Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari
![MAVZU: T arbiya jarayonini tashkil etish shakllari
Reja
1. Tarbiya jarayonini amalga oshirishda innovasion texnologiyalardan
foydalanish.
2. Tabiyaviy ishlar shakllarining tasnifi.
3. Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari tanlash muammosi.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_1.png)
![Mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy ilm-fan va kasb-hunarlarni puxta
egallagan, o’z yurti, o’z xalqiga fidoyi, har tomonlama sog’lom avlodni tarbiyalash
har bir ta rbiya beruvchining eng muhim vazifasidir. H ar bir pedagogdan yuksak
bilim, ulkan mahorat, zamonaviy ilm-fanning yutuqlaridan xabardor bo’lish,
xorijiy tillarni puxta egallash, kompyuter texnologiyalaridan, internetdan maqsadli
foydalanish ko’nikmalariga hamda yuqori malakaga ega bo’lishni talab etmoqda.
Uzluksiz ta rbiya tizimining oldida turgan eng muhim va eng dolzarb vazifalardan
biri - bu tarbiya jarayoni da innavasion ta rbiya texnologiyalaridan keng
foydalanish, ularni tarbiya jarayoniga tadbiq etish va jahon standartlari talablariga
bilimli, mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan
komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va
vazifasi dir . Pedagogning samarali faoliyat ko’rsatishga undovchi tarbiya
tadbirlarning metodik ishlanmasini puxta ishlab chiqishdan farqli o’laroq, tarbiya
texnologiyasi o’quvchilar faoliyatiga nisbatan yo’naltirilgan bo’lib, u
tarbiyalanuvchilarning shaxsiy hamda tarbiyachi bilan birgalikdagi faoliyatlarini
inobatga olgan holda, o’quvchilarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish uchun zarur
shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi.
Tarbiya texnologiyasining markaziy muammosi - tarbiyalanuvchi shaxsini
rivojlantirish orqali tarbiya jarayonini maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat.
Pedagogik texnologiya nazariyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab
asoslanib kelinayotgan bo’lsada, aynan «pedagogik texnologiya» tushunchasiga
nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Xususan, pedagog olim V. P. Bespalko
pedagogik texnologiyani «amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim
loyihasi» deya ta’riflaydi hamda asosiy diqqatni o’quv-pedagogik jarayonni
oldindan loyihalashga qaratadi [3]. O’z mohiyatiga ko’ra pedagogik texnologiya
vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslangan hamda kutilgan
natijaga erishishni ta’minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va
qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizimni ifodalaydi. Tarbiyaning
samaradorligini oshirish va bilim, ko’nikma, malakalarni to’la egallashlariga
erishish, shaxsning tarbiya jarayonini diqqat markazida bo’lishini va](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_2.png)
![tarbiyalanuvchilarni ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish
ta’minlash uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol metodlarni
biladigan, ulardan tarbiyaviy mashg’ulotlarni tashkil etishda foydalana oladigan
o’qituvchilar kerak. Uzluksiz tarbiya tizimining oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy
buyurtmaga muvofiq, o’quv yurtlari ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini
oshirish, ilm-fanning so’nggi yutuqlarini amaliyotga joriy etish orqali ijodkor,
ijtimoiy faol, yuksak ma’naviyatli, kasb-hunarli, Ona-Vatanga sadoqat, milliy va
umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, ijodiy va mustaqil fikr yurita
oladigan, davlat va jamiyat oldida o’z burchi va javobgarligini his etadigan
barkamol shaxsni kamolga etkazish, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol
g’oyasini singdirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi.
Ushbu vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishi tarbiya jarayonida zamonaviy
pedagogik texnologiyalardan foydalanishni taqozo etadi. Zamonaviy pedagogik
texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonining bir tizimga solingan ilmiy-nazariy va
metodik asoslangan yangi shakl, usul va vositalarining majmuidir. Bunda yangi
mazmun, shakl, usul va vosita uyg’unligida maqsad, vazifa, faoliyat va pedagogik
natija yaxlitligi ta’minlanadi hamda o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan
o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng
avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish
imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali tuzilmada o’z ifodasini topadi. Hozirgi
kunda tarbiya jarayonida interfaol metodlar (innovasion pedogogik va axborot
texnologiyalari)dan foydalanib, tarbiyaning samaradorligini ko’tarishga bo’lgan
qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Tarbiyachi bu jarayonda shaxs
va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit
yaratadi, shu bilan birga, boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik vazifasini bajaradi.
