logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Tishli uzatmalar

Tishli uzatmalar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1012.2451171875 KB
Ko'chirib olish
6-mavzu. TISHLI UZATMALAR Reja: 1. Tishli mexanizmlar. Turlari, ishlatilish sohalari. 2. Tishli ilashmaning asosiy qonuni. 3. Evolventali tishli ilashma: elementlari, xossalari va asosiy o’lchamlari. 4. Evolventali tishli ilashma chiqarish va uning sifat kursatkichlari . Adabiyotlar: 1. Yuldoshbekov S.A. Mexanizm va mashinalar nazariyasi. – T.:2006. 2. Djurayev A. va boshq. Mex anizm va mashinalar nazariyasi. -T.: O’qituvchi, 2004. 3. Usmonxo’jayev X..X Mashina va mexanizmlar nazariyasi.Toshkent: O’qituvchi, 1981. 4. Frolov K.V. Mashina va mexanizmlar nazariyasi. – T.: O’qituvchi, 1990. Tayanch iboralar: Tishli mexanizm, tishli reyka , tishli g’ildirak , reduktor , qiya tishli silindrsimon g’ildiraklar , chervyakli uzatma , gipoid uzatma , konussimon g’ildirak , planetar tishli mexanizmlar , Tishli mexanizmlar. Turlari, ishlatilish sohalari. Talab qilinuvchi harakatlarni tarkibida faqat qo’yi kinematik juftliklar bo’lgan mexanizmlar orqali amalga oshirish ularning kinematik sxemasi murakkabligi tufayli hamma vaqt ham maqsadga muvofiq bo’lavermaydi. Bunday hollarda talab qilinuvchi harakatni kam sonli bo’g’inla r yordamida bajariluvchi oliy kinematik juftli mexanizmlar qo’llaniladi. Bunda bo’g’inlarning soni kamida uchta bo’ladi: kirish (yetaklovchi), chiqish (yetaklanuvchi) va qo’zg’almas bo’g’in (tayanch). Muayyan shakldagi egri chiziqli profilga ega bo’lgan ti shlar ko’rinishidagi geometrik elementlarining o’zaro ilashishi orqali bog’langan bo’g’inlardan tuzilgan kinematik zanjirlar tishli mexanizmlar deyiladi. Tishlar bo’g’inning doiraviy sirtida joylashsa - tishli g’ildirak, tekis sirtida joylashsa - tishli re yka hosil bo’ladi. Tishli mexanizmlar odatda aylanma harakatning tezligini va yo’nalishini o’zgartirib uzatish uchun xizmat qiladi, shuning uchun ularni tishli uzatmalar deb ham ataladi. Tishli mexanizmlar yetakchi va yetaklanuvchi bo’g’inlarning aylanish tezliklari doimiy bo’lishi talab qilinadigan hollarda ishlatiladi va texnikada juda ko'p qo’llaniladi. Bu mexanizmning asosiy ko’rinishi IX.l -a shaklda berilgan, u ikkita tishli g’ildirak va stoykalardan iborat. Bo’g’in 2 (yetakchi)ning soat mili yo’nalish iga teskari aylanishi yetaklanuvchi bo’g’in 1 ni soat mili aylanishida aylantiradi. Demak, bu xildagi tishli ilashishda yetakchi va yetak -lanuvchi g’ildiraklar qarama -qarshi tomonga aylanadi. Bunday mexanizm sirtqi ilashishli mexanizm deyiladi. Agar bitta g’ildirakning tishlari silindr tashqi sirtida, ikkin -chiniki ichki sirtida ilashib harakatlansa ( IX. 1 -б shakl), yetakchi va yetaklanuvchi g’ildiraklar bir tomonga aylanadi va bunday mexanizmlar ichki ilashishli mexanizm deyiladi. IX. 1 -shakl Agar tishli g’ildiraklardan birining o’lchamlari juda katta bo'1 -gani holda g’ildirak aylanasi to’g’ri chiziqqa yaqin bo’lsa, bunday birikma reykali mexanizm deyiladi (IX .1-d shakl). Tishli mexanizmlarda aniq aylanish nihoyatda zarur, buni mash ina tirsakli vali bilan gaz taqsimlash valining bir -biriga nisbatan aylanishi misolida ko’rish mumkin ( IX . 2 - shakl). Yuqorida biz tekislikda harakat qiladigan tishli mexanizmlarnigina ko’rdik, bulardan tashqari, texnikada fazoviy shesternyali mexanizmlar ham ko’p ishlatiladi. Bular jumlasiga o’qlari fazoda kesuvchi ayqash o’qli vintli va chervyakli mexanizmlar ( IX .4- shakl) va o’qlari kesishuvchi konus tishli uzatmalar ( IX .3- shakl) va kiradi. Vintli mexanizmga misol sifatida avtomobil moy nasosining taqsi m-lash validan harakat oluvchi mexanizm ( IX . 5 - shakl)ni ko’rsatish mumkin. IX . 2 - shakl IX .3- shakl IX .4- shakl IX . 5 - shakl Tishli mexanizmlar yana quyedagi turlarga bo’linadi: 1) harakatning aylanish tezligini o’zgartirish bo’yicha: sekinlashtiruvchi reduktorlar ( IX .1 a-shakl) va tezlashtiruvchi multiplikatorlar ( IX .1 b - shakl); 2) g’ildiraklar geometrik o’qlarining holatiga ko’ra: g’ildiraklarining o’qlari qo’zg’almas bo’lgan (qatorli) ( IX .6 a,b,v,g,d,e,j - shakl ) va o’qlari qo’zg’aluvchan g’ildiraklari bo’lgan planetar (IX .1 z -shakl) mexanizmlar; 3) o’zaro ilashgan g’ildiraklar juftlarining soni bo’yicha: bir juftli, ya'ni bir pog’onali oddiy (IX .1 a,b,v,g,d,e -shakl) va ko’p juftli, ya'ni ko’p pog’onali murakkab ( IX .1 j,z -shakl). a) b) v) g) d) e) j) z) IX .6 –shakl Uzliksiz aylanma harakatni bir valdan boshqasiga berilgan uzatish nisbati bilan uzatish ham ko’pincha tishli uzatmalar yordamida amalga oshiriladi. Tishli mexanizmlar yuqori darajada ishonchli