Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari.
![Mavzu: Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari.
Reja:
1. T a’limni tashkil etishning turli shakllari .
2. Darsda o‘quvchilar o‘quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy
shakllarining turlari.
3. Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli .](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_1.png)
![Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli
shakllari mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil
etishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratib ko‘rsatiladi: individual,
individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashqari,
auditoriyadan tashqari, maktab va maktabdan tashqari . Ular o‘quvchilarni
qamrab olishi, o‘quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual
shakllarining nisbatlari, mustaqilligi darajasi va o‘qish jarayoniga rahbarlik
qilish xususiyatlari kabi belgilariga ko‘ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi:
1) individual;
2) sinf-darsli;
3) ma’ruza -seminarli.
Qadim zamonlarda mavjud bo‘lgan o‘qitishning eng qadimgi shakli
ta’limning individual shakli hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan-
avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo‘lishi
bilan qavm boshlig‘i turli belgilar yordamida o‘zining tajribalarini yoshlarga
o‘rgatgan. O‘qituvchi va o‘quvchining bevosita va individual aloqasiga misol
sifatida repetitorlikni ko‘rsatish mumkin. O‘qishni tashkil etishning
individual shakli antik davr va o‘rta asrlarda yagona usul bo‘lgan, undan
ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan.
Individual ta’lim bir qator afzalliklarga ega, shuning uchun bu usuli
bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saqlanib qolgan. Uning
usutunligi o‘quv faoliyati mazmuni, metodi va suratini to‘la
individualashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va
operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta’lim
o‘qituvchining yuqori pedagogik malakaga ega bo‘lishini talab etadi.
Individual o‘qitishning ustunliklari bilan bir qatorda bir qator
kamchiliklari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_2.png)
![1) vaqtning tejamli emasligi;
2) o‘qituvchi ta’sirining cheklanganligi (o‘qituvchining vazifasi
o‘quvchiga topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat);
3) boshqa o‘quvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati
cheklanganligi (bu holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi);
4) jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi.
Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual o‘qitish usulining
ahamiyati pasayib, uning o‘rnini ta’limning individual-guruhli shakli
egallashiga imkon berdi.
Ta’limning individual-guruhli shaklidagi Ye vropada, XVI asrda keng
foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim
davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo‘la oladi, bu
davrda o‘quvchilar uchun asosiy o‘quv qo‘llanma zardushtiylikning
muqaddas manbai “Avesto” (eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bo‘lib
kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o‘qitish jamoali
o‘qitish bilan birga olib borilar edi. O‘qituvchi “Avesto” kitoblaridan birini
ochadi va o‘quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib o‘qiydilar, keyin
esa hamma birgalikda o‘qilganni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus
taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o‘qituvchining o‘quvchi bilan erkin
suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali
mashg‘ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maqsadi
yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bo‘lgan. Otda yurish, ov
qilish, qilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va
shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan. Ta’lim
olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari
mavjud bo‘lmagan 1
.
1 1
Авесто. Қадимги Шарқ адабиёти. – Москва, МДНМ, 1984, -с. 352.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_3.png)
![XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy
asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” («Bolalarni
maktabda o‘qitish va tarbiyalash») bo‘limida o‘quvchilarga jamoali o‘qitish
haqida quyidagi tavsiyalarni beradi:
1) agarda o‘quvchilar birgalikda o‘qisalar, ular zerikmaydilar, fanni
o‘rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun
o‘zaro musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o‘qishi
yaxshilanishiga yordam beradi.
2) o‘zaro suhbatlarda o‘quvchilar kitobdan o‘qish yoki kattalardan
eshitgan qiziqarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar;
3) bolalar birgalikda, yig‘ilganlarida bir-birilari bilan do‘stlashadilar va
bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir-
birlariga o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan
bolalar mag‘rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar 2
.
Burhoniddin Zarnuji (XII asr) «Bilim olish yo‘lida o‘quvchiga
maslahatlar» nomli o‘zining ilmiy asarida dars olib borish bo‘yicha
tavsiyalar beradi. Uning ko‘p yillik dars o‘tish tajribalari asosida mazkur
ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha o‘ziga xos pedagogika darsligi sifatida
Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanilib kelingan. Asarda maktabda dars
taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. O‘qituvchi maktabda
darsga tushinish va o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan o‘quv materiallarini tanlab
olishi, darsda o‘rganilagandigan materiallarni tushuntirib berishi kerak.
O‘quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda
o‘zlashtirilsin. S h uning uchun u katta matnlarni qismlarga bo‘lish va boshqa
darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi 1
.
2 2
Раҳимов С.Р. Абу Али ибн Синонинг психологик-педагогик қарашлари. –
Тошкент, Ўқитувчи, 1978, - 103-бет .
1 1
Анатомия педагогической мўсли Узбекистана. – Москва, 1986.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_4.png)
![XV asrda jamoali o‘qitishni tashkil etish g‘oyasini Muhammad Tarag‘ay
Ulug‘bek davom ettiradi. Mutafakkir o‘zining madrasalarida individual
mashg‘ulotlar tizimini bekor qiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yaqin
bo‘lgan shaklini joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat
katta guruhga odatda, o‘z sohasida mashhur bo‘lgan olim mudarris
(o‘qituvchi-professor) o‘qiydi, amaliy mashg‘ulotlarni esa 10-15 kishidan
iborat kichik guruhda kichik mudarris (o‘qituvchi) olib boradi. O‘qitishning
muhim metodlari munozara va tortishuvlar hisoblangan. Samarqand
madrasasida ma’ruzalarni allomaning o‘zi va Qozizoda Rumiy, Mavlono
Muhammad, Ali Qushchi, Avaz Kirmani kabi va boshqa mashhur olimlari
o‘qiganlar. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek va uning izdoshlari tomonidan
matematika, metafizika, astronomiya, georafiya, tarix fanlaridan yangi
darsliklar yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin
“jamoa” usulida ham o‘zining salbiy tomonlari bo‘lgan. Jamoa usulida XX
asr maktabida mashhur bo‘lgan guruhli-laboratoriya metodida bo‘lgani kabi
o‘zlashtirishni individual xususiyati hisobga olinmagan. Yaxshi
o‘zlashtirmagan ba’zi shogirdlar ham ilg‘orlar qatorida bir qo‘llanmani
o‘rganishdan boshqasini o‘rganishga o‘z-o‘zidan o‘tavergan, kerakli bilimni
egallay olmagan holda madrasani bitirib chiqadilar 2
.