Bunday o’quv jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy figuraga aylanadi. Tarbiya
jarayonida innovasion pedogogik texnologiyalarning to’g’ri joriy etilishi
tarbiyalanuvchilarning bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida
faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa tarbiyalanuvchilardan ko’proq
mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_3.png)
![texnologiyaning o’quv - tarbiya jarayonida qo’llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib
chiqqan holda, tarbiyalanuvchini kim tarbiyalayotganligi va tarbiyachi kimni
tarbiyalayotganligiga bog’liq. Innovasion pedogogik texnologiya asosida
o’tkazilgan mashg’ulotlar tarbiyalanuvchining muhim hayotiy yutuq va
muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishini qondirib, ularni
fikrlashga, o’z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Bugungi kunda
tarbiya jarayonini samarali va natijali bo’lishini ta’minlashga yo’naltirilgan
interfaol metodlarning va tarbiya texnologiyalarining barchasi mamlakatimizning
barcha umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-xunar hamda oliy ta’lim
muassasalari, o’qituvchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutlari va
fakultetlarda keng miqyosda qo’llanilib kelinmoqda xamda ijobiy natijalar
bermoqda. Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalarida interfaol ta’limni
tashkil etishda quyidagi eng ommaviy texnologiyalar qo’llanilmoqda:
Interfaol metodlar: «Keys-stadi» (yoki «O’quv keyslari»), «Blis-
so’rov», «Modellashtirish», «Ijodiy ish», «Munosabat», «Reja», «Suhbat» va b.
Strategiyalar: «Aqliy hujum», «Bumerang», «Galereya», «Zig-zag»,
«Zinama-zina», «Muzyorar», «Rotasiya», «T-jadval», «Yumaloqlangan qor» va
h.k.
Grafik organayzerlar: «Baliq skeleti», «BBB», «Konseptual jadval»,
«Venn diagrammasi», «Insert», «Klaster», «Nima uchun?», «Qanday?» va
b oshqalar .
Interfaol ta rbiya jarayoni bevosita interfaol metodlari yordamida tashkil
etiladi. Tarbiya ning interfaol metodlardan foydalanishda tarbiyalanuvchi
ite llektual, erkin fiklashni rivojlantirish, o’z fikrini asoslab berishga intilishi,
o’zgalar fikrini tinglay olishi, muammolar yechimini topishga harakat qilishi,
ijodiy va axloqiy taraqqiyoti jarayonlariga samarali ta’sir etadi. Tarbiyachi tarbiya
jarayonida ta rbiya metodlaridan foydalanganda, avvalo, bu metoddan
foydalanishning o’rni, uning samaradorligini bilishi muhimdir. Buning uchun har
bir pedagog hayotiy tajribaga ega bo’lgan, yetarli bilimlar bilan qurollangan,
tarbiyalanuvchi ga nisbatan muammolarning yechimini oldindan hal eta oladigan va](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_4.png)
![ularni ta’lim oluvchilarga yetkazish malakasiga ega bo’lishi lozim. Shuningdek,
innovasion texnologiya asosida o’tkazilgan tarbiyaviy tadbirlar
tarbiyalanuvchi larning muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z
munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o’z nuqtai
nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi.
Pedagogika fanida tarbiyaviy ishlar shakllari haqida umumlashtirilgan
konsepsiya yo’q. Birinchidan, tushunchaning o’zi noan’anaviy tarzda belgilangan,
ikkinchidan, tarbiyaviy ish shakllarining ko’plab tasniflari mavjud dir .
Ta rbiya shakllari - tarbiya jarayonini tashkil e tish yo’llari, o’quvchilarning
jamoaviy va individual faoliyatini tashkil e tish yo’llari dir .
O’zbek tilining izohli lug’atida shakl - narsaning tashqi ko’rinishi, sirtqi
qiyofasi, ifodasi [25] deb ifodalangan.
Shakl (ped.) - ta’lim-tarbiya jarayonining mavjudlik usuli, uning ichki
mohiyati, mantiqi va mazmuni uchun qobiqdir. Shakl, avvalo, tarbiyalanuvchilar
soni, mashg’ulot vaqti va joyi, uni amalga oshirish tartibi bilan bog’liq [25] .
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda o’quvchilarni tashkil etishning turli
shakllaridan foydalaniladi. Pedagogik adabiyotlarda “tarbiyaviy ishlar shakli”
tushunchasini ta’riflashga yagona yondashuv mavjud emas.
Tarbiyaviy ishlarning shakllari uning mazmuni amalga oshadigan shart-
sharoitlardir.
Tarbiyaviy ishlarning shakllari muayyan tarbiya jarayonini tashkil etishning
variantlari; tarbiyaviy tadbirning kompozision qurilishi. Ular doimo mazmun va
tarbiya vositalari bilan o’zaro bog’liqdir [32].
Ta’lim shakllari o’ziga xos tarbiyaviy aktni tashkil etish variantlaridir [31].
Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari haqida gapirganda, birinchi
navbatda, tarbiya mazmunini o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasidagi
munosabatlarning muayyan tuzilishi orqali ifoda etishni anglatadi [33].