ishlashi hamda berilgan harakat qonunini aniq bajarishi tufayli mashinasozlik va asbobsozlikda juda keng qo’llaniladi. Bulardan tashqari mush tli, friksion, malta va xrapovikli mexanizmlar ham ko’p qo’llaniladi. Tishli uzatmalarda tashqi ( IX .6 - shakl, a), ichki ( IX .6 - shakl - shakl, b) va reykali (IX .6 - shakl, v) ilashmalar farq qilinadi: 1- shesternya, 2- g’ildirak (yoki g’ildirakning xususiy holi - reyka). G’ildiraklar o’qlarining joylashuviga ko’ra tishli mexanizmlar o’qlari parallel joylashgan - silindrsimon ( IX .6 - shakl, a, b), o’qlari kesishuvchi - konussimon ( IX .6 -shakl, g), o’qlari ayqash yoki giperboloid uzatmala r bo’lishi mumkin. Giperboloid uzatmalarning variantlariga vintli ( IX .6 -shakl, d), chervyakli ( IX .6 -shakl, e), gipoid ( IX .6 -shakl, j) uzatmalar kiradi. Vintli uzatmada bo’g’inlar 1, 2 - qiya tishli silindrsimon g’ildiraklar; chervyakli uzatmada bo’g’in 1- chervyak, 2 - chervyak g’ildiragi; gipoid uzatmada bo’g’inlar 1, 2 - konussimon g’ildiraklar. a) b) e) g) d) e) j) IX .6 – shakl Ko’p bo’g’inli tishli uzatmalar - reduktorlar ( IX .7 - shakl, a), planetar tishli mexanizmlar (IX .7 - shakl, b) keng qo’llaniladi. Planetar reduktor tarkibiga o’qlari qo’zg’almas bo’lgan g’ildiraklar 1 va 4 gina emas, balki o’qlari aylana bo’yicha harakatlanadigan g’ildiraklar 2, 3 ham kiradi. IX .7 – shakl Tishli ilashmaning asosiy teoremasi (qonu ni). Tishli mexanizmlarda g’ildiraklarning o’zaro ilashuvchi tishlarining bir -biriga urinuvchi sirtlari, ya'ni profillari aniq belgilangan qonuniyatga asosan loyihalangan bo’lishi kerak. Bu qonuniyat g’ildiraklarning bir -biriga nisbatan aylanma harakatiga qo’yiladigan talablardan kelib chiqadi. Ilashuvchi tishlarining profili va ularning nisbiy harakati orasida bog’lanishni aniqlaylik ( IX .8 -shakl). Shakldan ko’rinib turibdiki, VN1 > V N2 bo’lsa P, profil P2 profilining ichiga botib ketishi, VNi < V N2 bo’lganda esa Pt profil P2 dan orqada qolishi va ular bir -biridan ajralib ketishi mumkin. Bunday hollarning ikkalasiga ham yo'l qo’yib bo’lmaydi, demak P, va P2 profillarning nisbiy harakatida uzluksiz urinishlar iga erishish uchun birinchi navbatda VN1 = V N2 tenglikni ta'minlovchi ω1(O 1M1) = - ω2O2M2) sharti bajarilishi kerak. Ilashuvchi sirtlar geometriyasini belgilovchi ikkinchi shart Vt va V2 tezliklarning urinma chiziq KK ga proektsiyalarining munosabatidan kelib chiqadi. Agar proektsiyalar VKi ≠ V K2 bo’lsa, ularning orasidagi farqdan hosil bo’luvchi nisbiy sirpanish rinuvchi sirtlarning o’zaro ishqalanishi va natijada eyilishiga olib keladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, VKi = V K2 sharti faqat bitta holatdagina, ya'ni umumiy urinish nuqtasi C NN normal chiziqning markazlar chizig’i O1O2 bilan kesishgan joyidagi P nuqta bilan ustma -ust tushgandagina bajariladi, chunki bunda V1 = V 2 bo’lib qoladi. IX .8 -shakl O1M1P va O2M 2P uchburchaklarning o’xshashligidan Bu yerdan (IX.1 ) (IX.1 ) munosabat tishli ilashishning quyidagi asosiy qonunini ifodalaydi: o’zaro ilashgan tishlarning profillariga ulaming urinish nuqtasidan o’tkazilgan umumiy normal chiziq g’ldiraklarning markazlararo masofasini burchak tezliklarga teskari proportsional bo’l aklarga bo’ladi. Ushbu qonun Villis tomonidan teorema sifatida ochib berilgan. Umumiy normal NN bilan markazlararo O1O2 chiziqning kesishish nuqtasi P g’ildiraklar nisbiy aylanishining oniy markazi bo’lib, ilashish qutbi deb ataladi. Burchak tezliklar ω1 va ω2 orasidagi nisbat ω1/ ω 2 uzatish nisbati deb ataladi va U12 bilan belgilanadi. Ilashish qutbi P ning O1O2 markazlararo chiziqda joylashish holati ω1 va ω2 burchak tezliklarning ham qiymatlariga, ham yo’nalishlariga bog’liq bo’ladi. Agar ω1 va ω2 yo’nalishlari har xil bo’lsa P nuqta IX .8-shakldagiday O1O2 oralig’ida, bir xil bo’lganda esa – O1O2 dan tashqa rida joylashadi. Demak (7.4) ifodani umumiy holda quyidagicha yozish mumkin: (IX.2 ) Uzatish nisbatining doimiylik sharti tishlarining profillari evolventa, tsikloida va doira chiziqlari bilan hosil qilingan ilashishlarda ta'minlanadi. Hozirgi paytda evolventa profilli tishli g’ildiraklar eng ko’p ishlatiladi. Evolventali tishli ilashma: elementlari, xossalari va asosiy o’lchamlari. Aylanaga urinma joylashgan to’g’ri chiziqning sirpanmasdan harakatlanishi nat ijasida undagi istalgan nuqtaning chizgan trayektoriyasi evolventa deyiladi. Bu aylana asosiy aylana, to’g’ri chiziq esa uning yasovchisi deyiladi. To’g’ri chiziq N— N asosiy aylanaga nisbatan sirpanmay harakatlanar ekan ( IX.9 - shakl), undagi ( N1B) kesma uzunligi N1A yoy bo’lagiga teng bo’ladi: P O P O M O M O l 2 1 1 