MAVZU: SUV TEJOVCHI SUG‘ORISH USULLARI VA TEXNIKASI Reja: 1. Sug‘orish usullari va texnikasi. 2. Sug‘orish texnikasi va usullarini qo‘llash maqsadlari va sharoitlari. 3. Tuproq yuzasidan sug‘orish. 4. YOmg‘irlatib sug‘orish. 5. Impulsli yomg‘irlatib sug‘orish. 6. Tuproq orasidan sug‘orish tizimi. 7. Subirrigatsiya. 8. Tomchilatib sug‘orish tizimi. 9. Ayerozolь sug‘orish

1. Sug‘orish usullari va texnikasi Qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish usullari sug‘orish suvini sug‘oriladigan uchastkalarga taqsimlash va suvning oqim shaklini tuproq va atmosfyera namligiga aylantirishda qo‘llaniladigan usul va tadbirlar majmuasi bo‘lib, hozirgi vaqtda yer yuzasidan (tuproq ustidan), yomg‘irlatib, tuproq orasidan, tomchilatib va ayerozolь (mayda dispyers yomg‘irlatib) sug‘orishlar farqlanadi. Sug‘orish texnikasi sug‘orishni o‘tkazish texnologiyasi va bunda qo‘llaniladigan texnik vositalarni o‘z ichiga oladi. Sug‘orish texnikasi zamonaviy sug‘oriladigan dehqonchilikda eng murakkab va ma’sul agromelio - rativ tadbir hisoblanadi. Sug‘orishning sifati va suvdan tejamli foydalanish, sug‘orishda ish unumdorligini oshirish, tuproqning qulay suv, havo, tuz va oziq rejimlarini, meliorativ ahvolini ta’minlash, tuproq unumdorligini oshirish ko‘p jihatdan sug‘orish usulini to‘g‘ri tanlanganligi hamda sug‘orish texnikasini to‘g‘ri tashkil etilganligi va amalga oshirilishiga bog‘liq bo‘lib, bularning barchasi ekinlardan yuqori va barqaror hamda sifatli hosil etishtirish shartlaridir. 2. Sug‘orish texnikasi va usullarini qo‘llash maqsadlari va sharoitlari. Qabul qilingan sug‘orish usuli va texnikasi sug‘orish suvini dalaga tekis taqsimlash va tuproqning hisobiy qatlamini bir xilda namiqtirish, suvni filtratsiya va oqovaga behuda sarfini eng kam darajaga tushirish, tuproqqa va ekinlarga ishlov byerishni mexanizatsiyalash, suvchilar uchun tegishli gigiena-sanitariya sharoitlarini yaratgan holda sug‘orishni kechayu-kunduz o‘tkazish va ularning ish unumdorligini oshirish imkoniyatlarini byerishi lozim. Tanlangan sug‘orish usuli va texnikasi sug‘orish tizimida suv taqsimlash jarayonlarini hamda sug‘orishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishga yerishishni ta’minlamog‘i zarur. SHuningdek, sug‘orishga qilinadigan mehnat sarfi va xarajatlarining eng kam bo‘lishligi, sug‘orishning tuproqni zichlashuvi va strukturasini buzilishi hamda irrigatsiya yeroziyasiga sabab bo‘luvchi salbiy ta’sirini eng kam darajada bo‘lishi, mazkur usulni ma’lum bir tabiiy sharoitda qo‘llash mumkinchiligi e’tiborga olinadi. Sug‘orish usullari va texnikasini xo‘jalikning joylashgan o‘rni va