Funksiyalari .
Birinchi funksiyas i tashkiliy hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlarning har qanday
shakli tashkiliy vazifani hal e tishni o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’ qituvchi](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_5.png)
![ham, o’quvchilar ham tashkilotchi sifatida harakat qilishlari mumkin. Ishning
tashkil e tilishi muayyan harakatlarning mantiqi yligini , ishtirokchilarning o’zaro
munosabatlarining aks e ttiradi.
O’ qituvchilar tomonidan qo’llaniladigan tarbiyaviy ishlarning turli
shakllarini tashkil e tishning umumlashgan usullari (algoritmlari) mavjud bo’lib,
ular a n’anaviy shakllar hisoblanadi (suhbatlar, jamoaviy ijodiy tadbirlar, tanlovlar,
dramaturgiyalar va boshqalar). Bu usullar tashkiliy faoliyatning bir qator
bosqichlari ni , bosqichlarni ketma-ket likda amalga oshirishni o’z ichiga oladi.
Shaklning ikkinchi funk s iyasi tartibga soli sh . U yoki bu shakldan
foydalanish da o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi hamda bolalar o’rtasidagi
munosabatlarni tartibga solish imkonini beradi. T arbiyaviy ishlar ning t urli
shakllari maktab o’quvchilari jamoasi ni birlashtirish jarayoniga turlicha ta’sir
ko’rsatadi. O’zaro hamkorlik zaruriyati oldindan belgilab qo’yilgan shakllar tufayli
ijtimoiy munosabatlar me’yorlari shakllanadi.
Uchinchi funk s iya axborotli . Bu funk s iyani amalga oshirish o’quvchilarga
ma’lum miqdordagi bilimlarning bir tomonlama yetkazish bilan birgalikda , mavjud
bilimlarini yangilashni, ularning o’z tajribalariga tayanishni ham o’z ichiga ol ishni
nazarda tutadi .
Shakl, aslida, tashkiliy jihatdan bolalarni tarbiyalashning maqsadlari,
mazmuni, tamoyillari va metod larini amalga oshirishni ta’minlaydi.
T arbiyaviy ishlar shakllarining tasnifi
Pedagogik a nazariya si va amaliyot i da tarbiyaviy ishlarning ko’plab shakllari
yaratilgan va aniqlangan .
T arbiyaviy ishlar shakllarining tasnifi ( E.V.Titova )
Tarbiyaviy ish shakllarining uch asosiy turi mavjud bo’lib : tadbirlar ,
t arbiyaviy ish , o’yinlar [33]. Ular quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi:
maqsad ga yo’naltirilganligi, o’quv jarayoni ishtirokchilarining mavqei, obyektiv
tarbiyaviy imkoniyatlari bilan.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_6.png)
![1. Tadbirlar - o’quvchilar ga bevosita tarbiya viy ta’sir o’tkazish maqsadida
o’qituvchilar yoki boshqa birov tomonidan tashkil e tilgan jamoadagi voqea lar,
mashg’ulotlar, vaziyatlardir.
Tadbirning o’ziga xos xususiyati, birinchi navbatda, bolalarning tafakkuri va
ijrochilik pozitsiyasi va kattalar yoki katta yoshdagi o’quvchilarning tashkiliy
rolidir. Boshqacha qilib aytganda, agar o’quvchilar uchun biror narsa kimdir
tomonidan tashkil e tilsa , ular, o’z navbatida, idrok qiladilar, ishtirok e tadilar,
bajaradilar, tartibga soladilar va hokazo, unda bu tadbirdir .
Tarbiya shakllarining ikkinchi guruh iga t arbiyaviy ishlar kiritiladi.
2. Tarbiyaviy ish - jamoa a’zolari tomonidan rejalashtirilgan va amalga
oshirilayotgan boshqalar, shu jumladan, o’z manfaati va quvonchi uchun tashkil
etilayotgan umumiy harakat, muhim voqeadir.
3. O’yinlar - bu xayoliy yoki real faoliyat bo’lib, maqsadga muvofiq
ravishda o’quvchilar guruhida tashkil etiladigan dam olish, o’yin-kulgi va
o’rganishdir.
Tarbiyaviy ish shakllarining tasnifi haqida gapirishdan oldin, bir shaklni
boshqasidan nima bilan farqlanishini aniqlash, ya’ni shakl belgilarini aniqlash
lozim.
Bunday belgilar miqdoriy bo’lishi mumkin: shakllar bir-biridan tayyorgarlik
ko’rish va o’tkazish vaqti, ishtirokchilar soni bilan farq qiladi.