2 2 = P O P O l 2 2 1 −=   P O P O U l 2 2 1 12 = =   bu yerda N1B = ρ - evolventa B nuqtasining egrilik radiusi. hamda ekanligini e’tiborga olsak (XI.3 ) hosil bo’ladi. Bu yerda α - evolventa chizig’idagi nuqtaning vaziyatini belgilaydigan burchak. β - evolnenta funksiyasi, yoki involyuta. inv α ning qiymatlari maxsus jadvallardan aniqlanadi. Evolventaning istalgan nuqtasining radius vektori ri quyidagi nisbatdan aniqlanadi: IX. 9- shakl. Evolventaning xossalari: 1) evolventaning istalgan nuqtasiga o’tkazilgan normal asosiy aylanaga urinma joylashadi; 2) evolventadagi istalgan nuqtaning egrilik radiusi o’sha nuqtadan asosiy aylanaga o’tkazilgan urinmaning urinish nuqtasigacha bo’lgan qismiga teng. Evolventaning xususiyatlari : 1) asosiy ayla na evolventa egri chizig’idagi nuqtalar egrilik markazlarining geometrik o’rni bo’ladi; 2) evolventa asosiy aylanasining boshlanish nuqtasida uning egrilik radiusi ρ=0 bo’lib, evolventaning davomida uning egrilik radiusi uzluksiz osha boradi; 3) g’ildirak asosiy aylanasi radiusi (demak, g’ildirakning tishlari soni) cheksizlikka intilganda, evolventa to’g’ri chiziqqa aylanadi. Binobarin, tishli g’ildirakning o’zi tish profili to’g’ri chiziqdan tashkil topgan tishli reykaga aylanadi. Qo’zg’almas bo’ g’in bilan aylanma yoki ilgarilanma kinematik juft hosil qilgan va o’zaro tishli ilashma orqali bog’langan ikkita qo’zg’aluvchan tishli g’ildirakdan tashkil topgan uch bo’g’inli mexanizm oddiy tishli uzatma deb ataladi. Kichik tishli g’ildirakni odatda she sternya, kattasini g’ildirak deyiladi. Tishli g’ildirakning tishlarini uning tanasidan ajratib turuvchi yuza (1) tishlar botiqlarining sirti deyiladi( XI .10 - shakl). Tishlarni tishli g’ildirak tanasining qarama - qarshi tomonidan chegarlab turuvchi yuza (2) tishlar uchlarining sirti deb ataladi. Ikkita yonma yon tishlar orasidagi bo’shliq (3) botiqlik deyiladi. Tishni botiqlik tomonidan chegaralab turuvchi yu za (4) tishning yon sirti deyiladi. Yon sirt bosh (5) va oraliq (6) sirtlardan iborat bo’ladi. B osh sirt deb, tish yon sirtlarining shunday qismiga aytiladiki, u boshqa tishning bosh sirti bilan o’zaro ta’sirlashib, berilgan uzatish nisbatini ta’minlaydi. Oraliq sirt bosh sirtni botiqlar sirti bilan bog’laydi. Bosh sirt ko’pincha evolventali sirt bo’ladi, chunki silindrsimon uzatmalar ichida evolventali silindrsimon uzatmalar ayniqsa keng tarqalgan. Bunga sabab ular boshqa turdagi uzatmalarga qaraganda katta afzalliklarga ega. Masalan, evolventali uzatmada o’qlar orasidagi masofani ma’lum che gara doirasida o’zgartirish mumkin, lekin bunda uzatish nisbati o’zgarmasdan qolaveradi, boshqa uzatmalarda esa bunday qilishga imkoniyat yo’q. Bundan ( ) ( )B N B N  1 1 = ( ) tgr B N b = 1 ( ) ( )  + = br B N  1     inv tg − − = tashqari, evolventali uzatma sifatli ishlaydi. Evolventali g’ildiraklarni tayyorlash hamda ularni qirqib tayyorlash uchun zarur bo’ladigan asbobni yasash juda oson, bu esa juda muhim amaliy ahamiyatga ega. IX .10 - shakl Tishli ilashmning asosiy qonuniga muvofiq U12 = const bo’lganida o’zaro ilashishdagi profillar egrilik markazlarining geometrik o’rni (sent roida)lari , va radiuslarga ega aylanalar bo’ladi. Ushbu aylanalar bir -birida sirpanmasdan du malanadi va ularni boshlang’ich aylanalar deb ataladi. Boshlang’ich aylanalar bir -birining tashqarisida joylashsa tashqi ilashish, biri ikkinchisining ichida joylashsa - ichki ilashish hosil bo’ladi. Agar tishli bo’g’inlardan birining sentroidasi cheksiz radiusli, ya’ni to’g’ri chiziq bo’lsa, uni tishli reyka, uning g’ildirak bilan ilashishi esa reykali ilashish deyiladi. Tishlar profilini tashqi tomondan da diametrli cho’qqilar aylanasi, ichki tomondan esa df diametrli botiqliklar aylanalaci che garalaydi. Tishli uzatmalar tuzilishi, turlari, ishlatilish soh alari, a fzallik va kamchiliklari Harakatni bir valdan ikkinchi valga tishli g’ildiraklar vositasida uzatish mexanizmi tishli uzatma deb ataladi. Ulardan texnikaning turli sohalarida keng ko’lamda foydalaniladi. Aniq asbobsozlikda d iametri 1 mm dan kichik bo’lgan tishli g’ildiraklar ishlatilgan bir vaqtda, og’ir sanoatda diametri bir necha 10 m ga yetadiganlarini uchratish mumkin. Vallari o’qlarining bir - biriga nisbatan joylashuviga qarab, tishli uzatmalar quyidagi turlarga bo’linad i: vallarning o’qlari o’zaro parallel bo’lib, sirtqi yoki ichki tomondan ilashgan silindrik g’ildirakli uzatmalar (3.2 -rasm, b; 4.1 -rasm, б): vallarining o’qlari o’zaro kesishuvchi konussimon g’ildirakli uzatmalar (4.1 -rasm, a); vallarining o’qlari ayqash b o’lgan vintaviy silindrik va gipoid deb ataluvchi konussimon g’ildirakli