Individual-guruhli shaklining mazmuni mashg‘ulotlarni o‘qituvchi bir
o‘quvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bo‘lgan turli yoshdagi
bolalar guruhi bilan olib borishidan iborat edi. O‘qituvchi navbat bilan har bir
o‘quvchidan o‘tilgan materialni so‘raydi, yangi savollarni tushuntiradi,
mustaqil ishlash uchun individual topshiriqlar beradi, qolgan bolalar o‘z
ishlari bilan shug‘ullanadilar. O‘qishni bunday tashkil etishda, bolalar
mashg‘ulotlarga yilning turli davrlarida hamda kunning turli vaqtlarida
kelishlari mumkin bo‘lgan.
2 2
М.Тохиров. Мирзо Улу g ’бекнинг педагогик қарашлари. – Тошкент, Фан, 1984.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_5.png)
![XV va XVI asrlar davomida, Ye vropada ishlab chiqarishning rivojlanishi
kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy shakli
yuzaga kelishiga zamin yaratdi.
Ulardan biri bolalarni guruhli (jamoali) ta’lim sanaladi. U G‘arbiy
Rossiya (hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g‘arbiy qismlari) birodarlik 1
maktablarida ilk bor qo‘llanilgan va o‘qish sinf-darsli shakli ning asosi bo‘lib
qolgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk
didaktika” asarida nazariy jhatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi.
Olim pedagogikaga o‘quv yili, o‘quv kuni, dars, mashg‘ulotlar orasidagi
tanaffus, o‘quv ta’tillari kabi tushunchalarni kiritdi. Quyosh it yulduzlari
turkumida bo‘lganida bolalarni dam olishga yuboradilar («ta’til» lotinchada –
kunlarning eng qizigan davri deganini bildiradi).
Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo‘lsada, bugungi kunda
ham keng ko‘lamda qo‘llanilib kelinmoqda.
Sinf-dars tizimi ning mazmuni o‘quv ishlarini tashkil etish o‘ziga xos
shakli sifatida, quyidagilarda iborat:
- bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega
bo‘lgan o‘quvchilar sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o‘qishning
umumiy davriga asosan doimiy tartibini saqlab qoladi;
- sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida, doimiy dars jadvali
bo‘yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir
vaqti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo‘ladi.;
- mashg‘ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi;
- dars odatda bir fan yoki mavzuga bag‘ishlangan bo‘ladi, shu bois
o‘quvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar;
- darsda o‘quvchilarning ishiga o‘qituvchi rahbarlik qiladi, u o‘z fani
bo‘yicha o‘qish natijalari, har bir o‘quvchini alohida bilimini baholaydi
1
ХVI-ХVII асрларда ¢ арбий Русияда биродарлик ва диний-маърифатпарварлик деб аталувчи
ташкилотлар пайдо б ў лади.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_6.png)
![va yil oxirida o‘quvchini keyingi sinfga o‘tishi haqida qaror qabul
qiladi.
Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantiriladi. U bu
shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning
tashkiliy qurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi.
K.D.Ushinskiy har bir darsning bir-biri bilan ketma-ket bog‘langan quyidagi
uchta qismini ajratib ko‘ratadi:
1) ilgari o‘rganilgan bilimlar asosida yangi bililarni anglashni amalga
oshirish va o‘quvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli
ko‘rsatmani yaratishga qaratiladi. Darsning bu qismi K.D.Ushinskiyning
fikricha darsga go‘yoki “eshik” hisoblanadi.
2) asosiy masalani hal etishga yo‘naltiriladi va darsning muhim,
markaziy qismi hisobalanadi.
3) amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko‘nikma va
malakalarni mustahkamlashga qaratiladi.
Darsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A.Disterveg ham
katta hissa qo‘shdi. U o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyatiga taalluqli o‘qitish
tamoyillari va qoidalari tizimini ishlab chiqdi, o‘quvchilarning yoshi
imkoniyatlarini hisobga olishni zarurligini asoslab berdi.
Ta’limning sinf-dars tizimi alohida o‘quv fanlarini o‘qitish metodikasi va
didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini ko‘rsatib berdi.
Afzalliklari: yaxlit o‘quv-tarbiyaviy jarayonning tartibli ketishini
ta’minlovchi aniq tashkiliy tizim; jarayonlarning oddiy boshqarilishi:
muammoning jamoa bo‘lib muhokama qilinishi, masalaning echimini
birgalikda izlash jarayonida bolalar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarning
shakllanish imkoniyati; o‘qituvchining o‘quvchilar va ularning tarbiyasiga
doimiy emotsional ta’sir ko‘rsatishi; ta’limning emotsionalligi (zero,
o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida o‘quvchilarning katta guruhi bilan ish olib](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_7.png)
![boradi), o‘quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish uchun
sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan bilimlarni o‘zlashtirish sari
harakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi .
Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni o‘rtacha darajada
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun mo‘ljallanganligi, bo‘sh o‘zlashtiruvchi
o‘quvchilar uchun qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o‘zlashtiruvchi
o‘quvchilar qobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; o‘qituvchi
uchun o‘qitish mazmuni va o‘qitish sur’atlari hamda metodlari bo‘yicha
individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olishdga qiyinchilikning yuzaga kelishi; katta va
kichik yoshli o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida, aqliy rivojlanishida farqi bo‘lgan
o‘quvchilarni o‘qitishda individuallashtirishga ahamiyat qaratish masalasi
ayniqsa dolzarb xususiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab o‘qitish
shakli yuzaga keldi (AQSHda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi).
Yevropa va AQSHda, XX asr boshida o‘quvchilarning individual, faol,
mustaqil o‘quv ishlarini ta’minlashga qaratilgan ko‘plab ta’lim tizimlarining
samaradorligi sinab ko‘rilgan. 1905 yili Dalton shahrida (Massachusets
shtati) o‘qituvchi Elena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo‘llanilgan
ta’limning individuallashtirilgan tizimi ular orasida eng radikal hisoblangan.
Bu tizim dalton-reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. U
ba’zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataydilar.
Bu tizimning mazmuni quyidagilardan iborat: o‘quv faoliyatining
muvaffaqiyati maktabda ishlash sur’atining har bir o‘quvchining
imkoniyatlari, ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog‘liq: ta’lim
faoliyati ustun turadigan o‘qishni an’anaviy tashkil etish o‘quvchining
mustaqil o‘quv faoliyatining markaziy hisoblanishi, o‘qituvchi vazifasining
faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi, sinf laboratoriyalarining](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_8.png)
![ustaxonalar bilan almashtirilishi, darslarning bekor qilinishi, o‘qituvchining
yangi materialni tushuntirmasligi, o‘quvchining laboratoriya yoki
ustaxonalarda o‘qituvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil
shug‘ullanishlari va zarur bo‘lgan paytda o‘qituvchidan yordam so‘rashlari.
Mazkur tizim bir qator kamchiliklariga ko‘ra keskin tanqi dga uchragan.
XX asr 20-yillarida maktab ishlari Ilmiy tekshirish instituti ta’limning
loyihali tizimini targ‘ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kilpatrik ishlab
chiqqan. O‘qitish bu tizimining mazmuni o‘quvchilarning o‘zlari loyiha
ishlari mavzuni tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan
bog‘langan bo‘lishi va o‘quv guruhi ixtisoslashishlariga qarab (yo‘nalishlari)
ijtimoiy-siyosiy, xo‘jalik-ishlab chiqarish yoki madaniy-turmush tomonlarini
aks ettirishi kerak bo‘lgan.
60-yillarda Tramk rejasi juda mashhur bo‘ldi. Uni amerikalik professor
pedagog Lyuyd Tramk ishlab chiqqan. O‘qitishni tashkil etishning bu shakli
katta auditoriyalarda (100-150 odam) mashg‘ulotlarni, 10-15 kishilik
guruhlarda va o‘quvchilarning individual ishlarini birgalikda olib borishni
taklif etadi. Turli xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma’ruzalarni
olib borishga o‘quv vaqtining 40 % ajratiladi. Kichik guruhlarda
mashg‘ulotlarga (seminarlar) – 20 % kabinet va laboratoriyalarda individual
mustaqil ishlarni bajarishga 40 % ajratiladi.
70-yillarda o‘qishni tashkil etish noan’anaviy shakllarini izlash davom
ettiriladi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars
tizimini modernizatsiyalashtirish fikri bilan bog‘liq bo‘lgan. Izlanishlar
asosiy masalasi – o‘qishni individuallashtirish edi.
Birinchi universitetlar paydo bo‘lishi bilan ta’limning ma’ruza-seminar
tizimi yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri hali deyarli hech bir
katta o‘zgarishlarga ega emas. Ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya
ishlari, konsultatsiya va tanlagan kasbi bo‘yicha amaliyot hozirgacha leksion-](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_9.png)
![seminar tizim sifatida o‘qishning asosiy shakllaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Leksion-seminar tizimi o‘zining sof ko‘rinishida oliy va oliy maktabdan
keyingi ta’lim amaliyotida qo‘llaniladi. O‘zbekistonda uch yillik o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limini tadbiq etilishi bilan leksion-seminar tizimidan
akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida foydalanila boshlandi. Oxirgi
paytlarda leksion-seminar tizimi elementlaridan o‘rta maktab katta sinflarida
ham qo‘llanila boshlandi.
Darsda o‘quvchilar o‘quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy
shakllarining turlari. Turli dars tuzilmalaridan yanada samaraliroq
foydalanish yo‘llarini izlashda darsda o‘quvchilar o‘quv faoliyatlarini tashkil
etish shakllari alohida ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Pedagogik adabiyotlar va
maktab amaliyotida asosan uchta shunday shakllari qabul qilingan –
ommaviy, guruhli va individual.
Ta’limning ommaviy shakli sinfdagi jami o‘quvchilarning o‘qituvchi
rahbarligi ostida birgalikda harakatlarini ko‘zda tutadi. Guruhli shaklida esa
o‘quvchilar 3-6 kishidan iborat guruhlar yoki juftliklarda ish olib boradilar.
Guruhlar uchun topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo‘lishi mumkin. Individual
shakli har bir o‘quvchining alohida mustaqil ishlashini ko‘zda tutadi.