Vaqtiga ko’ra shakllarning farqi haqida gapirganda, uni amalga oshirish
ishtirokchilarning tarbiyaviy munosabatlarining vaqt mе’yorlariga bog’liqdir. Bu
munosabatlar qancha vaqt, o’qituvchi qancha vaqt gapirishi va o’quvchi qancha va
ushbu shakllar tarbiya jarayonini tashkil etishda qanchalik ko’p ishlatilishini bilish
muhimdir.
Tadbirning vaqtiga ko’ra, barcha shakllarni ajratish mumkin:
- qisqa muddatli (bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom e tadigan);
- uzoq davom e tadigan (bir necha kundan bir necha haftagacha davom
e tadigan);
- an’anaviy (muntazam ravishda takrorlanib).](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_7.png)
![Tayyorlanish vaqtiga ko’ra ekspromt shakllari, ya’ni o’quvchilar bilan
dastlabki mashg’ulotlarda ularni qo’shmasdan olib boriladigan hamda dastlabki
ishlarni, o’quvchilarni tayyorlashni ta’minlovchi shakllar haqida gapirishimiz
mumkin.
Faoliyat turlari bo’yicha shakllarni - o’quv, mehnat, sport, badiiy faoliyat
shakllarini ajratish mumkin; o’qituvchining ta’sir usuliga ko’ra - bevosita va
bilvosita.
Tashkilot chi sub’ektiga ko’ra shakllarning tasnifi quyidagicha bo’lishi
mumkin:
bolalar faoliyatini tashkil etuvchi sifatida o’qituvchilar, ota-onalar va
boshqa kattalar;
faoliyat hamkorlik asosida tashkil e ti sh ;
tashabbus va uni amalga oshirish bolalarga tegishli.
Natijaga ko’ra barcha shakllarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
natijada axborot almashin iladi ;
natijada umumiy yechim (fikr) ga kelish ;
natija da ijtimoiy ahamiyatga e ga mahsulot ga ega bo’lish .
Ishtirokchilar soniga ko’ra shakllar quyidagi cha bo’lishi mumkin:
individual (o’qituvchi - o’quvchisi);
guruh l i (tarbiyachi-bolalar guruhi);
ommaviy (tarbiyachi-bir necha guruh, sinflar).
Individual shakllar barcha sinfdan tashqari ishlarni, o’qituvchilar va
bolalar o’rtasidagi muloqotni qamrab oladi . Ular guruhli va jamoaviy shakllarda
amalga oshiriladi va pirovard natijada boshqa barcha shakllarning muvaffaqiyatini
belgilaydi.
Ishning alohida shakllariga : suhbat, samimiy muloqot , maslahat, fikr
almashish (bular muloqot shakllari), birgalikdagi topshiriqni bajarish, muayyan
ishda individual yordam ko’rsatish, muammolar, vazifalar yechimini birgalikda
qidirish kiradi.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_8.png)
![Bu shakllar mustaqil ishlatilishi mumkin , ko’pincha ular bir-biri ni to’ldirib,
birgalikda amalga oshiriladi.
Ularning har biri o’z xususiyatlariga egadir. Individual shakllar bilan
ishlashda o’qituvchilar uchun muhim vazifalar: o’quvchini tushunish, uning
iste’dodini kashf etish, uning xarakteri, intilishlari xos bo’lgan qimmatli hamma
narsani ochish, shuningdek, o’zini iqtidorini ochishga halaqit beradigan omillarni
yuqotish.
Ularning har biri bilan turlicha munosabatda bo’lish kerak, har bir o’quvchi
o’ziga xos, individuallashgan munosabatlar uslubiga muhtojdir. Bolani o’ziga
qaratish, uni qalbiga kirish, ishonchini qozonish, o’qituvchi bilan o’zining fikr va
shubhalarini o’rtoqlashish istagini uyg’otish muhim ahamiyatga egadir. Individual
shakllarida katta tarbiyaviy imkoniyatlar mavjud bo’lib, samimiy muloqot bola
uchun bir nechta jamoaviy tadbirlardan ko’ra foydali bo’lishi mumkin.
Guruhiy shakllarga turli ish kengashlari, ijodiy guruhlar, o’z-o’zini
boshqarish organlari, mikro-klublar kiradi. Bu shakllarda o’qituvchi oddiy
ishtirokchi yoki tashkilotchi sifatida namoyon bo’ladi. Jamoa shakllaridan farqli
o’laroq, o’qituvchining bolalarga ta’siri ko’proq seziladi, chunki maktab
o’quvchilarining diqqati ko’proq unga qaratiladi. O’qituvchining asosiy vazifasi,
bir tomondan, har bir o’quvchining o’zini namoyon qilishiga yordam berish,
ikkinchi tomondan esa - guruhda jamoaning barcha a’zolari uchun muhim bo’lgan
ijobiy natija olish uchun sharoit yaratish lozim. Guruhli shakllarida
o’qituvchilarning ta’siri bolalar o’rtasidagi insonparvarlik munosabatlarni
rivojlantirish, ularning kommunikativ ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan.