hamda chervyakli uzatmalar (3.2 -rasm, e). Undan tashqari tishli g’ildirak va reykadan iborat uzatmalar ham ishlatiladi (4.1 -rasm, в). Tishlarning g’ildirak sirtida joylashuviga qarab, tishli uzatmalar to’g’ri tishli, qiya tishli, aylanaviy tishli g’ildiraklar deb ataluvchi turlarga, tish profilin ing shakliga ko’ra esa evolventa, aylana yoyilmasi va sikloida bo’yicha ilashadigan turlarga bo’linadi. Tishli uzamalarda boshqa tur uzatmalardagiga qaraganda quyidagi afzalliklar bor: a ) 150 m/s gacha tezlik bilan katta (bir necha ming kVt) quvvat uzat a oladi va uzatish soni bir necha yuzga yetadi; b) sirtki o’lchamlari nisbatan kichik bo’ladi (4.1 -rasm, e.a – tishli; б – tasmali; в – ponasimon tasmali; g – zanjirli uzatmalar, parametrlari bir xil); v) tayanchlarga tushadigan kuch uncha katta bo’lmaydi; foydali ish koeffisiyenti yuqori (0,97 -0,98); d) uzatish soniga salbiy ta’sir etadigan sirpanish hodisasi bo’lmaydi; ye) ilashishi ishonchli, chidamliligi esa katta bo’ladi; j) xilma -xil materiallardan foydalanishga imkon beradi. Tishli uzatmalarning kamc hiliklari jumlasiga: a) tayyorlanishining nisbatan murakkabligi; b) ishlayotgan vaqtda, ayniqsa, katta tezlik bilan ishlayotganda shovqin chiqarishi; v) zarb bilan ta’sir etuvchi kuchlarning zarari ko’proq sezilishi kiradi. Bu kamchiliklar tishli uzatma larning afzalliklariga hyech qanday putur yetkazmaydi. Tajribalar va maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, tishli g’ildiraklar tish yuzasining kontakt kuchlanishlarga chidamliligi uning qattiqligiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Uzatma g’ildiragi tish lari qancha qattiq bo’lsa, uning tashqi o’lchamlari hamda og’irligi kam bo’ladi. Qattiq tishli g’ildiraklarni termik qayta ishlov berilgan po’lat materiallardan tayyorlash mumkin. Tishli g’ildiraklarni tayyorlashda asosan, quyidagi po’lat materiallardan foydalaniladi: 40, 45, 50, 40X, 40XH, 35XM, 35XGCA, 20X, 12XRZA, 25XGT, 38XMYuA. P O rw 1 1= P O rw 2 2= a) d) e) 4.1 -rasm. Tishli uzatmalarning geometriyasi va kinematikasi Tishli g’ildiraklarni tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallar . G’ildiraklarni tayyorlash uchun ishlatiladigan po’lat materiallar qattiqligi bo’yicha ikki guruhga bo’linadi: xossalarini yaxshilash va normallash yo’li bilan termik ishlov berilgan, qattiqligi ≤350HB bo’lgan materiallar, hamda qattiqligi >350HB bo’lgan yu qori chastotali tok yordamida toblash hamda azot, uglerod bilan to’yintirish va boshqa yo’llar bilan qattiqligi oshirilgan po’lat materiallar. Qattiqligi ≤350HB bo’lgan tishli g’ildiraklarni termik qayta ishlangach, tishlariga ishlov berish natijasida aniq lik darajasi yuqori bo’lgan tishli g’ildiraklar olish mumkin. Bunday tishli g’ildiraklar ishlash jarayonida bir -biriga yaxshi moslashadi, qo’shimcha dinamik kuchlanishlar kamroq bo’ladi. Ishlab chiqarish kam, o’rta seriyaga mansub, termik qayta ishlanishi qiyin hamda tashqi o’lchamlari katta bo’lgan tishli g’ildiraklarni ham tish yuzasini qattiqligini ≤350HB qilib tayyorlash tavsiya etiladi. Qattiqligi >350HB bo’lganda, qattiqlikning birligi sifatida Rokvell (1HRC≈10HB) olinadi. Maxsus termik ishlash yo’ll ari bilan materialning qattiqligini 50…60 HRC ga yetkazish mumkin. Bunda kontakt kuchlanishning joiz qiymati 2 martagacha, yuklanishni esa 4 martagacha (shuningdek yeyilishga chidamliligini ham) oshirish mumkin. Tashqi o’lchamlari katta, sekin harakatlanu vchi ochiq tishli g’ildiraklar asosan cho’yandan tayyorlanadi. Bu materiallarning eguvchi kuchlanishlarga chidamligigi kam bo’lsada, toliqib uvalanishga va yeyilishga chidamliligi yuqoridir, tannarxi arzon, stanoklarda yaxshi qayta ishlov berish mumkin. Kam yuklangan hamda kinematik uzatmalarda uzatma shovqinsiz ishlashi uchun tishli g’ildiraklar ko’pincha plastmassalardan tayyorlanadi. Silindrsimon tishli uzatmalar turlari, geometriyasi va ularni standartlashtirish . Silindrsimon tishli uzatmalarga to’g’ri, qiya va shevron tishli uzatmalar kirad i. Sanoatda asosan evolventa profilli tishli g’ildiraklar ishlatilganligi uchun mulohazalarimiz ham ayni ana shu tishli g’i ldiraklarga taalluqlidir. Odatda, ilashishda bo’lgan bir juft g’ildiraklar ning kichigi yetaklovchi, kattasi yetaklanuvchi deb ataladi. Yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g’ildiraklarni bir -biridan ajratish uchun indekslar qabul qilingan, bunda “1” - yetaklovchi g’ildirak uchun, “2” - yetaklanuvchi g’ildirak uchun. Shuningdek, t ashqi diametri uchun “a” indeks, tish osti diametri uchun ”f” indeks qabul qilingan. Tishli g’ildiraklarning aylanishi to’xtovsiz, uzatish soni o’zgarmas bo’lishi uchun tish yuzasining egriligi ilashish nazariyasi asoslariga bo’ysunishi kerak. 