Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni
![Mavzu: Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni
Reja:
1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon
darajasi
2. Multimedia tizimining paydo bo’lishi va ta’lim jarayonida tutgan o’rni
3. Multimedia vositalari yordamida shaxsga yo’naltirilgan ta’lim
4. Multimedia vositalarini ta’limda qo’llash va foydalanish imkoniyatlari](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_1.png)
![Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon
darajasi shundayki, respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va
milliy axborot-hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni
yaratish milliy iqtisodiyot, boshqarish, fan va ta’lim samaradorligining muhim
omili bo’lmoqda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respublikamiz
uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayotgan iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa
o’zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan
bog’liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal etishga ham bog’liqdir.
O’quv fanlari bo’yicha elektron o’quv vositalarining yaratilishi mazkur fanlarni
o’qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish
imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o’z navbatida, talabalarning mazkur fanlar
bo’yicha bilimlarini chuqur o’zlashtirishlarining asosiy omili bo’lib, ta’lim-tarbiya
sifati va samaradorligini oshiradi. Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi
ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tadbiq
etishni yanada jadallashtirish, professor-o’qituvchilarni ilg’or pedagogik bilimlar
va texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy
ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o’rganish hamda ulardagi samarali usul va
vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi. Multimedia -
gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib
turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy
(matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan
parchalar, telekadrlar, International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/ International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/ animasiya va boshqalar), turlarini bir dasturiy
maxsulotda integrasiyalaydi. Bunday integrasiya axborotni ruyxatdan utkazish va
aks ettirishning turli qurilmalari, muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra statik
bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning
ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta
ishlash va aks ettirish uchun markaziy prosessor tez xarakatchanligi, ma’lumotlarni
uzatish shinasining o’tkazish qobiliyati operativ va video-xotira, katta sigimli](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_2.png)
![tashqi xotira, xajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi
tezligini taxminan ikki barovar oshirilishi talab etiladi, “inson-kompyuter”
interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi
ancha keng va xar tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta’lim, ishlash
yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi. Multimedia vositalari
asosida o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni qayta tayorlashni yo’lga qo’yish
xozirgi kunning dolzarb masalasidir.
Multimedia tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning
o’zi nima degan savol tug’ladi? Ko’pgina mutaxasislar bu atamani turlicha tahlil
qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, mul’timedia bu informatikaning dasturiy va
texnikaviy vositalari asosida audio, video matn, grafika va animasiya effektlari
asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan
holdagi ko’rinishidir.
Rivojlangan mamlakatlarda o’qitishning usuli hozirgi kunda ta’lim sohasi
yo’nalishlari bo’yicha tadbiq qilinmoqda. Hatto har bir oila multimedia
vositalarisiz xordiq chiqarmaydigan bo’lib qoldi. Multimedia vositalarining 81-](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_3.png)
![yildagi yalpi oboroti 4 miliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa 94-yil esa 16
milliard AQSh dollarini tashkil qildi. Hozirgi kunda esa sotilayotgan har bir
kompyuterni mul’timedia vositalarisiz tasavvur qilib bolmaydi. Kompyuterlarning
70-yillarda ta’lim sohasida keng qo’llash yo’lida urinishlar zoye ketganligi
avvalambor ular unumdorligining nihoyatda pastligi bilan bog’liq edi. Amaliyot
shuni kursatmoqdaki, multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish ikki
International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/ barobar
unumli va vaqtdan yutish mumkun. Multimedia vositalari asosida bilim olishda
30% gacha vaqtni tejash mumkin bo’lib, olingan bilimlar esa xotirada uzoq muddat
saqlanib qoladi. Agar o’quvchilar berilayotgan materiallarni ko’rish asosida qabul
qilsa, axborotni xotirada saqlash 25-30%oshadi. Bunga qo’shimcha sifatida o`quv
materiallari audio, video va grafika ko’rinishda mujassamlashgan holda berilsa,
materiallarni xotirada saqlab qolish 75% ortadi.](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_4.png)
![Multimedia vositalari asosida o ’ quvchilarni o ’ qitish quyidagi afzalliklarga
ega :
a ) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o ` zlashtirish
imkoniyati bor ;
b ) ta ’ lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi
yanada ortadi :
v ) ta ’ lim olish vaqtining qisqarish natijasida , vaqtni tejash imkoniyatiga
erishish ;
g ) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq saqlanib , kerak bulganda
amaliyotda qo ` llash imkoniyatiga erishiladi .
