logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. GIDRAVLIK MASHINALAR. NASOSLAR GIDROELEVATOR. GIDRAVLIK UZATMALAR

GIDRAVLIK MASHINALAR. NASOSLAR GIDROELEVATOR. GIDRAVLIK UZATMALAR

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

553.7490234375 KB
Ko'chirib olish
GIDRAVLIK MASHINALAR. NASOSLAR GIDROELEVATOR. GIDRAVLIK UZATMALAR MAVZU REJASI: 1. Gidravlik mashinalarning vazifasiga ko’ra bo’linishi. 2. Nasoslarning guruhlash. Gidroelevator . 3. Nasoslarning asosiy parametrlari: sarfi, bosimi, quvvati, FIK, Gidravlik, mexanik va hajmiy yo’qotishlar. 4. Gidravlik uzatmalarning turlari, tuzilishi va ishlash printsipi 5. Gidrouzatmalarni hisoblash printsiplari. Gidrouzatmalarni qo’llanish sohalari Gidravlik mashinalar. Suyuqlik energiyasi va mexanik energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantiruvchi qo’rilmalar gidromashinalar deb ataladi. Gidromashinalar vazifasiga ko’ra qo’yidagilarga bo’linadi; 1) gidrostatik mashinalar suyuqlikning muvozanat holatidan foydalanib, mexanik kuchni suyuqlikning potensial energiyasiga aylantirish usuli bilan kuchaytirib yoki susaytirib beradi. Bularga gidropress, gidroakkumulyator, gidromultiplikatorlar kiradi; 2) nasoslar mexanik energiyani suyuqlik energiyasiga aylantirib beradi; 3) gidrodvigatellar suyuqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradi; 4) gidroyuritgich mexanik energiyani suyuqlik vositasida bir xarakatlanuvchi qismdan ikkinchi harakatlanuvchi qismga uzatishga xizmat qiladi. Gidroyuritichlarni umumlashtirib, gidrostatik mashinalar deb ham yuritish mumkin. Quyida biz nasoslar haqida to’xtalib o’tamiz. Nasoslar va gidrodvigatellar. Nasoslar va gidrodvigatellar gidromashinalarning shunday turlariga kiradiki, ularda suyuqlik energiya qabul qilib oluvchi yoki energiya bilan ta‘minlovchi ish jismi vazifasini bajaradi. Bunda gidromashinaning ish qobiliyati u orqali o’tgan suyuqlik energiyasini o’zgarish mikdoriga bog’liq. Shuning uchun shlab chiqarish talabiga qarab gidromashinalarni suyuqlik bilan ko’proq yoki kamroq miqdorda energiya almashadigan qilib quriladi va ular o’zining tuzilishi, turli parametrlarining katta- kichikligi va parametrlarpni qanday chegarada o’zgartirish mumkinligiga karab ishlab chiqarishning tegishli sohalarida foydalaniladi. Nasoslar suyuqliklarga energiya beruvchi mashinalar turiga kiradi va odatda, suv, neft, benzin, kerosin, turli moylar va boshqa suyukliklarni chuqurlikdan tortish, yuqoriga ko’tarish, bir yerdan ikkinchi yerga uzatish, ular yordamida boshqa jismlarni ko’chirish, tashish uchun ishlatiladi. Bunda suyuqliklar nasos orqali o’tganida ularning energiyasi ortadi. Bu energiya yordamida suyuqlik ustida aytilgan ishlarni bajarish mumkin bo’ladi. Nasoslar suyuqlikka bergan energiyasiga yoki o’zidan qancha suyuqlik o’tkaza olishiga qarab turli gruppalarga bo’linadi va bajargan vazifasini qaysi usulda amalga oshirishiga qarab turlicha nomlanadi. Nasoslarning ba‘zi turlaridan suyuqlik yoki gazni boshqa joyga ko’chirish yo’li bilan siyraklanish hosil qilish uchun foydalaniladi. Bunday nasoslarda suyuqlikka energiya berish kabi asosiy vazifadan ko’ra vakuum hosil qilish xossasi muhim bo’lib, ular vakuum nasoslar deyiladi. Ventilyatorlarning ishlash printsiplari markazdan qochma nasoslarga o’xshagan bo’lib, ular havoni harakatga keltirish, turli narsalarni havo yordamida tashish (pnevmotransport), ifloslangan havoni toza havo bilan almashtirish, qizdirilgan havoni issiqlik zarur bo’lgan yerga uzatish (quritish ishlari) va boshqa vazifalarni bajaradi. Bunda ventilyator havoning energiyasini ko’p oshirmasa ham, o’zidan juda ko’p mikdorda havo o’tkaza oladi. Sanoatda va qishloq xo’jaligida ularning ana shu xususiyatidan foydalaniladi. Nasoslar teskari ish bajaruvchi, ya‘ni suyuqlikdan energiyani olibuni harakat ko’rinishida boshqa mexanizmlarga uzatuvchi mashinalar gidrodvigatellar deyiladi. Gidrodvigatellardan suyuqlik o’tganda uning energiyasi kamayadi. Bu kamaygan energiya hisobiga gidrodvigagelning ish qismi harakatga kelib, bu harakat boshqa mexanizmga beriladi va biror ish bajaradi yoki elektr energiyasi hosil qilishda foydalaniladi. Bir xil turga kirgan nasoslar va gidrodvigatellarning harakatlanuvchi qismlari asosan turlicha bo’lib, ba‘zi hollarda bir xil bo’lishi mumkin. Bunda bitta qurilmaning o’zi, qoyilgan talabga qarab, nasos yoki gidrodvigatel sifatida ishlashi mumkin. Bunda albatta nasos yoki gidrodvigatel teskari vazifa bajarganida uning foydali ishi kamayadi. Suvning energiyasini elektr energiyasiga aylantirishda ishlatiladigan gidrodvigatellar turbinalar deb atalib, ular ayrim mustaqil gruppaga ajraladi. Bu mashinalar juda katta miqdordagi energiyani qabul qilib va uni harakatga aylantirib generatorga berishi bilan farq qiladi. Hozirgi zamon turbinalari ichida o’zida juda ko’p miqdorda suv o’tkazishga mo’ljallangan turlari mavjud bo’lib, ularning quvvati 700 мVt dan ortadi. Gidrotexnika, energetika tog’ sanoati va boshqa sohalarida nasoslar va gidrodvigatellar