ixtisoslashganlik sohasi, dalalarning o‘lchami va shakli, almashlab ekish turi, sug‘oriladigan hududning tashkil etilishi kabi xo‘jalik sharoitlari, sug‘orish tizimining suv bilan ta’minlanganlik darajasi, suvdan va yerdan foydalanish koeffitsientlari, tizimning foydali ish koeffitsienti, suv sifati, harorati, sho‘rlanganlik darajasi, suv manbaining joylashgan o‘rni kabi suv xo‘jalik sharoitlari ham hisobga olgan holda tanlash talab etiladi. 3. Tuproq yuzasidan sug‘orish. Sug‘orish usullarining foydali ish koeffitsenti (FIK): Egatlab sug‘orishda–57 % ni; YOmg‘irlatib sug‘orishda – 67 % ni; Tomchilatib sug‘orishda – 80 %ni tashkil qiladi. Sug‘orish tarmoqlarida suv-ning filtratsiyaga sarflanishi ko‘pchilik mamlak atlarda 30-40 % dan iborat bo‘lmoqda. 1 Qator oralari ishlanadigan ekinlar (g‘o‘za, boshoqli don kanop, lavlagi, makkajo‘xori, oq jo‘xori, sabzavot, poliz ekinlari va boshqalar) yer yuzasidan egat olib sug‘oriladi. Bir yillik hamda ko‘p yillik o‘tlar va sholi chek olib bostirib sug‘oriladi. Egatlab sug‘orishda egatlarning uzunligini, bir egatga byerila-digan suv sarfini, ularga suv taqsimlashda qo‘llaniladigan matyeriallarni tug‘ri tanlash juda katta ahamiyatga egadir. Egatlarga suvni chim, qog‘oz salfetka bilan taqsimlashda har bir egatga suvni bir xilda taqsimlash imkoniyati bo‘lmaydi. Sifon - naylardan, egiluvchan sug‘orish shlanglaridan, tuproq ostidan suv taqsimlash usullaridan foydalanish yo‘li bilan suvchining ish unumini oshirish va barcha egatlarga bir xilda suv taqsimlash mumkin. Agar egatga chim yoki qog‘oz salfetka yordamida suv taqsimlansa 1 suvchi 1 ga yerga 3,5-4 soat sarflasa, sifon-naylardan foydalanilganda 1,5-2 soat, tuproq ostidan suv taqsimlash usulida arzimagan vaqt ketadi. Egatlarning uzunligi va ularga byeriladigan suv sirfi joyning nishabi va tuproqning suv o‘tkazuvchanligiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 402.

Har bir aniq sharoit uchun egat uzunligini quyidagi ifoda yordamida aniqlash mumkin. l = 10000 x q x t / m x d; bu yerda l-egat uzunligi, m ; q-suv sarfi, l/s; t-suv byerish davomiyligi, soat; m- sug‘orish me’yori, m 3 /ga; d-qator orasi kengligi, m. Bir egatga byeriladigan suv sarfi esa quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: Q  1,28 v ih 2 . Bu yerda q-suv sarfi, l/s; 1,28-doimiy son; i-joy nishabligi (egat tubi nishabligi); h-1 egatga byeriladigan suv qalinligi, sm. h  0,6 x N - 2  ,  bu yerda: 0,6-qator oralig‘i, m; h-egat chuqurligi, sm;  -dala tekisligining aniqligi (loyihadan farqi, + - ) Egatga suv byerish davomiyligi kam suv o‘tkazuvchan tuproqlarda 24-36 soat, yaxshi suv o‘tkazuvchanli tuproqlarda esa 12-16 soat bo‘ladi. Egatga suvni o‘zgaruvchan oqim bilan byerish quyidagicha amalga oshiriladi: suv egat oxiriga etguncha 0,5-0,6 l/s, oxiriga etganda suv sarfi 2 barobar kamaytiriladi. Egatga suv taqsimlashni quyidagicha mexanizatsiyalashtirish mumkin: tuproq ostidan suv taqsimlash, SHarov - Heynkin sxemasi bo‘yicha yopiq tizimlardan foydalanish, eguluvchan shlanglardan foydalanish, diskyert-Impulsli sug‘orish tizimini qo‘llash va boshqalar. SHuningdek, PPA-165U, KP-250, TAP-150 mashina va agregatlari suv taqsimlashni mexanizatsiyalashtirishga hamda suv isrofgarchiligini kamaytirishga olib keladi. SHolini chek olib bostirib sug‘orishda pollar kengligi 25-30 m, uzunligi esa 150-200 m bo‘ladi. SHolini sug‘orish noinjenyerlik, yarim injenyerlik va injenyerlik tipidagi tizimlarda amalga oshirilmoqda. Noinjenyerlik va yarim injenyerlik sholichilik tizimlarida cheklar kattaligi 0,05-0,3 ga, injenyerlik tipidagi tizimlarda esa 1-4 ga va undan kattadir. Injenyerlik tipidagi tizimlarda cheklar kengligi 200-250 m, uzunligi 1000 m gacha etmoqda.

1.24 - rasm. Egatlarga suv taqsimlash jihozlari : a – bo‘g‘otchalar; b – nay; b va g – sifon; 1 – o‘qariq; 2 – egat; 3 – suv olgichning mahkamlagichi; 4 – sifonning tirsagi; 5 – suv olgich. ( O‘ lchovlar sm hisobida). 1.25-rasm Egatga suv taqsimlash.