O‘qitish frontal shaklida, o‘qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun sinf
o‘quv faoliyatini boshqarib boradi. U o‘quvchilarning hamkorliklarini
ta’minlaydi va hamma uchun bir bo‘lgan ish sur’atini belgilaydi. Frontal
ishlashning pedagogik samaraliligi ko‘p jihatdan o‘qituvchining butun sinfni
nazorat qila bilishiga va shu bilan bir vaqtda har bir o‘quvchining ishini
ko‘zdan qochirmasligiga bog‘liq bo‘ladi. Agarda o‘qituvchi ijodiy jamoali
ishlash muhitini yarata olsa, o‘quvchilar diqqatini va faolliklarini ta’minlab
tura olsa samarasi yana oshadi. Ammo frontal ishlash individual farqlarni
hisobga olmaydi, u o‘rta o‘quvchiga mo‘ljallangan. S h uning uchun ba’zi](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_10.png)
![o‘quvchilar berilgan ish sur’atidan ortda qoladilar, boshqalari esa zerikib,
qiynalib ketadilar.
O‘qish guruhli shakli da o‘qituvchi sinf o‘quvchilari guruhlari o‘quv-
o‘rganish faoliyatilarini boshqaradi. O‘quvchilarni zvenoli, brigadali,
birlashtirish-guruhli va differensiyalangan guruhlarga taqsimlash mumkin.
O‘qish zvenoli shakli o‘quvchilar doimiy guruhi o‘quv faoliyatini tashkil
etishni ko‘zda tutadi.
Birlashtirish-guruhli shaklida sinfni odatda katta umumiy topshiriqni har
biri faqatgina bir qismini bajaradigan guruhlarga ajratishni ko‘zda tutadi.
Differensiyalashgan-guruhli ta’lim shakli doimiy guruhlar ham, bir xildagi
o‘quv imkoniyatlariga ega va o‘quv ko‘nikmalari bir xil darajada shakllangan
o‘quvchilarni birlashtirishini ko‘zda tutadi. Guruhli shakllariga
o‘quvchilarning juft bo‘lib ishlashlarini ham kiritiladi. O‘quv guruhlari
faoliyatlarini o‘qituvchi o‘zi bevosita hamda o‘z yordamchilari – o‘quvchilar
fikriga qarab tayinlangan zvenolar va brigadar orqali boshqaradi.
Individual ta’lim o‘quvchilarning boshqa o‘quvchilar bilan bevosita
aloqalarini ko‘zda tutmaydi. O‘z mohiyatiga ko‘ra sinf jamoasi yoki
muayyan guruhlar bilan ishlashdan tubdan farq qilmasa-da, biroq o‘quvchi
o‘zining shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq o‘qituvchi tomonidan berilgan
topshiriqni mustaqil bajaradi. Bu maqsad yo‘lida maxsus tayyorlangan
kartochkalardan foydalanish mumkin.
Darsda o‘qituvchiining e’tibori bir necha o‘quvchiga qaratilsa, bu vaqtda
qolgan o‘quvchilar mustaqil ishlasalar ta’limning bunday shakli individual-
guruhli shakl deb ataladi.
Zamonaviy ta’lim amaliyotida ko‘proq ikki tashkiliy shakl: ommaviy va
individual shakllardan foydalaniladi. Ayni vaqtda guruhli va juftli o‘qish
shaklidan amaliyotda ancha keng foydalaniladi.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_11.png)
![Ta’limning ommaviy shakli ham, guruhli shakli ham jamoaviy
hisoblanmasa-da, lekin ayrim pedagoglar ularni ommaviy ta’lim deb
ko‘rsatishga harakat qiladilar.
Jamoaviy ishlash faqatgina differensiyalashgan guruhli ishlar asosidagina
tashkil etiladi. O‘quv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli o‘qituvchi va
o‘quvchilarning dinamik yoki o‘zgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan
munosabatlaridir.
Ta’lim maqsadlari va foydalanshning qulayligi nuqtai nazaridan ta’lim
shakllari quyidagicha darajalanadi:: asosiy, qo‘shimcha va yordamchi ta’lim .
Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli.
Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuqtai nazaridan ta’limning asosiy
tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi,
unda o‘quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o‘quv
ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir.
O‘quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi
o‘qituvchi uchun har bir o‘quvchi faoliyatiga rag‘batlantiruvchi ta’sir
ko‘rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual
ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo‘lmaydigan
ustunligi hisoblanadi.
Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida
muayyan o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy
shakli sanaladi. Darsda har bir o‘quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha
o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonida o‘rganilayotgan fan asoslarini egallab
olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini
tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi.
Dars ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilarga
ega, chunonchi: o‘quvchilarning doimiy guruhi, o‘quvchilar faoliyatiga
ularning har biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish,](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_12.png)
![o‘rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari
darsning faqat mazmunini emas, balki o‘z xususiyatini ham aks ettiradi).
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv
materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o‘quvchilar va jamoa
sifatida sinfning xususiyatlariga bog‘liq..
Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib ko‘rsatilgan:
- aralash darslar;
- yangi ma’lumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish bo‘yicha yoki
umumlashtirishlarni anglab etish va o‘zlashtirish maqsadiga ega darslar;
- bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari;
- o‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy
maqsadiga ega darslar;
- malaka va ko‘nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;
- bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o‘rganish darsi;
- o‘z tuzilishi bo‘yicha oddiy bo‘lgan, ya’ni bitta asosiy didaktik
maqsadga ega bo‘lgan dars turlari (o‘rta va katta sinflarda qo‘llash uchun
mos keladi).
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yoshlarini hisobga olib o‘quv ishlari
turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari
o‘rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to‘g‘ri
keladi. Hatto tekshirish darslari ham bu erda ko‘pincha ishlar boshqa turlarini
o‘z ichiga oladi: materialni og‘zaki etkazish. qiziqarli hikoyani o‘qish.
Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinatsiyalashgan ), yoki murakkab
tuzilishli deb ataladi. Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uy
vazifalarini tekshirish va o‘quvchilar bilan savol-javob, yangi materialni
o‘rganish, o‘zlashtirishini dastlabki tekshirish, mashq misollari davomida
yangi bilimlarini mustahkamlash, ilgari o‘rganilganlarni suhbat ko‘rinishida
takrorlash, o‘quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa berish.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_13.png)
![O‘quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi
bilimlarni berish (o‘rganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o‘z
ichiga olgan va uni o‘rganishga ko‘p vaqtini talab qiluvchi, o‘quvchilarga
tanish bo‘lmagan yangi material uning mazmuni bo‘lgan ta’lim jarayoni.
Bunday darslarda uning mazmuni, aniq maqsadi va o‘quvchilarning mustaqil
ish bajarishga tayyorgarliklariga qarab, ba’zi hollarda yangi materialni o‘zi
bayon etadi. Boshqa hollarda esa – o‘qituvchi rahbarligi ostida
o‘quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, uchinchi holda – unisi ham
bunisidan ham foydalaniladi. YAngi material bilan tanishish darsining
tuzilishi: yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni
takrorlash. O‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni
tushuntirishi, bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki
mustahkamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni mustahkamlash darslarida o‘quv ishining asosiy mazmuni ilgari
o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi
bor tushunib olish hisoblanadi.
O‘quvchilar o‘z bilimlarini yangi manbalar bo‘yicha anglab oladilar va
chuqurlashtiradilar yoki ularga ma’lum bo‘lgan qoidaga yangi masalalar
echadilar, ilgari olgan bilimlarini og‘zaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari
o‘rganganlarini yanada chuqurroq va mustahkam o‘zlashtirish maqsadida
ulardan alohida masalalar bo‘yicha axborot beradilar. Tuzilishi bo‘yicha
bunday darslar quyidagi bosqichlardan o‘tishni ko‘zda tutadi: uy vazifasini
tekshirish, og‘zaki va yozma mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni
tekshirish, uyga vazifa berish.
Ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari
bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha
maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi
mavzularni o‘rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_14.png)
![bajarish ishlari bolalar tomonidan o‘qituvchi yordamida va ular topshiriqni
qanday tushunganlarini daslab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik
esa qaerda qanday qoida qo‘llanilishini o‘quvchilarning o‘zlari belgilaydilar.
Ular turli vaziyatlarda malaka va ko‘nikmalarini qo‘llash, shu jumladan,
hayotiy amaliyotida qo‘llashni o‘zlashtirib olishlari kerak.
Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va
tizimlashtirishlar) ilgari o‘tilgan materialdan eng muhim savollari qayta
takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o‘quvchilar bilimlarida mavjud
kamchiliklari to‘ldiriladigan va o‘rganilayotgan kursning muhim g‘oyalari
ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu,
bo‘lim va o‘quv kurslarining yakunida o‘tkaziladi. Kirish va yakunlash
darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning
o‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o‘qib berish yoki o‘qituvchining
o‘quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o‘tkazilishi mumkin.
Tekshirish (nazorat) darslari o‘qituvchiga o‘quvchilarning ma’lum
sohadagi bilim, malaka va ko‘nikmalari shakllanganlik darajasi, o‘quv
materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi
topshiriqlarning bajarish yo‘llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish
darslari o‘quvchidan ushbu mavzu bo‘yicha uning hamma bilim, ko‘nikma va
malakalarini qo‘llashini talab etadi. Tekshirish og‘zaki hamda yozma shaklda
ham amalga oshirilishi mumkin.
Y u qorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va
yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo‘yish va
ularni o‘quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlari ta’minlash, ish sharoitini
yaratish, o‘quv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok
etish, anglash, eslab qolish yuzasidan beriladigan ko‘rsatmalarni
shakllantirishni ko‘zda tutadi. Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_15.png)
![erishish qayd etiladi, ularga erishishda barcha yoki yakka o‘quvchilarning
alohida ishtiroki belgilanadi, ishlari baholanadi va istiqbollari belgilanadi.
Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik
jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish
vazifalarini ijobiy echimini topishga imkon beradi.
Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bo‘lgan talablarda
o‘zining aniq ifodasini topadi.
Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim:
- fanning ilg‘or yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish,
darsni o‘quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish;
- darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini
ta’minlash;
- o‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish
asosida ular tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur
sharoitlarni yaratish;
- o‘quvchilar anglab etadigan fanlararo bog‘liqliklarni o‘rnatish;
- ilgari o‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek,
o‘quvchilarning rivojlanish darajasiga tayanish;
- shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va
faollashtirish;
- o‘quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va
emotsionalligi;
- pedagogik vositalardan samarali foydalanish;
- zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional
usullarini shakllantirish;
- mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish;
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin
qilish.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_16.png)
![Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yo‘naltiriladi:
o‘qitish, tarbiyalash, rivojlantirish . Ana shularni hisobga olib darsga umumiy
talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi.
Didaktik (yoki ta’lim)iy talablarga har bir darsning ta’lim vazifalarini aniq
belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni
hisobga olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi
texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va ko‘rinishlaridan
mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish,
jamoaviy faoliyat usullari bilan birga o‘quvchilar mustaqil faoliyatlarini turli
shakllaridan birga foydalanish, operativ qayta aloqani ta’minlash, amaliy
nazorat va boshqaruvni amalga oshirish, ilmiy mo‘ljal va darsni mahorat
bilan o‘tkazishni ta’minlash kabilar kiradi.