Bu borada muhim vosita o’qituvchining o’z o’quvchilariga nisbatan demokratik,
hurmatli, xushmuomala munosabatining namunasi hisoblanadi.
O’qituvchilarning maktab o’quvchilari bilan ishlashining jamoa shakllariga,
avvalo, turli ishlar, ko’rik-tanlovlar, ko’rgazmalar, konsertlar, targ’ibot guruhlari,
sayrlar, sayohatlar, sport musobaqalari va boshqalar kiradi. O’quvchilarning
yoshiga va boshqa bir qator shartlarga qarab, o’qituvchilar ushbu shakllardan
foydalanganda turli xil rol o’ynashi mumkin: yetakchi ishtirokchi, tashkilotchi;](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_9.png)
![bolalarga shaxsiy namuna orqali ta’sir qiluvchi faoliyatning oddiy ishtirokchisi,
tashkilotchi; namuna bo’la oladigan faoliyatni oddiy qatnashuvchisi sifatida;
maktab o’quvchilariga boy tajribaga ega shaxsiy namunasi bilan ta’sir
ko’rsatadigan ishtirokchi; maslahatchi, bolalarni faoliyatini tashkil etishda
yordamchi.
Barcha tasniflar o’zaro bog’liq bo’lib, yondashuvlarga qarab, ushbu
tasniflarning har biriga bir xil shakllarni kiritish mumkin. Masalan, maktab
kooperativi mehnat faoliyatining murakkab shakllaridan biri bo’lib, u o’quv
ishlarining individual, guruhiy va jamoa shakllarini o’z ichiga oladi. Sinf
navbatchiligini tashkil etishning birinchi bosqichi o’qituvchining butun bolalar
jamoasi bilan bevosita o’zaro munosabatlari shaklidir. O’qituvchi sinf navbatchisi
to’g’risidagi tartibni jamoaviy muhokamasini tashkil etadi. O’quvchilarning o’zlari
uning rahbarligida navbatchilik qoidalarini, navbatchining huquq va burchlarini
ishlab chiqadilar. Ayrim vaziyatlarda burch o’qituvchining ishtirokisiz bolalarning
o’zlari tomonidan to’liq tashkil etiladi va tartibga solinadi.
Yuqorida ko’rib chiqilgan xususiyatlarga ko’ra, har bir shaklni
tavsiflashimiz mumkin.
Tarbiyaviy ishlar shaklining xususiyatlari:
1) nomi,
2) tadbir davomiyligi,
3) dastlabki tayyorlash yoki ekspromt,
4) ishtirokchilar soni ,
5) faoliyatni kim tashkil qiladi,
6) o’qituvchi ta’sirining xarakteri,
7) birgalikdagi faoliyat natijasi.
Tarbiyaviy ishlar shakllarini tasniflashda shakllarning bir turdan ikkinchi
turga o’zaro o’tishi kabi hodisa mavjudligini ham nazarda tutish lozim. Masalan,
tadbir sifatida ko’p ishlatiladigan ekskursiya yoki musobaqa, agar bu shakllar
bolalarning o’zlari tomonidan ishlab chiqilsa va o’tkazilsa, jamoaviy ijodiy
faoliyatga aylanishi mumkin.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_10.png)
![Sh akllarni tanlash muammosi
Shakllarning xilma-xilligi va ularni amaliyotda doimiy ravishda yangilab
borish zarur iyati o’qituvchilarni oldiga tarbiyaviy ishlar shaklini tanlash
muammosi tug’diradi. Pedagogik adabiyotlarda sinf soatlarining turli shakllari,
tanlovlar, senariylar, bayramlar va hokazolarning tavsiflarini topishingiz mumkin.
Sinf rahbarlariga asosiy talabalar dan biri - tarbiyaviy ishlarning yangi
shakllarini yaratish dir. Ayrim o’qituvchilar tayyor ssenariy, ishlanamalar asosida
tashkil etilgan mashg’ulotlardan qoniqish oladilar. Shu bilan birga, ko’p hollarda
tayyor ssenariyni ishlatish nafaqat foydasiz, balki zararli ham ekanligi ma’lum
bo’ldi[26].
Bunday vaziyatda o’qituvchi (tashkilotchi) kimdir ixtiro qilgan, kimgadir
yo’naltirilgan tadbirni ishtirokchilarga yuklaydi. Shu bilan birga, u o’zi ham
o’zgalar rejasining obektiga aylanadi va ishtirokchilarni ijodiy qobiliyatning,
mustaqillikning namoyon bo’lishi va rivojlanishiga to’sqinlik qiladigan, ularning
ehtiyojlarini namoyon qilish va qondirish imkoniyatidan mahrum qiladigan holatga
sabab bo’ladi.