Informatika va axborot texnologiyalari fundamental fan sifatida kompyuter
axborot tizimlari negizida istalgan ob ’ ektlar bilan boshqaruv jarayonlarini axborot
jihatidan ta ’ minlashni barpo etish metodologiyasini ishlab chiqish bilan](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_5.png)
![shug ’ ullanadi . Shunday fikr ham mavjudki, fanning asosiy vazifalaridan biri —
axborot tizimlari nima, ular qanday o’rinni egallaydi, qanday tuzilmaga ega
bo’lishi lozim, qanday ishlaydi, uning uchun qanday qonuniyatlar xos ekanligini
aniqlashdir.
Yevropada informatika sohasida quyidagi asosiy ilmiy yo’nalishlarni ajratib
ko’rsatish mumkin: tarmoq tuzilmasini ishlab chiqish, kompyuterli
integratsiyalashgan jarayonni ishlab chiqarish, iqtisodiy va tibbiy informatika,
ijtimoiy sug’urta va atrof-muhit informatikasi, professional axborot tizimlari.
Multimedia tizimining paydo bo’lishi ta’lim, fan, san’at, kompyuter treninglari,
reklama, texnika, tibbiyot, matematika, biznes, ilmiy tadqiqot kabi bir qancha
kasbiy sohalarda revolyutsion o’zgarishlar yuzaga kelishiga olib keldi.
International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/
Kompyuterlarni ta’lim tizimida qo’llash g’oyasi ancha ilgari paydo bo’lgan
bo’lgan bo’lsada, ta’lim tizimining barcha sohalarida axborot texnologiyalarini
qo’llash multimedia qurilmalari bilan jihozlangan kompyuterlar paydo bo’lgach
to’liq ma’noda amaliyotga joriy etilib boshlandi. Multimedia vositalarini ta’limda
qo’llash quyidagilarga imkoniyat yaratadi:
• ta’limning gumanizasiyalashuvini ta’minlash;
• o’quv jarayonining samaradorligini oshirish;
• ta’lim oluvchining shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish (o’zlashtirganlik,
bilimga chanqoqlik, mustaqil ta’lim olish, o’zini o’zi tarbiyalash, o’zini o’zi kamol
toptirishga qaratilgan qobiliyatlilik, ijodiy qobiliyatlari, olgan bilimlarini
amaliyotga qo’llay olishi, o’rganishga bo’lgan qiziqishi, mehnatga bo’lgan
munosabati);
• ta’lim oluvchining kommunikativ va ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
• kompyuter vositalari va axborot elektron ta’lim resurslari yordamida har
bir shaxsning alohida (individual) ta’lim olishi hisobiga ochiq va masofaviy](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_6.png)
![ta’limni individuallashtirish va differensiyalash imkoniyatlari sezilarli darajada
kengayadi;
• ta’lim oluvchiga faol bilim oluvchi subyekt sifatida qarash, uning
qadrqimmatini tan olish;
• ta’lim oluvchining shaxsiy tajribasi va individual xususiyatlarini hisobga
olish;
• mustaqil o’quv faoliyatini olib borish, bunda ta’lim oluvchi mustaqil o’qib
va rivojlanib boradi;
• ta’lim oluvchilarda, o’zlarining kasbiy vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish
uchun hozirgi tez o’zgaruvchan ijtimoiy sharoitlarga moslashuviga yordam
beradigan zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalarini hosil
qilish.
Multimedia vositalari yordamida shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga
oshirish jarayoni zamonaviy, ko’ptarmoqli, predmetga yo’naltirilgan multimediali
o’quv vositalarini ishlab chiqishni va foydalanishni talab etadi. Ular tarkibiga keng
International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/
ma’lumotlar bazasi, ta’lim yo’nalishi bo’yicha bilimlar bazasi, sun’iy intellekt
tizimlari, ekspert-o’rgatuvchi tizimlar, o’rganilayotgan jarayon va hodisalarning
matematik modelini yaratish imkoniyati bo’lgan laboratoriya amaliyotlari kiradi.