Darsga nisbatan qo‘yiladigan tarbiyaviy talablar o‘quv materialining
tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi
mumkin bo‘lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qo‘yish, faqat
o‘quv ishlari maqsadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan
tarbiyaviy masalalarni belgilash, o‘quvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda
tarbiyalash, hayotiy muhim sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatlilik,
intizomlilik, mustaqillik, ish bajarishga qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollik va
boshqalar)ni shakllantirish, o‘quvchilarga diqqat-e’tiborli munosabatda
bo‘lib, pedagogik odob talablariga amal qilish, o‘quvchilar bilan hamkorlik
va ularning muvaffaqiyat qozonishlaridan manfaatdor bo‘lishdan iborat.
Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi
talablarga o‘quvchilarda o‘quv-o‘rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish,
ijodiy tashabbuskorlik va faollik shakllantirish hamda rivojlantirish,
o‘quvchilarning idrok etish imkoniyatlari darajasini o‘rganish, hisobga olish,
“rivojlanishning yaqin zonasini loyihalashtirish”, “o‘zib ketish” darajasidagi
o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o‘zgarishlarni](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_17.png)
![rag‘batlantirish, o‘quvchilarning intellektual, emotsional, ijtimoiy
rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko‘ra bilish, boshlanayotgan
o‘zgarishlarni hisobga olish asosida o‘quv mashg‘ulotlarini operativ qayta
qurish kabilar kiradi.
Nostandart darslar . XX asr 70-yillari o‘rtalarida, milliy maktablarda
o‘quvchilarning mashg‘ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi.
Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga
alohida e’tibor qaratildi. Nostandart dars an’anaviy tuzilishdagi
improvizatsion o‘quv mashg‘ulotidir.
Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o‘nlab turlari
mavjudligini ko‘rsatdi. Ular orasida “berilish” darsi, amaliy o‘yinlar, matbuot
konferensiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi o‘yinlar,
tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar,
“sudlar”, haqiqatni izlash, “paradokslar”, auksionlar, dialoglar va boshqalar
ko‘zga tashlanadi.
O‘qituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning
puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog‘liq. YAxshi
rejalashtirilmagan, etarlicha o‘ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va
o‘quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo‘la olmaydi.
Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni
ta’minlovchi o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta’minlash, komleks
chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir.
O‘qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko‘zga
tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (rejalashtirish). SHu
bilan birga o‘qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o‘z fanini erkin olib
borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo‘lajak mashg‘ultning
algoritmlari, samaradorligi bog‘liq bo‘lgan omillar va holatlarni hisobga
olishni ta’minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_18.png)
![Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan
boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni
oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o‘quvchilarning
imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari,
qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o‘quv materialining xususiyati,
uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o‘zlashtirish,
mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat
qilish hamda tuzatish kabi holatlar namoyon bo‘ladi.
Bashoratlash bo‘lajak darsni tashkil etilishining turli varianlarini baholash
va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma’qulini tanlab olish.
Loyihalashtirish (rejalashtirish ) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini
boshqarish dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy
bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin
tuzilgan, pedagog o‘zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan
va qachon so‘rash, qaerda mavzuni kiritish, mashg‘ulot keyingi bosqichiga
qanday o‘tish, oldindan ko‘zda tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida
jarayonni qaysi sxema bo‘yicha qayta o‘zgartirish)ni belgilab olishga imkon
beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan
boshqarish ta’sir ko‘rsatishlarini aniq va tushunarli belgilab olish bilan farq
qiladi.
Ta’limning yordamchi shakllari. Ta’limning yordamchi shakllari: to‘garak,
praktikum, seminar, konferensiya, maslahat (konsultatsiya), fakultativ
mashg‘ulot, o‘quv ekskursiyalari, o‘quvchilarning mustaqil uy ishlari va
boshqalar sanaladi.
Maktabdan tashqari mashg‘ulotlarning asosiy va barqaror turlariga o‘qish
jarayonining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan, o‘quvchilarning mustaqil uy
ishlari kiradi. Uning asosiy maqsadi – darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma
va malakalarini kengaytirish, chuqurlashtirish, ularni esdan chiqarishning](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_19.png)
![oldini olish, o‘quvchilarning individual layoqati, iste’dod va qobiliyatini
rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar o‘quv dasturi talablari, o‘quvchilarning
qiziqish va ehtiyojlari hamda ularning rivojlanish darajalarini hisobga olib
quriladi. O‘quvchilarning mustaqil uy ishlari ma’lum didaktik vazifa larni
bajaradi. CHunonchi, darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni
mustahkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o‘quv materialini kengaytirish va
chuqurlashtirish, mashqlarni mustaqil bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish,
dasturli material doirasiga kiruvchi hajmda individual topshiriqlarni bajarish
asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar,
gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavhalari
statistik ma’lumotlar kabi o‘quv qo‘llanmalarini to‘plash va tayyorlash va
boshqalar.
Darslarda pedagogning o‘quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol
bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga
uninmasliklari, yaxshi o‘zlashtirayotgan o‘quvchilarni rag‘batlantirib
bormasliklari ta’lim amaliyotda keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy
vazifalarini tushuntirib berishga ko‘pincha vaqt etmaydi, ular shoshilinch
beriladi. Pedagoglar kamdan-kam hollarda, o‘quvchilar uy vazifasini
bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini ko‘rsatib beradilar, ularni
bartaraf etish yo‘lini esa ko‘rsatmaydilar. Natijasida mustaqil uy
vazifalarining bajarilishi samarasiz bo‘lib qoldi.
Fan to‘garaklari yo‘nalishi, mazmuni, ish metodi, o‘qish vaqti va boshqa
jihatlari bilan ajralib turadi. Ular o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini
rivojlantirish, o‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi..