Gumanist o’qituvchi uchun boshqa odamlarning ssenariylariga asosida
bolalar bilan ishlash maqsadga muvofiq emas. Biroq, bu allaqachon yaratilgan va
amalda sinab ko’rilgan tarbiya ishlarining shakllaridan foydalanish imkoniyatini
yo’qqa chiqarmaydi. Ular o’qituvchilar uchun ham, o’quvchilar uchun ham mavjud
ishlanmalar, o’zgalar tajribasi bilan tanishib, o’zlarinig faoliyatini tashkil etishning
g’oya va yo’llarini tanlash imkoniyatini yaratadi. Bunday izlanishlar natijasida
o’qituvchi va bolalarning qiziqish va ehtiyojlarini aks ettiruvchi yangi shakl
yaratilishi mumkin. Faqat shu holat pedagogik adabiyotlarda turli tadbirlar
ishlanmalari va ssenariylarini chop etilishini oqlashi mumkin.
Amalda qo’llanilgan shakllarning g’oyalari, alohida elementlaridan
foydalanishimiz mumkin, ammo muayyan ish uchun odatda aniq ish shakli
quriladi. Har bir bola va bolalar uyushmasi o’ziga xos bo’lgani uchun ish shakllari
o’z mazmuni va tuzilmasi bilan o’ziga xosdir.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_11.png)
![Barcha ish qatnashchilarini, o’qituvchi va maktab o’quvchilarini, ayrim
hollarda esa ota-onalarni jamoaviy hamkorligi natijasini aks ettirgan tarbiyaviy
ishlar shakli samaradorlikni oshiradi.
Tarbiyaviy ish shakllarini tanlash masalasini odatda o’qituvchi tomonidan
hal etiladi. Uni hal qilishda quyidagi qoidalarga amal qilish tavsiya etiladi:
1. Keyingi ish davri (bir yil, chorak) uchun belgilangan tarbiya vazifalarini
hisobga olish; har bir ish shakli bu vazifalarni hal etishga hissa qo’shishi kerak.
2. Topshiriqlardan kelib chiqib, bolalarni o’z ichiga olishi maqsadga
muvofiq bo’lgan ishning mazmunini, asosiy faoliyatini aniqlang.
3. Vazifalar asosida ish mazmuni, faoliyatning asosiy turlarini aniqlash. Bu
ishga bolalarni jalb maqsadga muvofiqdir:
a) o’quv jarayonini tashkil etish tamoyillari;
b) bolalarning imkoniyatlari, tayyorgarligi, qiziqishlari va ehtiyojlari;
v) moddiy baza;
d) tashqi sharoit (madaniy markazlar, sanoat muhiti);
e) o’qituvchilar, ota-onalarning imkoniyatlari.
4. J amoa maqsad-muddaosiga asoslangan holda ish shakllarini izlashni
tashkil e tish , shu bilan birga, yo’llarini aniqlash :
a) bolalar tajribasini yangi g’oyalar, shakllar bilan boyitish, masalan,
boshqalarning tajribasini, mavjud chop e tilgan materiallarni o’rganish, aniq
savollar berish va boshqalar.;
b) o’qituvchi tomonidan tayyorlangan shakllarning variantlarini tahlil etish ,
ularni ish ishtirokchilari orqali tasdiqlatish .
5. Izlanish va tanlash jarayonida tarbiyaviy ishlar mazmuni va shakllarining
izchilligini ta’minlash muhim ahamiyatga e ga.
Shunday qilib, o’qituvchi jamoada rejalashtirishning ma’lum bosqichida
bolalar, ota-onalar bilan ishlash shakllari majmuini aniqlashi zarur . Shu bilan
birga, har bir shakl bolalar faoliyatini tashkil e tishning o’ziga xos yo’l lari,
metodlari, usullari majmuini aniqlashni talab e tadi, bu ni amalga oshirishda e sa
mazkur faoliyat ishtirokchilari ning hamkorligi maqsadga muvofiqdir.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_12.png)
![Albatta, o’qituvchining o’zi o’ylab, tarbiyaviy ish shaklini tuzadigan
vaziyatlar mavjud. Masalan, individual ish shakllarida hamma narsa o’qituvchining
fikrlashi, aniq vaziyatni hisobga olgan holda rejalashtirishi lozim bo’lgan
harakatlariga bog’liq.
Yangi shaklning tuzish -qurilishi quyidagicha amalga oshirish mumkin: aniq
mazmun va faoliyatni tashkil e tish yo’llari bilan to’ldirilgan taniqli shakl turi
tanlanadi [27].
Masalan, musobaqa, KVZ yoki mavzuli kechani o’tkazish istagi paydo
bo’ldi. Shundan keyin ular nimaga bag’ishlanadi, mazmuni qanday bo’ladi, degan
savolga javob izlanadi.