5.1 -rasmda yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g’ildiraklarni o’zaro ilashgan holati ko’rsatilgan. Bunda p ilashish qutbi bo’lib, uning holati ilashish jarayonida o’zgarsa, uzatish sonining qiymati o’zgaruvchan bo’ladi. O’zaro sirpanishsiz harakatlanib qut b nuqtasidan o’tgan aylanalar boshlang’ich aylana deb ataladi hamda d ω1, d ω2 bilan belgilanadi. Boshlang’ich diametr g’ildiraklar ilashganda hosil bo’ladi. Alohida olingan tishli g’idiraklarda boshlang’ich diametr bo’lmaydi. Bundan buyon faqat bo’luvchi va boshlang’ich aylanalar teng, ya’ni dω=d bo’lgan tishli uzatmalarni o’rganamiz. Barcha tishli g’ildiraklarda faqat bitta tish bo’luvchi diametr d bo’lganligi uchun, shu diametrni g’ildirakning boshqa o’lchamlarini aniqlashda asos qilib olamiz. Tishli g’ild irakning o’lchamlari quyidagicha ifodalanadi (5.1 -rasm). da - g’ildirak tishining uchidan o’tkazilgan aylana - tashqi aylana. df - g’ildirak tish tubidan o’tkazilgan aylana — tish osti aylanasi. ha- tashqi hamda buluvchi aylana bilan chegaralangan tishning bir qismi, tish kallagining balandligi. hf– tish tubidan hamda bo’luvchi aylananar bilan chegaralangan tishning bir qismi, tish oyog’ining balandligi. h=ha+hftishning umu miy balandlig i (5.2-rasm). G’ildiraklar ilashganda, ilashish qutbi n dan o’tgan A1A2to’g’ri chiziq ilashish chizig’i bo’ladi . A1A2 ilashish chizig’i bilan ilashish qutbidan bo’lish chizig’iga o’tazilgan urinma chiziq orasidagi α ωburchak ilashish burchagi deyiladi. GOST 13755 -81 g a asosan tish kesuvchi asbobning burchagi α = 20°. Agar α = αω bo’lsa, α = αω = 20° bo’ladi. Yetaklovchi va yeta klanuchi g’i ldiraklarning tashqi diametrlari bilan chegaralangan gachiziq, ilashish chizig’ining uzunligi hisoblanadi ( 5.1-rasm). Ilashish chizig’ining uzunligi tishlar ilashishining boshlanishi va oxirini ko’rsatadi. Rb - tishli g’ildirakning asosiy diametri (ikki yondosh tishning mos tomonlari orasidagi masofa) bo’yicha qadami. 5.1 -rasm . 5.2 -rasm . Rt - tish bo’luvchisi yoki boshlang’ich aylana bo’yicha olingan asosiy qadam; R = R t ·Cosα . Tishli g’ildirakning bo’luvchi aylanasining uzunligi tish qadamini tishlar soniga ko’paytmasiga teng, ya’ni L = π d= Rt ·z; bundan Demak, ay lana diametri qadam va o’lchovsiz transendent son π orqali ifodalanayapti. Shu sababli, tishli g’ildirakning asosiy o’lchamlarini aniqlash va amalda ularni o’lchash oson bo’lishi uchun ilashish moduli deb ataluvchi asosiy parametr kiritiladi. Boshqacha qil ib aytganda, modul nisbiy qadamdir: Bundan d=mz yok i Modul millimetr hisobida o’lchanadi. Uning qiymatlari 0,05 dan 100 mm gacha standartlashgan bo’lib ST. SEV 10 -76 da keltirilgan. 1-qator - 1,5; 2,0; 3,0; 4; 5; 6; 8; 10; 12; 16; 20; 25. 2-qator - 1,75; 2,25; 2,75; 35; 45; 5,5; 7; 9; 11; 14; 18; 22 E s l a t m a : bu qiymatlar silindrsimon va konussimon tishli g’ildiraklar uchun tavsiya etiladi. .z P d t  =  tP m = z d m = Yuqorida ko’rsatilgandek, qo’shimcha tuzatishsiz tayy orlangan g’ildirak uchun uning boshlang’ich aylanasi bilan bo’lish aylanasi bir xil ifodalanadi: Bunday hollarda markazlararo masofa bu yerda: z1, z 2 - yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g’ ildiraklarning tishlar soni. nisbat uzatish soni deb ataladi, uzatish soni qiymat jihatidan uzatish nisbati ga teng bo’ladi. Tish va uning qism balandliklari quyidagicha ifodalanadi: bu yerda c= 0,25 mradial oraliq koeffisiyenti ( 5.2 -rasm). Tishlarnin g uchidan va tubidan o’ tgan aylanalarning diametrlari quyidagicha bo’ladi ( 5.1- rasm): (5.3) Qiya tishli g’ildirak geometriyasining o’ziga xos xususiyatlari. Uzatmadagi aylana tezligi υ>3m/s bo’lganda qiya yoki shevron tishli g’ildiraklardan foydalanish tavsiya etiladi, chunki to’g’ri tishli g’ildiraklarning bunday tezlik bilan qoniqarli ishlashi uchun ularn ing tayyorlanish aniqligi juda yuqori bo’lishi kerak. Ma’lumki, qiya tishli g’ildiraklarning tishi g’ildirak o’qi bilan ma’lum burchak hosil qilgan holda joylashgan bo’ladi. Lekin, shunga qaramasdan, ular ham to’g’ri tish qirqiladigan asbob (reyka) bilan qirqiladi. Buning uchun kesuvchi asbob tishning talab qilingan qiyalik burchagi  qanday bo’lsa, shunday burchakka qiyshaytirib qo’yiladi. Demak, tishlarga tik kesim bo’yicha olingan tishning shakli ular orasidagi qadam (ya’ni modul) to’g’ri tishli g’ild iraklarnikiga mos keladi. Biroq, qiya tishli g’ildiraklarda tishlar orasidagi masofa (qadam)ni har xil kesim bo’yicha o’lchash mumkin. Qadamning qaysi kesim bo’yicha o’lchanganligiga qarab, qiya tishli g’ildirakning geometrik