juda ko’p qo’llaniladi. Ulardap nasos stantsiyalari va elekgrostantsiyalar tashkil qilinadi. Bu stantsiyalarda bir necha nasos yoki gidrodvigatellar birga ishlatiladi. Nasoslarni guruhlash. Nasoslarni guruhlash turlicha bo’lib, ularni tuzilishi, turli parametrlari, suyuqlikka energiya berish usuli va boshqalarga qarab guruhlash usullari mavjud. Eig ko’p tarqalgan usul ishlash printsipiga qarab guruhlashdir. Bunda nasoslar asosan ikki katta guruxga bo’linib ular kurakli va hajmiy nasoslar deyiladi. Bu nasoslar deyarlik barcha nasoslarni o’z ichiga oladi, lekin bir qancha boshqacha printsipda ishlaydigan nasoslar bu ikki guruhga kirmay qoladi. Bularga oqimchali nasoslar (uchinchi klass sifatida ajratish mumkin) va boshqa ko’rsatkichlar (montejyu, erliftlar va boshqalar) kiradi. Kurakli nasoslar markazdan qochma, o’qiy, propellerli, uyurmali nasoslarga bo’linadi. Tuzilishi va ishlash printsipi bir xil bo’lgani uchun veptilyatorlarni ham kurakli nasoslar guruhiga kiritish mumkin. Ventilyatorlarning ham markazdan qochma, o’qiy, propellerli turlari mavjud. Kurakli nasoslarni bitta valda bir yoki bir necha ish g’ildiragi o’rnatilishiga karab, bir pog’onali va ko’p pog’onali nasoslarga ajratish mumkin. Markazdan qochma nasoslar so’rish usuliga qarab bir tomonlama so’ruvchi va ikki tomonlama so’ruvchi nasoslarga bo’linadi. Hajmiy nasoslar ikki katta guruhga bo’linib, ular porshenli va rotorli nasoslar deyiladi. Bular yana bir qancha kichik guruhchalarga bo’linadi (ular to’g’risida tegishli bo’limda to’xtalib o’tamiz). Oqimchali nasoslar esa ejektor, injektor va gidroelevatorlarni o’z ichiga oladi. Nasoslarni bunday guruhlashga ishlab chiqarishda eng ko’p tarqalgan ikki tur (markazdan qochma va porshenli) nasoslar atrofida barcha nasoslarni guruhlashga intilish asos bo’lgan bo’lsa kerak. Injektor (lot. injicio-tashlayman) enjektor (fran ejecteur, ejector-otmoq). Gaz va suyuqliklarni idishlarga haydaydigan oqimli nasos ba’zan injektorlar, idishdan so’rib oladigan ejektorlar, ba’zi bir gidroaralashmalarni haydaydigan gidroelevatorlar deb ataladi (1-rasm). Nasoslarni suyuqlikka bergan bosimining katta-kichikligiga qarab, past bosimli (20 m suv ust. gacha), o’rtacha bosimli (20—60 m suv ust. ga teng), yuqori bosimli (60 m suv ust. yuqori) nasoslarga ajratish mumkin. Ularni bergan sarfiga qarab past, o’rta va yuqori sarfli nasoslarga guruhlash mumkin. Energiyaning nasosga qanday berilishiga qarab guruhlashga intilish ham bo’lgan. Bu aytilgan oxirgi uch tur guruhlashning har biriga ham barcha mavjud nasoslarni kiritish mumkin bo’lgani bilan bu uch usul juda katta kamchilikka ega. Chunki bu usullarda bir guruhga porshenli, markazdan qochma, rotorli, propellerli va ishlash printsipi tamoman bir-biridan farqlanuvchi boshqa nasoslar kirishi mumkin. Suyuqlikka berilgan energiya turiga qarab guruhlash ancha qulay bo’lsa kerak. Nasosdan o’tayottan suyuqlikka berilgan energiya uch xil bo’lishi mumkin: holat energiyasi z, bosim energiyasi ( p γ) , kinetik energiya ( υ2 2q) Faqat holat energiyasi beruvchi mashinalar suv ko’targichlir deyiladi. Agar ko’tarilayotgan suyuqlik faqat suv bo’lmay, neft, turli moylar va boshqa xil suyuqliklar bo’lishi mumkinligini hisobga olsak, bu mashinalarni suyuqlik ko’targichlar deyish kerak bo’ladi. Bu guruhga suv ko’tarish uchun ishlatilgan barcha qadimgi qurilmalar: charxpalak, chig’ir, arximed vinti va boshqalar kiradi. Zamonaviy qurilmalardan bu guruhga kiradiganlari qatoriga kam debitli (kam sarfli) quduqlardan neft chiqaruvchi tortish qurilmalari, chuqur quduqlardan gaz va havo yordamida suyuqlik (suv, neft) ko’taruvchi ko’targichlar kiradi. cho’michli flanetsli suv ko’targich charxpalak arximed vinti erliftlar gazliftlar krivoship-shatunli krivoshipsiz to’g’rita‘sir qiluvchi shiberli o’zi so’rar porshendor sharbat ko’targichlar pulslmetrlar Gemfri nasosi markazdan qochma parrakli o’qik ejektor injektor gidroelevatorlar 1-rasm. Nasoslarning klassifikatsiyasi Ikkinchi guruhga suyuqlikka bosimni orttirish yo’li bilan energiya beruvchi nasoslar kiradi. Suyuqlikni porshen bosimi (porshenli nasoslar), aylanuvchi qismlar (rotorli nasoslar), siqilgan havo, gaz yoki bug’ (pnevmatik suv oddiy suv k o’ targichlar H olat energiyasini o’ zgartiruvchi gaz va h avoli k o’ targichlar porshenli va plunjerli nasoslar rotorli nasoslar si q ib chi q aruvchi rolini bosh q a suyu q lik, gaz yoki bu g’ o’ ynaydiganNasoslarsuyu q lik energiyasini bosim o’ zgarishi h isobiga o’ zgaruvchi mexanizmlar gidravlik taran kurakli nasoslarSuyu q likning kinetik energiyasini o’ zgartirib, s o’ ngra bosim energiyasiga aylantiruvchi mexanizmlar o q imchali nasoslar ko’targichlar, Gemfri nasosi va h.) yordamida siqib chiqarish mumkin. Bularga suyuqlikka gidravlik zarba orqali impuls beruvchi mexanizmlar, gidravlik taran ham kiradi. Uchinchi guruh nasoslarda suyuqlikka kinetik energiya berilib, so’ngra u bosim energiyasiga aylantiriladi. Bularga birinchi galda kurakli (markazdan qochma, parrakli, o’kiy) nasoslar