Ta’lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish va ularning
manfaatdorligini (motivasiyasini) oshirishga ko’maklashish imkoniyatlariga ko’ra,
shuningdek, har xil turdagi multimediali o’quv axborotlarining uyg’unlashuvi,
interfaollik, moslashuvchanlik sifatlariga ko’ra multimedia foydali va mahsuldor
ta’lim texnologiyasi hisoblanadi. Interfaollikning ta’minlanishi axborotlarni taqdim
etishning boshqa vositalari bilan taqqoslaganda raqamli multimedianing muhim
yutuqlaridan hisoblanadi. Interfaollik ta’lim oluvchining ehtiyojlariga mos
ravishda tegishli axborotlarni taqdim etishni nazarda tutadi. Interfaollik ma’lum bir](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_7.png)
![darajada axborotlarni taqdim etishni boshqarish imkonini beradi: ta’lim oluvchilar
dasturda belgilangan sozlovlarni individual tarzda o’zgartirishi, natijalarini
o’rganishi, foydalanuvchining muayyan xohishi haqidagi dastur so’roviga javob
berishi, materiallarni taqdim etish tezligini hamda takrorlashlar sonini belgilashi
mumkin. Lekin multimediadan foydalanishda bir qator jihatlarni e’tiborga olish
muhim. Multimediada taqdim etilayotgan o’quv materiallari tushunish uchun qulay
bo’lishi, zamonaviy axborotlar va qulay vositalar orqali taqdim etilishi talab
qilinadi. Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini to’liq ochib berish
va ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga salohiyatli
(kompetentli) o’qituvchining ko’magi zarur bo’ladi. Darsliklardan
foydalanilgandagi singari, multimedia vositalarini qo’llashda ham ta’lim
strategiyasi ta’lim jarayonida o’qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki
ta’lim oluvchilarga ko’maklashish, qo’llab-quvvatlash va jarayonni boshqarib
borish bilan shug’ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli
tasvirlar yoki animasiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy ko’rinishdagi
matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim International Scientific
Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/ International Scientific Journal
“Internauka” http://www.inter-nauka.com/ etilayotgan materiallarni to’ldirgan
holda zaruriy emosional darajani ta’minlab turishi mumkin. Multimedia vositalari
har xil ta’lim yo’nalishlari (stillari) uyg’unligida qo’llanilishi va ta’lim olish hamda
bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va yoshga doir hususiyatlariga ega bo’lgan
shaxslar tomonidan foydalanilishi mumkin: ayrim ta’lim oluvchilar bevosita o’qish
orqali, ba’zilari esa eshitib idrok etish, boshqalari esa (videofilmlarni) ko’rish
orqali ta’lim olishni va bilimlarni o’zlashtirishni xush ko’radilar. Interfaol
multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo’lgan ta’lim oluvchiga
noan’anaviy qulaylik tug’diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti bor ta’lim
oluvchilarda fonologik malakalar va o’qish malakalari o’sishiga, shuningdek,
ularning axborotlarni vizual o’zlashtirishlarini ta’minlaydi. Nutqi va jismoniy
imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual ehtiyojlaridan
kelib chiqib foydalanishga imkon beradi. Multimedia vositalari ta’lim berishning](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_8.png)
![samarali va istiqbolli quroli (instrumentlari) bo’lib, u o’qituvchiga an’anaviy
ma’lumotlar manbaidan ko’ra keng ko’lamdagi ma’lumotlar massivini taqdim
etish; ko’rgazmali va uyg’unlashgan holda nafaqat matn, grafiklar, sxemalar, balki
ovoz, animasiyalar, video va boshqalardan foydalanish; axborot turlarini ta’lim
oluvchilarning qabul qilish (idrok etish) darajasi va mantiqiy o’rganishiga mos
ravishda ketma-ketlikda tanlab olish imkoniyatini yaratadi.](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_9.png)
![Foydalaniladigan adabiyotlar
1. G’ulomov S.S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari. – T.: Sharq,
2000.
2. Shafrin Yu. Osnovi kompyuternoy texnologii. Uchebnoi posobie- M:1997,-
560b.
3. Figurnov V. E. IBM PC dlya pozovatelya. - M; Finantsi i statistika, 1990 g.
4. Ortiqov A., Mamatqulov A. IBM PC kompyuteridan foydalanish.- Toshkent,
"Qonis" 1992 y.
5. Симонич С.В. и другие. Общая информатика. Учебное пособие. – М.:
Издательство «АСТПресс», 2001.
6. M.Аripоv. Internet vа elеktrоn pоchtа аsоslаri. T., Univеrsitеt, 2000.
7. Ayupov R.X. Xususiy komputerda ishlash. MS Word matn muharriri. – T.:
TMI, 2002, 124 bet.