o’lchamlari uch xil modul bil an ifodalanadi: tishga tik kesim bo’yicha o’lchangan normal qadam r va modul m; g’ildirak o’qiga parallel kesim bo’yicha o’lchangan qadam rx va modul mx; g’ildirak o’qiga tik kesim bo’yicha o’lchangan yon qadam rt va modul mt (5.3 -rasm). Uzatmaning geometrik o’lchamlari aniqlashda, asosan yon moduldan, mustahkamlikka hisoblashda esa normal moduldan foydalaniladi. Ularning o’zaro munosabati qiyalik bur chagi ga bog’liq bo’lib, quyidagicha ifodalanadi: chunki ,1 1 1 mz d d = =  2 2 2 mz d d = =   = + = + = mz mz mz d d a 5,0 2 2 2 2 2 1 2 1 i z z = 1 2 2 1 n n m h h h m c h h m h f a a f a 25,2 ; 25,1 ; = + = = + = = ( ) ( )5,2 5,2 2 2 2 2 − = − = + = + = + = + = z m m mz h mz d z m m mz h mz d f f a a  cos n t m m =  cos n t p p = 5.3 -rasm . Aytilganlargako ’raqiyatishlig ’ildirakningbo ’luvchiaylanasi bo’ladi. Qolgan geometrik o’lchamlar ham shunga o’xshash topiladi. Nazorat savol va topshiriqlar : 1. Tishli uzatmalar turlari va ishlatilish soh alari haqida so’zlab bering. 2. Tishli uzatmalarning kamchilik va afzalliklariga nimalar kiradi? 3. Tishli g’ildiraklar asosan qanday materiallardan tayyorlanadi? 4. Tishli g’ildiraklar asosan qanday materiallardan tayyorlanadi? 5. G’ildirak tishlarining yemirilish turlariga nimalar kiradi va ular qanday yuzaga keladi? 6. Tishli uzatmadagi ruxsat etilgan kuchlanishlar q anday aniqlanadi? 7. Yuklanish koeffisiyenti haqida so’zlab bering. Foydalanilgan adabiyotlar 1. R. N. Tojiboyev, A. Jo’rayev. «Mashina detallari». – T.: O’qituvchi, 2002. 6 -12 b. 2. I.Sulaymonov. Mashina detallari. – T.: O’qituvchi, 1981. – 7-15 b. 3. J.Botirmuxamedov. Mashina detallari, ko’tarish -tashish mashinalari. –T.: O’qituvchi, 1994. – 5-17 b.  cos z m z m d n t = =

6-mavzu. TISHLI UZATMALAR Reja: 1. Tishli mexanizmlar. Turlari, ishlatilish sohalari. 2. Tishli ilashmaning asosiy qonuni. 3. Evolventali tishli ilashma: elementlari, xossalari va asosiy o’lchamlari. 4. Evolventali tishli ilashma chiqarish va uning sifat kursatkichlari . Adabiyotlar: 1. Yuldoshbekov S.A. Mexanizm va mashinalar nazariyasi. – T.:2006. 2. Djurayev A. va boshq. Mex anizm va mashinalar nazariyasi. -T.: O’qituvchi, 2004. 3. Usmonxo’jayev X..X Mashina va mexanizmlar nazariyasi.Toshkent: O’qituvchi, 1981. 4. Frolov K.V. Mashina va mexanizmlar nazariyasi. – T.: O’qituvchi, 1990. Tayanch iboralar: Tishli mexanizm, tishli reyka , tishli g’ildirak , reduktor , qiya tishli silindrsimon g’ildiraklar , chervyakli uzatma , gipoid uzatma , konussimon g’ildirak , planetar tishli mexanizmlar , Tishli mexanizmlar. Turlari, ishlatilish sohalari. Talab qilinuvchi harakatlarni tarkibida faqat qo’yi kinematik juftliklar bo’lgan mexanizmlar orqali amalga oshirish ularning kinematik sxemasi murakkabligi tufayli hamma vaqt ham maqsadga muvofiq bo’lavermaydi. Bunday hollarda talab qilinuvchi harakatni kam sonli bo’g’inla r yordamida bajariluvchi oliy kinematik juftli mexanizmlar qo’llaniladi. Bunda bo’g’inlarning soni kamida uchta bo’ladi: kirish (yetaklovchi), chiqish (yetaklanuvchi) va qo’zg’almas bo’g’in (tayanch). Muayyan shakldagi egri chiziqli profilga ega bo’lgan ti shlar ko’rinishidagi geometrik elementlarining o’zaro ilashishi orqali bog’langan bo’g’inlardan tuzilgan kinematik zanjirlar tishli mexanizmlar deyiladi. Tishlar bo’g’inning doiraviy sirtida joylashsa - tishli g’ildirak, tekis sirtida joylashsa - tishli re yka hosil bo’ladi. Tishli mexanizmlar odatda aylanma harakatning tezligini va yo’nalishini o’zgartirib uzatish uchun xizmat qiladi, shuning uchun ularni tishli uzatmalar deb ham ataladi. Tishli mexanizmlar yetakchi va yetaklanuvchi bo’g’inlarning aylanish tezliklari doimiy bo’lishi talab qilinadigan hollarda ishlatiladi va texnikada juda ko'p qo’llaniladi. Bu mexanizmning asosiy ko’rinishi IX.l -a shaklda berilgan, u ikkita tishli g’ildirak va stoykalardan iborat. Bo’g’in 2 (yetakchi)ning soat mili yo’nalish iga teskari aylanishi yetaklanuvchi bo’g’in 1 ni soat mili aylanishida aylantiradi. Demak, bu xildagi tishli ilashishda yetakchi va yetak -lanuvchi g’ildiraklar qarama -qarshi tomonga aylanadi. Bunday mexanizm sirtqi ilashishli mexanizm deyiladi. Agar bitta g’ildirakning tishlari silindr tashqi sirtida, ikkin -chiniki ichki sirtida ilashib harakatlansa ( IX. 1 -б shakl), yetakchi va yetaklanuvchi g’ildiraklar bir tomonga aylanadi va bunday mexanizmlar ichki ilashishli mexanizm deyiladi. IX. 1 -shakl Agar tishli g’ildiraklardan birining o’lchamlari juda katta bo'1 -gani holda g’ildirak aylanasi to’g’ri chiziqqa yaqin bo’lsa, bunday birikma reykali mexanizm deyiladi (IX .1-d shakl). Tishli mexanizmlarda aniq aylanish nihoyatda zarur, buni mash ina tirsakli vali bilan gaz taqsimlash valining bir -biriga nisbatan aylanishi misolida ko’rish mumkin ( IX . 2 - shakl). Yuqorida biz tekislikda harakat qiladigan tishli mexanizmlarnigina ko’rdik, bulardan tashqari, texnikada fazoviy shesternyali mexanizmlar ham ko’p ishlatiladi. Bular jumlasiga o’qlari