kiradi (ularda ish qismi valda ayla-nuvchi kurakli g’ildiraklardir). Ikkinchidan, oqimchali nasoslar (ejektorlar, injektorlar, gidravlik elevatorlar) kiradi (ularda suyuqlikka energiya beruvchi boshqa suyuqlik, gaz yoki bug’dir). Nasoslar va suv ko’targichlarning uch gruppaga taqsimlanishini sxema ko’rinishida tasvirlanishi mumkin (7.1-rasm). Nasoslarda suyuqlik qaysi tipdagi kuchlardan (dinamik kuchlar yoki statik kuchlar) foydalanib so’rilishiga qarab, ular dinamik yoki hajmiy nasoslarga bo’linadi. Bunda yuqoridagi klassifikatsiyaga kirgan nasoslarning porshenli va rotoriy turlari hajmiy nasoslarga, qolganlari esa dinamik nasoslarga kiradi. Dinamik va hajmiy nasoslarning ishlash printsiplari Dinamik nasoslar o’zidan o’tkazayotgan suyuqlikning kinetik energiyasini orttiradi, so’ngra bu energiyaning ko’proq qisminn bosim energiyasi (potentsial energiya) ga aylantiradi. Suyuqlikka dinamik nasoslar yordamida kinetik energiya berish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchidan, nasosning ish bo’lmasiga yoki ish g’ildiragiga kirishdan oldin siyraklanish hosil bo’lib, siyraklanish bosimi bilan ta‘minlovchi idishdagi bosimlar farqi hisobiga suyuqlikning tezligi (ya‘ni kinetik energiyasi) ortadi. Ikkinchidan, ish kamerasi yoki ish g’ildiragida mexanik harakat yordamida kinetik energiya beriladi. Kurakli nasoslarda katta tezlik bilan aylanayotgan ish g’ildiragi suyuqlikni aylanma harakat qildiradi, natijada suyuqlikning tezligi avvalo aylanma tezlik hisobiga ortadi. Bundan tashqari, aylanma harakat qilayotgan suyuqlikka albatta markazdan qochma kuch ta‘sir qilib, uning markazdan qochma tezligini oshiradi. Shunday qilib, suyuqlikning tezligi yana ortadi. Shu usul bilan nasos berayotgan energiyani kinetik energiya ko’rinishida qabul qiladi. Tabiiyki, markazdan qochma kuch ta‘sirida suyuqlik nasos korpusiga borib tarqalishi (markazdan qochma tezlikning kamayishi) natijasida potentsial energiya (bosim) ham qisman ortadi, lekin bu nasoslarda suyuqlikka asosan kinetik energiya beriladi. Nasosdan chiqishda esa avval spiral yo’l yoki yo’naltiruvchi apparat yordamida, so’ngra esa diffuzor yordamida suyuqlikning kesimini oshirib boriladi. Natijada suyuqlik olgan kinetik energiyaning ko’pchilik qismi potentsial energiyaga aylanadi. Suyuqlikning qolgan kinetik energiyasi uni inertsiya boyicha harakat qildiradi. Potentsial energiyadan esa zaruratga qarab turli maqsadlarda foydalaniladi (masalan, so’rilgan suyuqlikni gransport qilish, boshqa biror mexanizmni gidrodvigatellar yordamida harakatga keltirish va h. Oqimchali nasoslarda suyuqlikka nasos korpusidan katta tezlik bilan o’tayotgan ish suyuqligi yordamida energiya beriladi. Bunda ham avval oqimchaning katta tezlik bilan o’tishi hisobiga hosil bo’lgan siyraklanish yordamida energiya beriladi. So’ngra ish bo’lmasida ikki suyuqlikning aralashuvidan energiyasi ko’p suyuqlik bilan energiyasi kam suyuqlik zarrachalari orasida energiya almashinuvi vujudga keladi. Shunday qilib, so’rilayotgan suyuqlikka ish suyuqligi yordamida energiya beriladi. Suyuqlikka gidravlik zarba yordamida hosil qilingan qo’shimcha bosim hisobiga energiya berib, so’ngra uni o’z inertsiyasi hisobiga ko’taruvchi - gidravlik taranlarni ham dinamik nasoslar guruhiga kiritish mumkin. Bunday qurilmalarning tuzilishi va ishlash printsipi haqida gidravlika bo’limida to’liq ma‘lumot berilgan. Hajmiy nasoslarda esa nasosdan o’tayotgan suyuqlikka potentsial energiya ish bo’lmasining o’zida berilgani uchun dinamik nasoslardagi kabi uning chiqishida ham maxsus qurilmalar qo’llashga hojat qolmaydi. Bu nasoslarda suyuqlikka qisman kinetik energiya ham beriladi, lekin unga berilgan energiyaning asosiy qismi potentsial energiyadan iborat. Bu ish porshenli nasoslarda porshenni ilgarilama-qaytma harakat qildiruvchi kuchi yordamida avval ish bo’lmasining hajmini oshirib, suyuqlikni so’rilish teshigi va so’rilish klapani orqali bo’lmaga kiritish, so’ngra uning hajmini kamaytirish hisobiga haydash teshigi va klapani orqali siqib chiqarish yo’li bilan amalga oshiriladi. Xuddi shu printsip porshen rotorli nasoslarda ham qo’llaniladi. Porshenli nasoslarda bir vaqtda bir necha porshen ishlashi mumkin. Bu holda nasos ko’p karra harakatli yoki qisqacha ko’p harakatli nasoslar deyiladi. (Masalan, ikki harakatli, uch harakatli, va hokazo nasoslar.) Shiberli yoki plastinkali nasoslarda esa suyuqlikka potentsial energiya berish hajmi kamayib boruvchi bo’lmada ikki tomonidan plastinkalar bilan chegaralangan hajmning avval bo’lmaning tor qismidan keng qismiga so’ngra keng qismidan tor qismiga aylanma harakat yordamida siljitish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday harakatni porshenli nasosdagi ilgarilama-qaytma harakatga qiyoslash mumkin. Ikki plastinka bilan chegaralangan hajm bo’lmaning tor qismidan keng qismiga siljiganda so’rish, keng qismidan tor qismiga siljiganida esa haydash protsessi vujudga keladi. Kolovorotli, shesternyali va vintli nasoslarda esa bu ish