To‘garaklar o‘qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararo bog‘liqlikni
rivojlantiradi. Fan to‘garaklarida o‘quvchilarning ishlari o‘quv jarayonini
faollashtiradi, o‘qish sifatini oshirishga yordam beradi.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_20.png)
![Ta’limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar ham kiradi. Ular
ommaviy , guruhli va kichik guruhli bo‘lishi mumkin. O‘quv ekskursiyalari
alohida fanlar hamda bir qancha fanlar bo‘yicha ham rejalashtiriladi.
Ekskursiyani muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun o‘qituvchi unga puxta
tayyorlanishi: ob’ekt va mashrut bilan oldindan tanishib chiqishi, to‘la rejani
ishlab chiqishi, o‘quvchilarni bo‘lajak topshiriqlarni bajarishga jalb eta olishi
kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, ob’ekt, u bilan tanishish tartibi,
o‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshiriqni bajarish uchun
zarur bo‘lgan vositalar va uskunalar, yakun yasash ko‘rsatiladi. Ekskursiyani
o‘tkazish metodikasi mavzu, didaktik maqsad, o‘quvchilarning yoshi,
ularning rivojlanishi hamda ekskursiya ob’ektiga bog‘liq bo‘ladi.
Maktab o‘quv rejasi turli fakultativ va tanlovi bo‘yicha kurslarni tashkil
etishni ko‘zda tutadi. Ular o‘quvchilar, ularning ota-onalari istak va
qiziqishlarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda fermerlik,
iqtisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika,
psixologiya, etika, antik tarix, botanika ba’zi sohalari, ikkinchi chet tili,
etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musiqa kabi
kurslarni fakultativ sifatida o‘rganiladi. Fakultativ va fanlarni ro‘yxatini
aniqlashda faqat o‘quvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab
imkoniyatidan kelib chiqiladi. Fakultativ va tanlovi bo‘yicha mashg‘ulotlar
majburiy va umumiy o‘rta ta’lim fanlari bilan uzviy bog‘liqlikda o‘tkazilishi
kerak.
Maslahat (konsultatsiya - o‘quv suhbati) ga talablar ko‘pincha
o‘quvchilarning ma’lum o‘quv materiali yoki topshirig‘i ustida mustaqil
ishlashi sababli yuzaga keladi. Bunda ko‘proq o‘quvchi savol beradi. To‘g‘ri
tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarga o‘quv materialini egallashda
qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. Konsultatsiya davomida o‘qituvchi
o‘quvchilar faoliyatini u yoki bu masalani to‘g‘ri tushunishga mustaqil](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_21.png)
![keladigan, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib oladigan qilib,
o‘rganilayotgan materialni mohiyatini ochishga o‘rganadigan qilib
yo‘naltiradi. Konsultatsiya o‘qituvchiga o‘quvchilar bilimlaridagi
kamchiliklarni aniqlash, alohida e’tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga
ularning diqqatini jalb etishga imkon beradi. To‘g‘ri tashkil etilgan
konsultatsiya o‘quvchilarda o‘zini nazorat qilish, bilimlarga tanqidiy ko‘z
bilan qarashni tarbiyalaydi. O‘qimishlilik darajasini to‘g‘ri aniqlashga
yordam beradi.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_22.png)
![Adabiyotlar
1.Авесто. Қадимги Шарқ адабиёти. – Москва, МДНМ, 1984, -с. 352.
2.Раҳимов С.Р. Абу Али ибн Синонинг психологик-педагогик
қарашлари. – Тошкент, Ўқитувчи, 1978, - 103-бет.
3.Анатомия педагогической мўсли Узбекистана. – Москва, 1986.
М.Тохиров. Мирзо Улу g ’бекнинг педагогик қарашлари. –
Тошкент, Фан, 1984.
4. Х VI -Х VII асрларда ¢ арбий Русияда биродарлик ва диний-
маърифатпарварлик деб аталувчи ташкилотлар пайдо б ў лади.
5. Lutfillaev M.X. Oliy ta’limda axborot texnologiyalari integratsiyasi.
Monografiya. – Samarqand: SamDU, 2005. –133 b.
6 . Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y.
7. Raxima Mavlvanova, Nargiz Raxmankulova Boshlang‘ich ta’lim
pedagogikasi, innovatsiya va intergatsiya “Boshlangich ta’lim”
mutaxassisligi: Bakaiavriyat yo‘nalishi - 5111700 bo‘yicha pedagogika
universitetining talabalari uchun o‘quv qo‘llanma.-T.: « Voris-nashriyoti »
2013y.
8. N.N.Azizxujaeva Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T.: Fan,
2003y.
9. Omonov X., Xo‘jaev N., Madyarova S., Eshchonov E., Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat.-T.: IQTISOD MOLIYA, 2009.
10. Musurmonova O. Pedagogik texnologiyalar – ta’lim samaradorligi omili;
monografiya / T.: “YOshlar nashriyot uyi”, 2020 y .
11. Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y.](/data/documents/d6d5d8c6-9ccd-4e1c-9412-fb2d270f2835/page_23.png)
Mavzu: Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari. Reja: 1. T a’limni tashkil etishning turli shakllari . 2. Darsda o‘quvchilar o‘quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy shakllarining turlari. 3. Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli .
Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratib ko‘rsatiladi: individual, individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashqari, auditoriyadan tashqari, maktab va maktabdan tashqari . Ular o‘quvchilarni qamrab olishi, o‘quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustaqilligi darajasi va o‘qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi belgilariga ko‘ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi: 1) individual; 2) sinf-darsli; 3) ma’ruza -seminarli. Qadim zamonlarda mavjud bo‘lgan o‘qitishning eng qadimgi shakli ta’limning individual shakli hisoblanadi. Hayotiy tajribalarni ajdodlardan- avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bo‘lishi bilan qavm boshlig‘i turli belgilar yordamida o‘zining tajribalarini yoshlarga o‘rgatgan. O‘qituvchi va o‘quvchining bevosita va individual aloqasiga misol sifatida repetitorlikni ko‘rsatish mumkin. O‘qishni tashkil etishning individual shakli antik davr va o‘rta asrlarda yagona usul bo‘lgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan. Individual ta’lim bir qator afzalliklarga ega, shuning uchun bu usuli bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saqlanib qolgan. Uning usutunligi o‘quv faoliyati mazmuni, metodi va suratini to‘la individualashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta’lim o‘qituvchining yuqori pedagogik malakaga ega bo‘lishini talab etadi. Individual o‘qitishning ustunliklari bilan bir qatorda bir qator kamchiliklari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
1) vaqtning tejamli emasligi; 2) o‘qituvchi ta’sirining cheklanganligi (o‘qituvchining vazifasi o‘quvchiga topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat); 3) boshqa o‘quvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi); 4) jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi. Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual o‘qitish usulining ahamiyati pasayib, uning o‘rnini ta’limning individual-guruhli shakli egallashiga imkon berdi. Ta’limning individual-guruhli shaklidagi Ye vropada, XVI asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo‘la oladi, bu davrda o‘quvchilar uchun asosiy o‘quv qo‘llanma zardushtiylikning muqaddas manbai “Avesto” (eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bo‘lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o‘qitish jamoali o‘qitish bilan birga olib borilar edi. O‘qituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va o‘quvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chiqarib o‘qiydilar, keyin esa hamma birgalikda o‘qilganni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o‘qituvchining o‘quvchi bilan erkin suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashg‘ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bo‘lgan. Otda yurish, ov qilish, qilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar harbiy tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan. Ta’lim olish jarayoni kun chiqqandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bo‘lmagan 1 . 1 1 Авесто. Қадимги Шарқ адабиёти. – Москва, МДНМ, 1984, -с. 352.
XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” («Bolalarni maktabda o‘qitish va tarbiyalash») bo‘limida o‘quvchilarga jamoali o‘qitish haqida quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) agarda o‘quvchilar birgalikda o‘qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o‘rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda qolmaslik uchun o‘zaro musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o‘qishi yaxshilanishiga yordam beradi. 2) o‘zaro suhbatlarda o‘quvchilar kitobdan o‘qish yoki kattalardan eshitgan qiziqarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar; 3) bolalar birgalikda, yig‘ilganlarida bir-birilari bilan do‘stlashadilar va bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar, balki bir- birlariga o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar mag‘rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar 2 . Burhoniddin Zarnuji (XII asr) «Bilim olish yo‘lida o‘quvchiga maslahatlar» nomli o‘zining ilmiy asarida dars olib borish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Uning ko‘p yillik dars o‘tish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha o‘ziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanilib kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. O‘qituvchi maktabda darsga tushinish va o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan o‘quv materiallarini tanlab olishi, darsda o‘rganilagandigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. O‘quv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda o‘zlashtirilsin. S h uning uchun u katta matnlarni qismlarga bo‘lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi 1 . 2 2 Раҳимов С.Р. Абу Али ибн Синонинг психологик-педагогик қарашлари. – Тошкент, Ўқитувчи, 1978, - 103-бет . 1 1 Анатомия педагогической мўсли Узбекистана. – Москва, 1986.
XV asrda jamoali o‘qitishni tashkil etish g‘oyasini Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek davom ettiradi. Mutafakkir o‘zining madrasalarida individual mashg‘ulotlar tizimini bekor qiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yaqin bo‘lgan shaklini joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruhga odatda, o‘z sohasida mashhur bo‘lgan olim mudarris (o‘qituvchi-professor) o‘qiydi, amaliy mashg‘ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhda kichik mudarris (o‘qituvchi) olib boradi. O‘qitishning muhim metodlari munozara va tortishuvlar hisoblangan. Samarqand madrasasida ma’ruzalarni allomaning o‘zi va Qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad, Ali Qushchi, Avaz Kirmani kabi va boshqa mashhur olimlari o‘qiganlar. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek va uning izdoshlari tomonidan matematika, metafizika, astronomiya, georafiya, tarix fanlaridan yangi darsliklar yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin “jamoa” usulida ham o‘zining salbiy tomonlari bo‘lgan. Jamoa usulida XX asr maktabida mashhur bo‘lgan guruhli-laboratoriya metodida bo‘lgani kabi o‘zlashtirishni individual xususiyati hisobga olinmagan. Yaxshi o‘zlashtirmagan ba’zi shogirdlar ham ilg‘orlar qatorida bir qo‘llanmani o‘rganishdan boshqasini o‘rganishga o‘z-o‘zidan o‘tavergan, kerakli bilimni egallay olmagan holda madrasani bitirib chiqadilar 2 . Individual-guruhli shaklining mazmuni mashg‘ulotlarni o‘qituvchi bir o‘quvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bo‘lgan turli yoshdagi bolalar guruhi bilan olib borishidan iborat edi. O‘qituvchi navbat bilan har bir o‘quvchidan o‘tilgan materialni so‘raydi, yangi savollarni tushuntiradi, mustaqil ishlash uchun individual topshiriqlar beradi, qolgan bolalar o‘z ishlari bilan shug‘ullanadilar. O‘qishni bunday tashkil etishda, bolalar mashg‘ulotlarga yilning turli davrlarida hamda kunning turli vaqtlarida kelishlari mumkin bo‘lgan. 2 2 М.Тохиров. Мирзо Улу g ’бекнинг педагогик қарашлари. – Тошкент, Фан, 1984.