fazoda kesuvchi ayqash o’qli vintli va chervyakli mexanizmlar ( IX .4- shakl) va o’qlari kesishuvchi konus tishli uzatmalar ( IX .3- shakl) va kiradi. Vintli mexanizmga misol sifatida avtomobil moy nasosining taqsi m-lash validan harakat oluvchi mexanizm ( IX . 5 - shakl)ni ko’rsatish mumkin. IX . 2 - shakl IX .3- shakl IX .4- shakl IX . 5 - shakl Tishli mexanizmlar yana quyedagi turlarga bo’linadi: 1) harakatning aylanish tezligini o’zgartirish bo’yicha: sekinlashtiruvchi reduktorlar ( IX .1 a-shakl) va tezlashtiruvchi multiplikatorlar ( IX .1 b - shakl); 2) g’ildiraklar geometrik o’qlarining holatiga ko’ra: g’ildiraklarining o’qlari qo’zg’almas bo’lgan (qatorli) ( IX .6 a,b,v,g,d,e,j - shakl ) va o’qlari qo’zg’aluvchan g’ildiraklari bo’lgan planetar (IX .1 z -shakl) mexanizmlar; 3) o’zaro ilashgan g’ildiraklar juftlarining soni bo’yicha: bir juftli, ya'ni bir pog’onali oddiy (IX .1 a,b,v,g,d,e -shakl) va ko’p juftli, ya'ni ko’p pog’onali murakkab ( IX .1 j,z -shakl). a) b) v) g) d) e) j) z) IX .6 –shakl

Uzliksiz aylanma harakatni bir valdan boshqasiga berilgan uzatish nisbati bilan uzatish ham ko’pincha tishli uzatmalar yordamida amalga oshiriladi. Tishli mexanizmlar yuqori darajada ishonchli ishlashi hamda berilgan harakat qonunini aniq bajarishi tufayli mashinasozlik va asbobsozlikda juda keng qo’llaniladi. Bulardan tashqari mush tli, friksion, malta va xrapovikli mexanizmlar ham ko’p qo’llaniladi. Tishli uzatmalarda tashqi ( IX .6 - shakl, a), ichki ( IX .6 - shakl - shakl, b) va reykali (IX .6 - shakl, v) ilashmalar farq qilinadi: 1- shesternya, 2- g’ildirak (yoki g’ildirakning xususiy holi - reyka). G’ildiraklar o’qlarining joylashuviga ko’ra tishli mexanizmlar o’qlari parallel joylashgan - silindrsimon ( IX .6 - shakl, a, b), o’qlari kesishuvchi - konussimon ( IX .6 -shakl, g), o’qlari ayqash yoki giperboloid uzatmala r bo’lishi mumkin. Giperboloid uzatmalarning variantlariga vintli ( IX .6 -shakl, d), chervyakli ( IX .6 -shakl, e), gipoid ( IX .6 -shakl, j) uzatmalar kiradi. Vintli uzatmada bo’g’inlar 1, 2 - qiya tishli silindrsimon g’ildiraklar; chervyakli uzatmada bo’g’in 1- chervyak, 2 - chervyak g’ildiragi; gipoid uzatmada bo’g’inlar 1, 2 - konussimon g’ildiraklar. a) b) e) g) d) e) j) IX .6 – shakl Ko’p bo’g’inli tishli uzatmalar - reduktorlar ( IX .7 - shakl, a), planetar tishli mexanizmlar (IX .7 - shakl, b) keng qo’llaniladi. Planetar reduktor tarkibiga o’qlari qo’zg’almas bo’lgan g’ildiraklar 1 va 4 gina emas, balki o’qlari aylana bo’yicha harakatlanadigan g’ildiraklar 2, 3 ham kiradi. IX .7 – shakl Tishli ilashmaning asosiy teoremasi (qonu ni). Tishli mexanizmlarda g’ildiraklarning o’zaro ilashuvchi tishlarining bir -biriga urinuvchi sirtlari, ya'ni profillari aniq belgilangan qonuniyatga asosan loyihalangan bo’lishi kerak. Bu qonuniyat g’ildiraklarning bir -biriga nisbatan aylanma harakatiga qo’yiladigan talablardan kelib chiqadi. Ilashuvchi tishlarining profili va ularning nisbiy harakati orasida bog’lanishni aniqlaylik ( IX .8 -shakl). Shakldan ko’rinib turibdiki, VN1 > V N2 bo’lsa P, profil P2 profilining ichiga botib ketishi, VNi < V N2 bo’lganda esa Pt profil P2 dan orqada qolishi va ular bir -biridan ajralib ketishi mumkin. Bunday hollarning ikkalasiga ham yo'l qo’yib bo’lmaydi, demak P, va P2 profillarning nisbiy harakatida uzluksiz urinishlar iga erishish uchun birinchi navbatda VN1 = V N2 tenglikni ta'minlovchi

ω1(O 1M1) = - ω2O2M2) sharti bajarilishi kerak. Ilashuvchi sirtlar geometriyasini belgilovchi ikkinchi shart Vt va V2 tezliklarning urinma chiziq KK ga proektsiyalarining munosabatidan kelib chiqadi. Agar proektsiyalar VKi ≠ V K2 bo’lsa, ularning orasidagi farqdan hosil bo’luvchi nisbiy sirpanish rinuvchi sirtlarning o’zaro ishqalanishi va natijada eyilishiga olib keladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, VKi = V K2 sharti faqat bitta holatdagina, ya'ni umumiy urinish nuqtasi C NN normal chiziqning markazlar chizig’i O1O2 bilan kesishgan joyidagi P nuqta bilan ustma -ust tushgandagina bajariladi, chunki bunda V1 = V 2 bo’lib qoladi. IX .8 -shakl O1M1P va O2M 2P uchburchaklarning o’xshashligidan Bu yerdan (IX.1 ) (IX.1 ) munosabat tishli ilashishning quyidagi asosiy qonunini ifodalaydi: o’zaro ilashgan tishlarning