so’rish bo’lmachasidagi suyuqlik bilan ikki tomonidan (shesternya tishlari, vintning bo’rtmalari va boshqalar bilan) chegaralangan hajmni to’ldirish va katta aylanma tezlik yordamida haydash bo’lmachasiga keltirib tushirish yo’li bilan amalga oshiriladi, Bunda suyuqlik haydash bo’lmachasi bir shesternya yoki vintdagi chegaralangan hajmga ikkinchi shesternyaning tishi yoki vintdagi bo’rtmasi siqilib kirishi natijasida siqib chiqariladi. Bo’shagan hajm esa so’rish bo’lmachasida yana suyuqlikka to’ldiriladi, Dinamik va hajmiy nasoslarning barcha turlari ustida to’liq to’xtashga imkoniyat bo’lmagani uchun bu yerda ularning eng ko’p tarqalganlarining ishlash printsiplari haqida ma‘lumot berish bilan chegaralanamiz. Nasoslarning asosiy parametrlari Nasoslardan ishlab chiqarishda foydalanishda uning qaerda va qanday sharoitlarda ishlatilishi mumkinligini aniqlaydigan eng muhim parametrlari asosiy parametrlar deyiladi. Bularga nasosning so’rishi (sarfi) hosil qiladigan bosimi, quvvati va foydali ish koeffitsienti kiradi. 1. Nasos vaqt birligida so’rgan suyuqlik hajmi Q uning so’rishi yoki sarfi deb ataladi. So’rish м 3 /s, l/s va boshqa birliklarda o’lchanadi. Markazdan qochma nasoslarning sarfi quyidagi formula boyicha hisoblanadi: Q=w1(πd 1−δz)b1sin β1yoki Q=w2(πd 1−δz)b2sin β2 (7.1) bu yerda w 1 va w 2 — ish g’ildiragiga kirish va chiqishdagi nisbiy tezliklar(7.2- rasm); d 1 , d 2 — ish g’ildiragining ichki va tashqi diametrlari; δ — nasоs kuraklarining qalinligi; z — kuraklar soni; b 1 , b 2 -kuraklarning kirish va chiqishdagi eni; β1,β2 — kuraklarning kirish va chiqishdagi egrilik burchaklari (7.3-rasm) Sodda amaliy porshenli nasosning sarfi ushbuga teng: Q= FL n 60 (7.2) bu yerda G’ — porshen ko’ndalang kesimining yuzi; L — porshenning yurishi (bir borib kelishda bir tomonga yurgan yo’lining uzunligi); n - porshenning bir minutda borib kelish sonya (yoki krivoship shatunli mexanizmning aylanish soni) (7.4-rasm) Ko’p amaliy porshenli nasosning sarfi Q= FL n 60 i bu yerda i — nasos silindrlarining soni . 7.2-rasm. Gidroelevatorning sxemasi. 1-soplo; 2-aralashtirish kamerasi; 3-diffuzor; 4-suyuqlik so’rish patrubkasi. 7.3-rasm. Ish g’ildiragidan olingan nazariy bosimga doir sxema. W 1, W 2 - ishg’ildiragiga kirish va chiqimdagi nisbiy texliklar; c1 - kirishdagi tezlik; c2 - chiqishdagi suyuqlikning absolyut tezligi; u1 , u2 -aylanma tezliklar. 7.4-rasm. Bir tomonlama ishlaydigan krivoship-shatunli nasos: 1-krivoship shatunli mexanizm, 2-shtok, 3-porshen (plunjer), 4-so’rish klapani, 5-haydash klapani, 6-so’rish trubasi, 7-tirgak (tovon) klapan, 8-filtr, 9-haydash trubasi. Ikki amaliy bir porshenli nasosning sarfiQ= (2F− f)L n 60 bu yerda f— shtok ko’ndalang kesimining yuzi. Boshqa turdagi nasoslarning sarfi to’g’risida tegishli nasos ustida to’xtalganda gapiriladi, 2. Nasosdan o’gayotgan suyuqlikning birlik og’irlikdagi miqdoriga berilgan energiya (boshqacha aytganda nasosdan o’tayotgan suyuqlik oqimi olgan solishtirma energiyasiga) nasosning bosimi deb ataladi va suyuqlik ustunining metrlari hisobida o’lchanadi. Bosim ikki xil usulda aniqlanadi: 1. Nasos qurilmasining o’lchov asboblari ko’rsatuvi boyicha (nasos ishlab turganda); 2. Suyuqlikka nasos qurilmasi kismlarida berilgan solishtirma energiyalar yig’indisi boyicha. Birinchi usulda bosim quyidagicha hisoblanadi. Avval nasosga kirishdagi energiya hisoblanadi:e1= H s+H 0+ p1 γ + ϑ12 2q bu yerda H s , P 1 , ϑ 1 — so’rish balandligi, bosimi va tezligi. So’ngra nasosdan chiqishdagi energiyani hisoblanadi. e2= H s+H 0+ px γ + ϑx2 2g bu yerda H0− kirishdagi vakuumetr bilan chiqishdagi manometrlar o’rnatilgan sathlar farqi; Px,ϑx− haydash bosimi va tezligi. Oxirida chiqish va kirishdagi solishtirma energiyalar farqini hisoblab, nasosdan o’tayotganda suyuqlik olgan energiya topiladi. Bu farq nasosning bosimiga teng buladi: H = e2− e1= (H s+H 0+ px γ + ϑx2 2q)− (H e+ ps γ + ϑs 2g)= H 0+ px− ps γ + ϑx2− ϑc2 2g . (7.5) So’rish bosimini vakuummetr ko’rsatkichi boyicha topish mumkin: ps= pa− pvak Haydash bosimini esa manometr ko’rsatuvidan aniqladi: px= pa+ pM Bu munosabatlardan foydalanib va vakuummetrik hamda manometrik bosimlarni tegishli bosim miqdorlari orqali ifodalab H vak = pvak γ ; H M= pM γnasosning bosimi uchun quyidagi munosabatni olamiz: H = H M H vak +H 0+ϑx2− ϑs2 2g Ko’pincha, tezlik bosimlarining ayirmasi kichik miqdor bo’lgani uchun ularni hisoblashlarda nazarga olinmaydi. Ikkinchi usul bilan bosimni hisoblash uchun avval ta‘minlovchi idishdagi suyuqlik sathidagi kesim (1-1) va nasosga kirishdagi kesim (2-2) uchun Bernulli tenglamasi yoziladi: z1+ p1 γ + ϑ12 2g= z2+ ps γ + ϑs2 2g+hs So’ngra nasosdan chiqishdagi kesim (3-3) va suyuklikning eng yukori ko’tarilgan sathidagi kesim (4-4) uchun Bernulli tenglamasi yoziladi: z3+ px γ + ϑx2 2g= z4+ p4 γ + ϑ42 2g+hx bu tengliklarda: z 1 , z 2 , z 3 , z 4 ,— tegishli kesimlarning geometrik balandligi; h s , h x - so’rish va haydash trubalaridagi gidravlik qarshiliklar. Eng yuqori kesim (4-4) qabul qiluvchi idishdagi suyuqlik sathida desak, idishlarning kesimi trubalar kesimiga qaraganda katta bo’lgani uchun ϑ1 va ϑ4 larni ϑs va ϑx larga nisbatan kichik miqdor deb tashlab yuboramiz. Oxirgi ikki tenglamaga z2− z1= H 1, z4− z2= H 2 belgilashlarni kiritib, ulardan so’rish va haydash bosimlarini topamiz: ps γ = p1 γ − H 1−ϑs2 2g−hs px γ = p4 γ +H 2− ϑx2 2g+hx Olingan miqdorlarni (7.5) tenglamaga qoyib, ushbu tenglikni olamiz:H = p4− p1 γ +H 0+H 2+H 1+hs+hx Nasos qurilmasidan (7.3-rasm) dan ko’rinadiki H 0+H 2= H x,H1= H s Bunga asosan H 0+H 2+H 1= H x+H s= H sm Ta‘minlovchi va qabul qiluvchi idishlarda bosim, odatda, atmosfera bosimiga teng bo’ladi: (r 1 = r a : r 4 = r a ). Shunga asosan bosim uchun yozilgan oxirgi tenglama quyidagi ko’rinishga keladi H = H sm+hc+hx (7.7) ochiq idishlarda nasosning bosimi suyuqlikni ko’tarish hamda so’rish va haydash trubalaridagi qarshilikni yengishga sarflanadi. Bu yo’qotishlar uch xil turga bo’linadi: gidravlik, mexanik va hajmiy. 1.Gidravlik yo’qotishlar - nasosdagi gidravlik qarshiliklar (gidravlik ishqalanish, nasosga kirish va chiqishda, uyurmalar hosil bo’lishida va h.) ni yengishga sarflanadigan energiyadir. Bu yo’qotishlarni gidravlik FIK hisobga oladi; ηr= H H +Σh ωnas Bunda Σh ωнас — nasosdagi yo’qotishlar yig’indisi. Gidravlik FIK nasos ish g’ildiragi va kurakchalari, umuman nasosning tayyorlanish sifatiga bog’liq. 2.Mexanik yo’qotishlar - nasosning podshipnik va moydonlaridagi ishqalanishga, krivoship - shatunli mexanizmlarga sarflangan quvvat yo’qotishlari bo’lib, uni mexanik FIK hisobga oladi: ηM= NI NBbu yerda N I — nasosning indikator quvvati bo’lib, nasos validagi quvvat va mexanik yo’qotishlarga sarflangan quvvatlarning ayirmasiga teng. Mexanik FIK podshipnik, moydon va ishqalanish roy beradigan boshqa qismlarning tayorlanish sifatini va moslanganligini xarakterlaydi. 3.Hajmiy yo’qotishlar - suyuqlikning nasosdagi zichlagichlar, klapanlar orqali sirqib ketishi va nasos ish kameralarini etarli to’ldirmasligi natijasida royobga keladi. Hajmiy FIK ηV - quyidagicha ifodalanadi: ηV= Q Q +ΔQ bunda ΔQ — nasosdagi suyuqlikning hajmiy yo’qotishlari. Hajmiy FIK nasosning germetiklik darajasini va ishlash sharoitini xarakterlaydi. To’liq FIK yuqoridagi uch FIK larning ko’paytmasiga teng: η= ηrηV⋅ηM (7.8) Porshenli nasoslarda η=0,7 ÷0,9 markazdan qochma nasoslarda esa η=0,6 − 0,8 . Nasos dvigateliga kerakli quvvat N dv ushbu formula bilan aniqlanadi Ndv= N В ηuzat а bu yerda ηuzat — uzatish FIK; a — dvigatelning tasodifiy o’ta zo’riqishiga qarshi zapas koeffitsientidir, u dvigatel quvvatiga qarab 1,1 ¿ 1,5 chegarasida bo’ladi. Uzatmalarning turlari, tuzilishi va ishlash printsipi. Suyuqlik ishtirokida harakat uzatadigan mexanizmlarga gidravlik uzatmalar deyiladi. Qo’llanilish printsipiga qarab gidravlik uzatmalar hajmiy va gidrodinamik turlarga bo’linadi. Hajmiy gidravlik uzatmalar hajmiy nasoslar yordamida ishlaydi. Bunday uzatmalarda energiya boshqaruvchi valdan suyuklik orqali statik bosim sifatida uzatilib, gidrodvigatelni ishga tushiradi. Hajmiy gidravlik uzatmalarda boshqaruvchi valga energiya statik bosim ko’rinishida berilgani sababli uni ko’pincha gidrostatik uzatma ham deyiladi. Gidrodinamik uzatmalar parrakli gidromashinalar yordamida ishlaydi. Bu yerda ish g’ildiraklarining parraklari yordamida suyuqlikka berilgan dinamik bosim energiyasidan foydalaniladi. Gidrodinamik uzatmalar ba‘zan turbouzatma deb ham ataladi. Bunga sabab ularda markazdan qochma nasos va gidravlik trubinalarda birgalikda foydalaniladi. 7.5 -rasm. Gidrouzatma. 1-nasosning boshqaruvchi vali, 2-markazdan qochma nasos, 3-turbinaning harakat uzatuvchi vali, 4-turbina, 5-6-7-trubalar Gidrodinamik uzatmalar bir oqimli va ikki oqimli bo’lishk mumkin. Bir oqimli gidrodinamik uzatmalarda hamma quvvat gidravlik g’ildiraklar orqali uzatiladi. Ikki oqimli gidrodinamik uzatmalarda esa dvigatel quvvatining bir qismi gidravlik g’ildiraklar orqali, ikkinchi qismi esa mexanik yo’l bilan uzatiladi. Gidrodinamik uzatmaning harakat printsipini quyidagi sodda sxemada tushuntiramiz (7.5-rasm). Nasos g’ildiraklarni aylantirishi bilan suyuqlik oqimiga energiya beriladi. Qo’shimcha energiya olgan suyuqlik turbina g’ildiragiga o’tadi va olgan energiyasini turbinaga berib, ish suyuqligi nasosga qaytadi. Suyuqlikning bunday yopiq harakati nasos va turbina g’ildiraklaridagi aylantiruvchi momentning uzatilishini ta‘minlaydi. Aylanish momentining uzatilish usuliga qarab gidrodinamik uzatmalar ikkiga bo’linadi: 1) gidromuftalar ( 7.6 -rasm); 2) gidrotransformatorlar ( 7.7 - rasm). 7.6 -rasm. Gidromufta. 