Shaklni aniqlash ning yana bir usuli mantiqiyroqdir, chunki u tadbir
maqsadlaridan kelib chiqadi: mazmuniy g’oya asos qilib olinadi va shundan so’ng
tashkil e tish shakli, tanlangan mazmunni amalga oshirish uchun izlanish amalga
oshiriladi. Masalan, o’qituvchi va o’quvchilar sinfdagi o’zaro munosabatlar
muammosini muhokama qilish, so’ngra o’tkazish shaklini aniqlash, tuzilishini
ishlab chiqish va munozarani tashkil e tish yo’llari haqida qaror qabul qildilar.](/data/documents/cb5be3c0-9299-4e74-9c5b-7612763c0568/page_13.png)
MAVZU: T arbiya jarayonini tashkil etish shakllari Reja 1. Tarbiya jarayonini amalga oshirishda innovasion texnologiyalardan foydalanish. 2. Tabiyaviy ishlar shakllarining tasnifi. 3. Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari tanlash muammosi.
Mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy ilm-fan va kasb-hunarlarni puxta egallagan, o’z yurti, o’z xalqiga fidoyi, har tomonlama sog’lom avlodni tarbiyalash har bir ta rbiya beruvchining eng muhim vazifasidir. H ar bir pedagogdan yuksak bilim, ulkan mahorat, zamonaviy ilm-fanning yutuqlaridan xabardor bo’lish, xorijiy tillarni puxta egallash, kompyuter texnologiyalaridan, internetdan maqsadli foydalanish ko’nikmalariga hamda yuqori malakaga ega bo’lishni talab etmoqda. Uzluksiz ta rbiya tizimining oldida turgan eng muhim va eng dolzarb vazifalardan biri - bu tarbiya jarayoni da innavasion ta rbiya texnologiyalaridan keng foydalanish, ularni tarbiya jarayoniga tadbiq etish va jahon standartlari talablariga bilimli, mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi dir . Pedagogning samarali faoliyat ko’rsatishga undovchi tarbiya tadbirlarning metodik ishlanmasini puxta ishlab chiqishdan farqli o’laroq, tarbiya texnologiyasi o’quvchilar faoliyatiga nisbatan yo’naltirilgan bo’lib, u tarbiyalanuvchilarning shaxsiy hamda tarbiyachi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o’quvchilarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. Tarbiya texnologiyasining markaziy muammosi - tarbiyalanuvchi shaxsini rivojlantirish orqali tarbiya jarayonini maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiya nazariyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bo’lsada, aynan «pedagogik texnologiya» tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Xususan, pedagog olim V. P. Bespalko pedagogik texnologiyani «amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi» deya ta’riflaydi hamda asosiy diqqatni o’quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratadi [3]. O’z mohiyatiga ko’ra pedagogik texnologiya vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslangan hamda kutilgan natijaga erishishni ta’minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizimni ifodalaydi. Tarbiyaning samaradorligini oshirish va bilim, ko’nikma, malakalarni to’la egallashlariga erishish, shaxsning tarbiya jarayonini diqqat markazida bo’lishini va
tarbiyalanuvchilarni ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta’minlash uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol metodlarni biladigan, ulardan tarbiyaviy mashg’ulotlarni tashkil etishda foydalana oladigan o’qituvchilar kerak. Uzluksiz tarbiya tizimining oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy buyurtmaga muvofiq, o’quv yurtlari ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish, ilm-fanning so’nggi yutuqlarini amaliyotga joriy etish orqali ijodkor, ijtimoiy faol, yuksak ma’naviyatli, kasb-hunarli, Ona-Vatanga sadoqat, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, ijodiy va mustaqil fikr yurita oladigan, davlat va jamiyat oldida o’z burchi va javobgarligini his etadigan barkamol shaxsni kamolga etkazish, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g’oyasini singdirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi. Ushbu vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishi tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishni taqozo etadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonining bir tizimga solingan ilmiy-nazariy va metodik asoslangan yangi shakl, usul va vositalarining majmuidir. Bunda yangi mazmun, shakl, usul va vosita uyg’unligida maqsad, vazifa, faoliyat va pedagogik natija yaxlitligi ta’minlanadi hamda o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali tuzilmada o’z ifodasini topadi. Hozirgi kunda tarbiya jarayonida interfaol metodlar (innovasion pedogogik va axborot texnologiyalari)dan foydalanib, tarbiyaning samaradorligini ko’tarishga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Tarbiyachi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan birga, boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o’quv jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy figuraga aylanadi. Tarbiya jarayonida innovasion pedogogik texnologiyalarning to’g’ri joriy etilishi tarbiyalanuvchilarning bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa tarbiyalanuvchilardan ko’proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik
texnologiyaning o’quv - tarbiya jarayonida qo’llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib chiqqan holda, tarbiyalanuvchini kim tarbiyalayotganligi va tarbiyachi kimni tarbiyalayotganligiga bog’liq. Innovasion pedogogik texnologiya asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar tarbiyalanuvchining muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishini qondirib, ularni fikrlashga, o’z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Bugungi kunda tarbiya jarayonini samarali va natijali bo’lishini ta’minlashga yo’naltirilgan interfaol metodlarning va tarbiya texnologiyalarining barchasi mamlakatimizning barcha umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-xunar hamda oliy ta’lim muassasalari, o’qituvchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutlari va fakultetlarda keng miqyosda qo’llanilib kelinmoqda xamda ijobiy natijalar bermoqda. Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalarida interfaol ta’limni tashkil etishda quyidagi eng ommaviy texnologiyalar qo’llanilmoqda: Interfaol metodlar: «Keys-stadi» (yoki «O’quv keyslari»), «Blis- so’rov», «Modellashtirish», «Ijodiy ish», «Munosabat», «Reja», «Suhbat» va b. Strategiyalar: «Aqliy hujum», «Bumerang», «Galereya», «Zig-zag», «Zinama-zina», «Muzyorar», «Rotasiya», «T-jadval», «Yumaloqlangan qor» va h.k. Grafik organayzerlar: «Baliq skeleti», «BBB», «Konseptual jadval», «Venn diagrammasi», «Insert», «Klaster», «Nima uchun?», «Qanday?» va b oshqalar . Interfaol ta rbiya jarayoni bevosita interfaol metodlari yordamida tashkil etiladi. Tarbiya ning interfaol metodlardan foydalanishda tarbiyalanuvchi ite llektual, erkin fiklashni rivojlantirish, o’z fikrini asoslab berishga intilishi, o’zgalar fikrini tinglay olishi, muammolar yechimini topishga harakat qilishi, ijodiy va axloqiy taraqqiyoti jarayonlariga samarali ta’sir etadi. Tarbiyachi tarbiya jarayonida ta rbiya metodlaridan foydalanganda, avvalo, bu metoddan foydalanishning o’rni, uning samaradorligini bilishi muhimdir. Buning uchun har bir pedagog hayotiy tajribaga ega bo’lgan, yetarli bilimlar bilan qurollangan, tarbiyalanuvchi ga nisbatan muammolarning yechimini oldindan hal eta oladigan va
ularni ta’lim oluvchilarga yetkazish malakasiga ega bo’lishi lozim. Shuningdek, innovasion texnologiya asosida o’tkazilgan tarbiyaviy tadbirlar tarbiyalanuvchi larning muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o’z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Pedagogika fanida tarbiyaviy ishlar shakllari haqida umumlashtirilgan konsepsiya yo’q. Birinchidan, tushunchaning o’zi noan’anaviy tarzda belgilangan, ikkinchidan, tarbiyaviy ish shakllarining ko’plab tasniflari mavjud dir . Ta rbiya shakllari - tarbiya jarayonini tashkil e tish yo’llari, o’quvchilarning jamoaviy va individual faoliyatini tashkil e tish yo’llari dir . O’zbek tilining izohli lug’atida shakl - narsaning tashqi ko’rinishi, sirtqi qiyofasi, ifodasi [25] deb ifodalangan. Shakl (ped.) - ta’lim-tarbiya jarayonining mavjudlik usuli, uning ichki mohiyati, mantiqi va mazmuni uchun qobiqdir. Shakl, avvalo, tarbiyalanuvchilar soni, mashg’ulot vaqti va joyi, uni amalga oshirish tartibi bilan bog’liq [25] . Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda o’quvchilarni tashkil etishning turli shakllaridan foydalaniladi. Pedagogik adabiyotlarda “tarbiyaviy ishlar shakli” tushunchasini ta’riflashga yagona yondashuv mavjud emas. Tarbiyaviy ishlarning shakllari uning mazmuni amalga oshadigan shart- sharoitlardir. Tarbiyaviy ishlarning shakllari muayyan tarbiya jarayonini tashkil etishning variantlari; tarbiyaviy tadbirning kompozision qurilishi. Ular doimo mazmun va tarbiya vositalari bilan o’zaro bog’liqdir [32]. Ta’lim shakllari o’ziga xos tarbiyaviy aktni tashkil etish variantlaridir [31]. Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari haqida gapirganda, birinchi navbatda, tarbiya mazmunini o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlarning muayyan tuzilishi orqali ifoda etishni anglatadi [33]. Funksiyalari . Birinchi funksiyas i tashkiliy hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlarning har qanday shakli tashkiliy vazifani hal e tishni o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’ qituvchi