profillariga ulaming urinish nuqtasidan o’tkazilgan umumiy normal chiziq g’ldiraklarning markazlararo masofasini burchak tezliklarga teskari proportsional bo’l aklarga bo’ladi. Ushbu qonun Villis tomonidan teorema sifatida ochib berilgan. Umumiy normal NN bilan markazlararo O1O2 chiziqning kesishish nuqtasi P g’ildiraklar nisbiy aylanishining oniy markazi bo’lib, ilashish qutbi deb ataladi. Burchak tezliklar ω1 va ω2 orasidagi nisbat ω1/ ω 2 uzatish nisbati deb ataladi va U12 bilan belgilanadi. Ilashish qutbi P ning O1O2 markazlararo chiziqda joylashish holati ω1 va ω2 burchak tezliklarning ham qiymatlariga, ham yo’nalishlariga bog’liq bo’ladi. Agar ω1 va ω2 yo’nalishlari har xil bo’lsa P nuqta IX .8-shakldagiday O1O2 oralig’ida, bir xil bo’lganda esa – O1O2 dan tashqa rida joylashadi. Demak (7.4) ifodani umumiy holda quyidagicha yozish mumkin: (IX.2 ) Uzatish nisbatining doimiylik sharti tishlarining profillari evolventa, tsikloida va doira chiziqlari bilan hosil qilingan ilashishlarda ta'minlanadi. Hozirgi paytda evolventa profilli tishli g’ildiraklar eng ko’p ishlatiladi. Evolventali tishli ilashma: elementlari, xossalari va asosiy o’lchamlari. Aylanaga urinma joylashgan to’g’ri chiziqning sirpanmasdan harakatlanishi nat ijasida undagi istalgan nuqtaning chizgan trayektoriyasi evolventa deyiladi. Bu aylana asosiy aylana, to’g’ri chiziq esa uning yasovchisi deyiladi. To’g’ri chiziq N— N asosiy aylanaga nisbatan sirpanmay harakatlanar ekan ( IX.9 - shakl), undagi ( N1B) kesma uzunligi N1A yoy bo’lagiga teng bo’ladi: P O P O M O M O l 2 1 1 2 2 = P O P O l 2 2 1 −=   P O P O U l 2 2 1 12 = =  

bu yerda N1B = ρ - evolventa B nuqtasining egrilik radiusi. hamda ekanligini e’tiborga olsak (XI.3 ) hosil bo’ladi. Bu yerda α - evolventa chizig’idagi nuqtaning vaziyatini belgilaydigan burchak. β - evolnenta funksiyasi, yoki involyuta. inv α ning qiymatlari maxsus jadvallardan aniqlanadi. Evolventaning istalgan nuqtasining radius vektori ri quyidagi nisbatdan aniqlanadi: IX. 9- shakl. Evolventaning xossalari: 1) evolventaning istalgan nuqtasiga o’tkazilgan normal asosiy aylanaga urinma joylashadi; 2) evolventadagi istalgan nuqtaning egrilik radiusi o’sha nuqtadan asosiy aylanaga o’tkazilgan urinmaning urinish nuqtasigacha bo’lgan qismiga teng. Evolventaning xususiyatlari : 1) asosiy ayla na evolventa egri chizig’idagi nuqtalar egrilik markazlarining geometrik o’rni bo’ladi; 2) evolventa asosiy aylanasining boshlanish nuqtasida uning egrilik radiusi ρ=0 bo’lib, evolventaning davomida uning egrilik radiusi uzluksiz osha boradi; 3) g’ildirak asosiy aylanasi radiusi (demak, g’ildirakning tishlari soni) cheksizlikka intilganda, evolventa to’g’ri chiziqqa aylanadi. Binobarin, tishli g’ildirakning o’zi tish profili to’g’ri chiziqdan tashkil topgan tishli reykaga aylanadi. Qo’zg’almas bo’ g’in bilan aylanma yoki ilgarilanma kinematik juft hosil qilgan va o’zaro tishli ilashma orqali bog’langan ikkita qo’zg’aluvchan tishli g’ildirakdan tashkil topgan uch bo’g’inli mexanizm oddiy tishli uzatma deb ataladi. Kichik tishli g’ildirakni odatda she sternya, kattasini g’ildirak deyiladi. Tishli g’ildirakning tishlarini uning tanasidan ajratib turuvchi yuza (1) tishlar botiqlarining sirti deyiladi( XI .10 - shakl). Tishlarni tishli g’ildirak tanasining qarama - qarshi tomonidan chegarlab turuvchi yuza (2) tishlar uchlarining sirti deb ataladi. Ikkita yonma yon tishlar orasidagi bo’shliq (3) botiqlik deyiladi. Tishni botiqlik tomonidan chegaralab turuvchi yu za (4) tishning yon sirti deyiladi. Yon sirt bosh (5) va oraliq (6) sirtlardan iborat bo’ladi. B osh sirt deb, tish yon sirtlarining shunday qismiga aytiladiki, u boshqa tishning bosh sirti bilan o’zaro ta’sirlashib, berilgan uzatish nisbatini ta’minlaydi. Oraliq sirt bosh sirtni botiqlar sirti bilan bog’laydi. Bosh sirt ko’pincha evolventali sirt bo’ladi, chunki silindrsimon uzatmalar ichida evolventali silindrsimon uzatmalar ayniqsa keng tarqalgan. Bunga sabab ular boshqa turdagi uzatmalarga qaraganda katta afzalliklarga ega. Masalan, evolventali uzatmada o’qlar orasidagi masofani ma’lum che gara doirasida o’zgartirish mumkin, lekin bunda uzatish nisbati o’zgarmasdan qolaveradi, boshqa uzatmalarda esa bunday qilishga imkoniyat yo’q. Bundan ( ) ( )B N B N  1 1 = ( ) tgr B N b = 1 ( ) ( )  + = br B N  1     inv tg − − =

O'xshashlar

silindrsimon tishli uzatmalar
Chervyakli va konussimon tishli uzatmalar
GIDRAVLIK MASHINALAR. NASOSLAR GIDROELEVATOR. GIDRAVLIK UZATMALAR
Mexanizmlarni loyihalash
Yog’och materiallariga ishlov beradigan qo‘l va elektr asboblarining tuzilishi va ishlash printsipi