1-nasos ish g’ildiragi, 2-turbina ish g’ildiragi, 3-nasos g’ildiragining vali, 4-turbina g’ildiragining vali, 5-6-nasos va turbina g’ildiraklarining yarim korpuslari, 7- yarimtor Mashinalarda gidromufta va gidrotransformatorlar alohida va turli kombinatsiyalarda qo’llanilishi mumkin, ya‘ni gidromufta va gidrotransformator, gidromufta hamda ikki yoki uchta gidrotransformator va boshqalar bilan birgalikda ishlatiladi. Gidrodinamik mufta yoki turbomufta 7.6-rasmda ko’rsatilgan. Nasos va turbina g’ildiraklari shtamplangan yarim shar shaklida tayyorlanadi. Nasos va turbina g’ildiraklaridagi kuraklar ko’pincha ichki sirtga radial joylashtirilgan bo’ladi. Nasos g’ildiragining aylanishi natijasida markazdan qochma kuch suyuqlikni strelka yo’nalishida harakat qilishga majbur qiladi. Suyuqlik turbina g’ildiragiga o’tganidan so’ng uni harakatga keltirib, kamaygan energiya bilan yana nasos g’ildiragiga qaytib keladi. Turbina g’ildiragining harakati esa yetaklanuvchi valga beriladi. Gidromuftalar uzatish soni 1 ga teng bo’lgan gidrouzatmalarda ishlatiladi. Agar uzatish soni 1 dan farqli bo’lishi zarur bo’lsa, u holda har xil o’lchamli nasos va turbina qo’llaniladi. Turbina va nasoslarning o’lchamlari har xil bo’lgani sababli yo’naltiruvchi apparat qo’llash zarurati tug’iladi. Bunday qurilmaga gidrotransfarmator deyiladi (7.7-rasm). Gidrotransformatorda dvigatel yordamida harakatga keltiriluvchi nasos g’ildiragi 1 ish suyuqligini turbina g’ildiragi 2 ga yo’naltirali. Energiyani turbinaga berib, suyuqlik qo’zg’almas kurak 3 li yo’naltiruvchi apparat orqali nasosga qaytadi. Yo’naltiruvchi apparatning qo’zg’almas kuraklari nasos va turbina orasidagi suyuqlikning harakat miqdori momentini o’zgartiradi. Natijada turbinaning aylanish momenti va burchak tezligi mos ravishda o’zgaradi. Gidrodinamik uzatmalar katta energiya sig’imiga ega bo’lib, kinetik imkoniyatlari deyarli cheklanmaganligi tufayli ular mashinasozlik texnikasining turli sohalarida keng qo’llanilmoqda Bunda dvigatel bilan kuch uzatmasi orasida bikr bog’lanish yo’qligi sababli dvigatel va uzatma qismlari zarbga uchramaydi. Gidravlik uzatmalar mashinani turgan joydan siljishida va tezlikni o’zgartirish natijasida hosil bo’ladigan keskin silkinishlarni kamaytiradi, bu esa mashinaning chidamliligini oshiradi, xizmat qilish vaqtini uzaytiradi. Hajmiy gidrouzatmalar hajmiy gidromashinalar yordamida mexanik energiyani uzatish va o’zgartirish uchun mo’ljallangan. Hajmiy nasos va gidrodvigateldan tuzilgan qurilma hajmiy gidrouzatmaning printsipial asosi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda metallga ishlov beradigan deyarli hamma zamonaviy stanoklar hajmiy gidrouzatma bilan ta‘minlangan. Shuningdek, paxta zavodlarida tola toylovchi gidropresslar ham gidro uzatmalar yordamida harakatga keladi. 7.7—rasm. Gidrotransformator: 1—nasos g’ildiragi, 2—turbina g’ildiragi, 3—yo’naltiruvchi apparat, 4 — podshipnik. 7.6-rasmda porshenli gidrouzatmaning sxemasi — nasos porshen 1 ning ilgarilama - qaytma harakatini kuch tsilindridagi porshen‘ 2 ning ilgarilama - qaytma harakatiga aylantiruvchi qurilmaning printsipial sxemasi ko’rsatilgan. Porshen 1 strelka a bilan ko’rsatilgan yo’nalishda harakat qilganda suyuqlik kanal 3 boylab keladi va porshen 2 ni bosadi va uni v strelka bilan ko’rsatilgan yo’nalishda siljitadi. Porshen 2 ning boshqa tomonidagi tsilindrda bo’lgan suyuqlik kanal 4 dan chiqib ketadi. Porshen 1 strelka v yo’nalishi boylab harakat qilganda porshen 2 va u bilan bog’liq bo’lgan stol teskari yo’nalish boyicha harakat qiladi. Gidrouzatmalarni hisoblash printsiplari. Kurakli gidrouzatmalarning, xususan, gidromufta va gidrotransformatorlarning vazifasi harakat momentini uzatishdan iborat bo’lgani uchun ularda asosiy parametrlar bo’lib momentlar va aylanish sonlari xizmat qiladi. Yetaklanuvchi val momenti M 2 ning yetakchi val momenti M 1 ga nisbati transformatsiya koeffitsienti deb ataladi.K= M 2 M 1 ( 7 . 9 ) Gidromuftalarda transformatsiya koeffitsienti 1 ga teng bo’ladi. Aylanishlar sonlarining nisbati uzatishlar soni deb ataladi: i= n2 n1 ( 7.10 ) 7.8. -rasm. Hajmiy gidrouzatma. 1-nasos porsheni, 2-kuch tsilindrining porsheni, 3-4-roslagich jumraklar To’g’ri uzatuvchi transformatorlar uchun i¿¿ ; gidroyuritmaning to’liq FIK quyidagicha hisoblanadi: η=ηteks ⋅ηgidr ⋅ηМ motor ⋅ηМ nas ( 7 . 11 ) To’g’ri uzatuvchi gidrotransformatorning FIK η=0,9 , teskari uzatuvchiniki esa η=0,65 ga yetadi. Gidromuftalarning FIK yuqoriroq bo’lib, η=0,98 ga yetadi. Momentlar nisbatida mexanik yo’qotishdan boshqa barcha yo’qotishlar hisobga olingani uchun ηr= M 2 M 1 ⋅ n2 n1 = Ki ( 7 . 12 1 ) Gidrodinamik uzatmalarda energiya uzatishni uning bir qismini suyuqlikning oqib ketishi bilan bog’liq bo’lgan gidravlik karshiliklarni yengishga sarflamasdan amalga oshirib bo’lmaydi, masalan gidromuftada yetakchi va yetaklanuvchi vallarning aylanish sonlari teng bo’lmaydi. Gidromuftalarda transformatsiya koeffitsienti birga teng (K=1) bo’lgani sababli (7.12 1 ) dan quyidagini olamiz: ηr=i( 7 . 13 ) Yetakchi va yetaklanuvchi vallar aylanish sonlari ayirmasining yetakchi val aylanish soniga nisbati gidromuftaning sirpanishi deyiladi va S bilan belgilanadi: S= n1− n2 n1 =1− n2 n1 = 1−i= 1− ηr ( 7 . 14 ) Gidroyuritmaning nasos g’ildiragidan chiqishdagi harakat miqdori momentini topamiz: M 2K = γQ g ⋅u2su2 kuraklar oralig’iga kirishda esa M 1K= γQ g⋅u1su1 Bundan tashqi kuchlarning burovchi momentini topamiz: M K= M 2K− M 1K= γQ g (u2su2−u1su1) ( 7 . 