8. Ayupov R.X., Ilxomova E. Komputer tarmoqlari va Internet tizimi.–T.: TMI,
2002.
9. Internet saytlari.](/data/documents/6e4a8913-7047-493c-91d0-0e1f2bfb0501/page_10.png)
Mavzu: Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni Reja: 1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon darajasi 2. Multimedia tizimining paydo bo’lishi va ta’lim jarayonida tutgan o’rni 3. Multimedia vositalari yordamida shaxsga yo’naltirilgan ta’lim 4. Multimedia vositalarini ta’limda qo’llash va foydalanish imkoniyatlari
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon darajasi shundayki, respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va milliy axborot-hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni yaratish milliy iqtisodiyot, boshqarish, fan va ta’lim samaradorligining muhim omili bo’lmoqda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respublikamiz uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayotgan iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa o’zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan bog’liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal etishga ham bog’liqdir. O’quv fanlari bo’yicha elektron o’quv vositalarining yaratilishi mazkur fanlarni o’qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o’z navbatida, talabalarning mazkur fanlar bo’yicha bilimlarini chuqur o’zlashtirishlarining asosiy omili bo’lib, ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshiradi. Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tadbiq etishni yanada jadallashtirish, professor-o’qituvchilarni ilg’or pedagogik bilimlar va texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o’rganish hamda ulardagi samarali usul va vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi. Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/ International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/ animasiya va boshqalar), turlarini bir dasturiy maxsulotda integrasiyalaydi. Bunday integrasiya axborotni ruyxatdan utkazish va aks ettirishning turli qurilmalari, muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra statik bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy prosessor tez xarakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o’tkazish qobiliyati operativ va video-xotira, katta sigimli
tashqi xotira, xajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan ikki barovar oshirilishi talab etiladi, “inson-kompyuter” interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va xar tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta’lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi. Multimedia vositalari asosida o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni qayta tayorlashni yo’lga qo’yish xozirgi kunning dolzarb masalasidir. Multimedia tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning o’zi nima degan savol tug’ladi? Ko’pgina mutaxasislar bu atamani turlicha tahlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, mul’timedia bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video matn, grafika va animasiya effektlari asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko’rinishidir. Rivojlangan mamlakatlarda o’qitishning usuli hozirgi kunda ta’lim sohasi yo’nalishlari bo’yicha tadbiq qilinmoqda. Hatto har bir oila multimedia vositalarisiz xordiq chiqarmaydigan bo’lib qoldi. Multimedia vositalarining 81-
yildagi yalpi oboroti 4 miliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa 94-yil esa 16 milliard AQSh dollarini tashkil qildi. Hozirgi kunda esa sotilayotgan har bir kompyuterni mul’timedia vositalarisiz tasavvur qilib bolmaydi. Kompyuterlarning 70-yillarda ta’lim sohasida keng qo’llash yo’lida urinishlar zoye ketganligi avvalambor ular unumdorligining nihoyatda pastligi bilan bog’liq edi. Amaliyot shuni kursatmoqdaki, multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish ikki International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/ International Scientific Journal “Internauka” http://www.inter-nauka.com/ barobar unumli va vaqtdan yutish mumkun. Multimedia vositalari asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin bo’lib, olingan bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar o’quvchilar berilayotgan materiallarni ko’rish asosida qabul qilsa, axborotni xotirada saqlash 25-30%oshadi. Bunga qo’shimcha sifatida o`quv materiallari audio, video va grafika ko’rinishda mujassamlashgan holda berilsa, materiallarni xotirada saqlab qolish 75% ortadi.
Multimedia vositalari asosida o ’ quvchilarni o ’ qitish quyidagi afzalliklarga ega : a ) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o ` zlashtirish imkoniyati bor ; b ) ta ’ lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi : v ) ta ’ lim olish vaqtining qisqarish natijasida , vaqtni tejash imkoniyatiga erishish ; g ) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq saqlanib , kerak bulganda amaliyotda qo ` llash imkoniyatiga erishiladi . Informatika va axborot texnologiyalari fundamental fan sifatida kompyuter axborot tizimlari negizida istalgan ob ’ ektlar bilan boshqaruv jarayonlarini axborot jihatidan ta ’ minlashni barpo etish metodologiyasini ishlab chiqish bilan