alohida samaraga ega. Sut tarkibining bo„g„ozlik, laktasiya, sog„ishlar soniga qarab o„zgarishi tananing fiziologik faoliyatiga taalluqli omildir. Sutning tarkibi oziqlantirish va saqlash sharoitlariga bog„liq, lekin me yor ‟ sharoitlarida yuqoridagi ko„rsatkichlar irsiy belgi hisoblanadi. To„yimli moddalar yetishmasligi sutning tarkibiga salbiy ta’sir qilib, sigirlar irsiy imkoniyatlarini ro„yobga chiqarishga imkon bermaydi. Sigirlar ratsioni tarkibida kletchatka moddasini yetishmasligi uni suti tarkibida yog„ning kamayib ketishiga sabab bo„ladi. Sutning ta mi, ‟ texnik xususiyatlari ko„p jihatdan sigir yeydigan oziqalar tarkibiga bog„liq, ba zi ‟ oziqalar ijobiy, ba zi ‟ lari salbiy ta’sir ko„rsatadi. Sutn ing tarkibiga ob-havo sharoitlari- harorat, namlik sezilarli ta’sir ko„rsatadi. Sutning tarkibiga sigirlar salomatligi katta ta’sir ko„rsatadi., namlik sezilarli ta’sir ko„rsatadi, ayniqsa yelin va oshqozon-ichak kasalliklari salbiy ta’sir ko„rsatadi.

Sigirlar sut mahsuldorligini hisoblash va baholash. Barcha turdagi xo‘ jaliklarda sigirlar sut mahsuldorligini muntazam hisobga olib borilishi kerak, bu asl sigirlarni urchitib, sut yetishtirishda yuqori samaradorlikni ta minlaydi.‟ Sigirlar sut mahsuldorligi hisobi , turli xo„jaliklarda turlicha amalga oshiriladi. Naslchilik xo„jaliklarida har bir sigir suti yakka hisobga olib boriladi. Lekin bu usul ko„p harajat talab qiladi. Nazorat sog„imlar usulida sigirlar sut mahsuldorligi 10 kunda bir marta hisobga olib boriladi. Bu usul naslchilik va oddiy xo„jaliklarda amalga oshirilishi Sutning tarkibi va xususiyatlariga ta’sir qiluvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi: hayvonning zoti va yoshi, laktatsiya davri, sigirlarni boqish va saqlash sharoitlari, mahsuldorlik darajasi, sog‘ish usuli va boshqalar. Laktatsiya davrida (taxminan 300 kun) sutning xususiyatlari uch marta sezilarli darajada o‘zgaradi. Tug‘ilgandan keyingi dastlabki 5-7 kun ichida olingan sut og‘iz suti deb ataladi, ikkinchi davri oddiy sut va uchinchisi (tug‘ilishdan oldingi oxirgi 10-15 kun) eskicha hisoblanadi. Konsistentsiyasiga ko‘ra og‘iz suti oddiy sutga qaraganda quyuqroq, rangi kuchli sariq, sho‘r ta’mga ega, o‘ziga xos hidga ega. Og‘iz suti tarkibida oqsillar (11% gacha) va minerallar (1,2% gacha), yuqori kislotalilik (40-50 ° T) mavjud. Og‘iz suti zavodda qabul qilinmaydi va qayta ishlanmaydi. Sut yog‘i ilgari sutning eng qimmatli komponenti hisoblangan. Hozirgi vaqtda sut yog‘ining tarkibi oqsil miqdori bilan chambarchas bog‘liq. Odatda, yog‘miqdori yuqori bo‘lgan sutda protein ham ko‘p. Sut mahsuldorligi va yog‘miqdori yoshga qarab ortadi (olti yoshgacha) va keyin asta-sekin kamayadi. Sut shakarining miqdori laktatsiya davrida doimiy bo‘lib qoladi.