15 ) Shuningdek, turbina uchun burovchi moment quyidagicha aniqlanadi: M T= M 1T− M 2T= γQ g (u1su1−u2su2) (7.16) bu yerda Q — nasos va turbina g’ildiraklaridan o’tuvchi suyuqlik sarfi; u 2 va u 1 — turbina va nasos g’ildiraklarining tashqi va ichki radiuslari; su2= s2cos α2 va su1= s1cos α1 — absolyut tezliklarning aylanma tezlik yo’nalishidagi proektsiyalari. Agar suyuqlikning nasos g’ildiragidan olgan energiya miqdori (bu yerda Н t —nasos hosil qilgan nazariy bosim) ga teng bo’lsa, u turbina g’ildiragiga ham shuncha energiya beradi. Bu esa vaqt birligida bajarilgan ishga teng A= M ω bu yerda ω — etakchi val aylanishining burchak tezligi. Bundan ko’rinadiki, γQH T=M ω ekanligini nazarga olsak, (7.15va (7.16) lardan bosim uchun tenglamalar olamiz: H TK = u2S2cos α2−u1S1⋅cos α1 g ( 7.17 ) va H T.turb .= u1S1cos α1−u2S2⋅cos α2 g ( 7.18 ) Tekis radial kurakli nasoslar uchun nazariy bosim quyidagicha ifodalanadi: H TK = u22− u12 g ( 7 .1 9 ) Yo’naltiruvchi apparati harakatchan gidrotransformatorlar universal gidroyuritgich bo’ladi. Agar yo’naltiruvchi apparat to’xtab tursa, u gidrotransformator vazifasini bajaradi. Agar yo’naltiruvchi apparat aylansa, bunday gidroyuritma gidromufta vazifasini bajaradi. Ish suyuqligi markazdan qochma nasos g’ildiragidan energiya olib, turbina kuraklari orasidagi kanaldan o’tayotganda bu energiyani turbina g’ildiragiga beradi. Gidromuftaning FIK nasos hamda turbina g’ildiragining bosimi va sarfi orqali taxminan aniqlanishi mumkin. Nasos g’ildiragidagi sarf va bosim Q 1 va H 1 bo’lsin. U holda:ηichki = Q 2⋅H 2 Q1⋅H 1 ≃ ηayl⋅ηr bunda Q2=Q1− ΔQ ,H 2= H 1− ΔH ekanligi nazarda tutilgan bo’lib, ΔQ — nasos g’ildiragidan turbina g’ildiragiga o’tishidagi sarf yo’kotilishi; ΔH — bir g’ildirakdan ikkinchisiga o’tishidagi bosimning yo’qotilishi. Gidromuftaning to’liq FIK i quyidagiga teng: η=ηichki ⋅ηmex bu yerda ηmex — mexanik FIK. Gidrotransformatorning to’liq FIK turbina g’ildiragi vali (etakchi val) dagi quvvat N T ning nasos g’ildiragi vali (etaklanuvchi val)dagi; quvvat N н ga nisbati sifatida ifodalanadi: η= NT N H Gidrotransformatorning yetakchi valiga berilgan quvvat quyidagicha aniqlanadi:N H= γQH H 1000 ηH⋅ηa ,kVt bu yerda Н н — nasos g’ildiragida hosil bo’lgan bosim; ηa — yo’naltiruvchi apparatning FIK; ηH — nasos g’ildiragining to’liq FIK. Turbika valida hosil bo’lgan quvvat: NT= γQH H 1000 ηT bu yerda: ηT —turbina g’ildiragining to’liq FIK. Quvvatlarining nisbati gidrotransformatorning to’liq FIKni beradi; η= N T N H = ηa ⋅ηH⋅ηT bu yerda ηH= ηXH ⋅ηGН ⋅ηMH ηT= ηXT⋅ηGT ⋅ηMT Hajmiy gidrouzatmalar hajmiy nasoslar bilan truboprovodlar birgalikda ishlagandagi kabi hisoblanadi. Gidrouzatmalarning qo’llanilish sohalari. Ko’pincha, mashinalar orasida mexanik energiyani uzatish zarurati tug’ilganda ularning xarakteristikalari mos kelmaydi, natijada mashinalar tejamsiz rejimda, zo’riqib yoki to’la yuklanmasdan ishlaydi. Gidrouzatmalardan foydalanish yo’li bilan mashinalarning xarakteristikalarini moslab ishlatishga erishish mumkin. Lekin bu holda uzatma murakkablashadi va energiya sarflanishi ko’payadi. Shuning uchun gidravlik uzatish orqali xarakteristikalarni moslash bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha yo’qotishlar ungacha bo’lgan umumiy yo’qotishlarga nisbatan kam bo’lsa, gidrouzatmalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, aylanishlar sonini ravon o’zgartirish zarur bo’lganda va kuch uzatishni avtomatlashtirishda gidrouzatmalardan foydalanish qulaydir. Gidrouzatmalardan dvigatellarni xavfli zo’riqishdan saqlashda va turli mashinalarda aylanishlar sonini o’zgartirishda foydalaniladi. Sozlanmaydigan gidromuftalar burovchi momentlarni ravon uzatish yo’li bilan mashinalarni xavfli zo’riqishdan saqlashda ishlatiladi. Sozlanadigan gidromuftalar esa saqlagich vazifasini bajarishdan tashqari, turli mashinalarning aylanish sonini sozlashga ham yordam beradi. Ular ayniqsa o’zgaruvchan tokda ishlaydigan, sozlanmaydigan elektr dvigatellaridan harakat oluvchi mashinalarning aylanish sonini o’zgartirishda qo’l keladi. A sosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar: 1. K.SH. Latipov «Gidravlika, gidromashinalar, gidroyuritmalar» // T. «O‘qituvchi» 1992. 2. A.Y u .Umarov «Gidravlika» // T. «O‘zbekiston» 2002. 3. Isyanov R.G., va boshqalar «Gidravlika va gidravlik mashinalar» // T. TDPU 2004. 4. K.SH. Latipov «Gidravlika va gidromashinalar» // T. : «O‘qituvchi» 19 86 . 5. J.Nurmatov. N.A.Halilov. O‘.Q.Tolipov. « Issiqlik texnikasi » // T. : «O‘qituvchi» 19 98 . 6. T.S.Xudoyberdiyev. « Issiqlik texnikasi asoslari » // T. : 2010 . 7. R.A.Zohidov. « Issiqlik texnikasi » // O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2010 . 8. R.V.Daminova, V.K.Muhamedsaidov. « Issiqlik texnikasi » fanidan didaktik materiallar // T. : TDPU. 2012 . 9. Б . Р . Андерс . «Контрольно-измерительные приборы» //М.: Высшая школа. 1998 .

GIDRAVLIK MASHINALAR. NASOSLAR GIDROELEVATOR. GIDRAVLIK UZATMALAR MAVZU REJASI: 1. Gidravlik mashinalarning vazifasiga ko’ra bo’linishi. 2. Nasoslarning guruhlash. Gidroelevator . 3. Nasoslarning asosiy parametrlari: sarfi, bosimi, quvvati, FIK, Gidravlik, mexanik va hajmiy yo’qotishlar. 4. Gidravlik uzatmalarning turlari, tuzilishi va ishlash printsipi 5. Gidrouzatmalarni hisoblash printsiplari. Gidrouzatmalarni qo’llanish sohalari

Gidravlik mashinalar. Suyuqlik energiyasi va mexanik energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantiruvchi qo’rilmalar gidromashinalar deb ataladi. Gidromashinalar vazifasiga ko’ra qo’yidagilarga bo’linadi; 1) gidrostatik mashinalar suyuqlikning muvozanat holatidan foydalanib, mexanik kuchni suyuqlikning potensial energiyasiga aylantirish usuli bilan kuchaytirib yoki susaytirib beradi. Bularga gidropress, gidroakkumulyator, gidromultiplikatorlar kiradi; 2) nasoslar mexanik energiyani suyuqlik energiyasiga aylantirib beradi; 3) gidrodvigatellar suyuqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradi; 4) gidroyuritgich mexanik energiyani suyuqlik vositasida bir xarakatlanuvchi qismdan ikkinchi harakatlanuvchi qismga uzatishga xizmat qiladi. Gidroyuritichlarni umumlashtirib, gidrostatik mashinalar deb ham yuritish mumkin. Quyida biz nasoslar haqida to’xtalib o’tamiz. Nasoslar va gidrodvigatellar. Nasoslar va gidrodvigatellar gidromashinalarning shunday turlariga kiradiki, ularda suyuqlik energiya qabul qilib oluvchi yoki energiya bilan ta‘minlovchi ish jismi vazifasini bajaradi. Bunda gidromashinaning ish qobiliyati u orqali o’tgan suyuqlik energiyasini o’zgarish mikdoriga bog’liq. Shuning uchun shlab chiqarish talabiga qarab gidromashinalarni suyuqlik bilan ko’proq yoki kamroq miqdorda energiya almashadigan qilib quriladi va ular o’zining tuzilishi, turli parametrlarining katta- kichikligi va parametrlarpni qanday chegarada o’zgartirish mumkinligiga karab ishlab chiqarishning tegishli sohalarida foydalaniladi. Nasoslar suyuqliklarga energiya beruvchi mashinalar turiga kiradi va odatda, suv, neft, benzin, kerosin, turli moylar va boshqa suyukliklarni chuqurlikdan tortish, yuqoriga ko’tarish, bir yerdan ikkinchi yerga uzatish, ular yordamida boshqa jismlarni ko’chirish, tashish uchun ishlatiladi. Bunda suyuqliklar nasos

orqali o’tganida ularning energiyasi ortadi. Bu energiya yordamida suyuqlik ustida aytilgan ishlarni bajarish mumkin bo’ladi. Nasoslar suyuqlikka bergan energiyasiga yoki o’zidan qancha suyuqlik o’tkaza olishiga qarab turli gruppalarga bo’linadi va bajargan vazifasini qaysi usulda amalga oshirishiga qarab turlicha nomlanadi. Nasoslarning ba‘zi turlaridan suyuqlik yoki gazni boshqa joyga ko’chirish yo’li bilan siyraklanish hosil qilish uchun foydalaniladi. Bunday nasoslarda suyuqlikka energiya berish kabi asosiy vazifadan ko’ra vakuum hosil qilish xossasi muhim bo’lib, ular vakuum nasoslar deyiladi. Ventilyatorlarning ishlash printsiplari markazdan qochma nasoslarga o’xshagan bo’lib, ular havoni harakatga keltirish, turli narsalarni havo yordamida tashish (pnevmotransport), ifloslangan havoni toza havo bilan almashtirish, qizdirilgan havoni issiqlik zarur bo’lgan yerga uzatish (quritish ishlari) va boshqa vazifalarni bajaradi. Bunda ventilyator havoning energiyasini ko’p oshirmasa ham, o’zidan juda ko’p mikdorda havo o’tkaza oladi. Sanoatda va qishloq xo’jaligida ularning ana shu xususiyatidan foydalaniladi. Nasoslar teskari ish bajaruvchi, ya‘ni suyuqlikdan energiyani olibuni harakat ko’rinishida boshqa mexanizmlarga uzatuvchi mashinalar gidrodvigatellar deyiladi. Gidrodvigatellardan suyuqlik o’tganda uning energiyasi kamayadi. Bu kamaygan energiya hisobiga gidrodvigagelning ish qismi harakatga kelib, bu harakat boshqa mexanizmga beriladi va biror ish bajaradi yoki elektr energiyasi hosil qilishda foydalaniladi. Bir xil turga kirgan nasoslar va gidrodvigatellarning harakatlanuvchi qismlari asosan turlicha bo’lib, ba‘zi hollarda bir xil bo’lishi mumkin. Bunda bitta qurilmaning o’zi, qoyilgan talabga qarab, nasos yoki gidrodvigatel sifatida ishlashi mumkin. Bunda albatta nasos yoki gidrodvigatel teskari vazifa bajarganida uning foydali ishi kamayadi. Suvning energiyasini elektr energiyasiga aylantirishda ishlatiladigan gidrodvigatellar turbinalar deb atalib, ular ayrim mustaqil gruppaga ajraladi. Bu mashinalar juda katta miqdordagi energiyani qabul qilib va uni harakatga aylantirib generatorga berishi bilan farq qiladi. Hozirgi zamon

turbinalari ichida o’zida juda ko’p miqdorda suv o’tkazishga mo’ljallangan turlari mavjud bo’lib, ularning quvvati 700 мVt dan ortadi. Gidrotexnika, energetika tog’ sanoati va boshqa sohalarida nasoslar va gidrodvigatellar juda ko’p qo’llaniladi. Ulardap nasos stantsiyalari va elekgrostantsiyalar tashkil qilinadi. Bu stantsiyalarda bir necha nasos yoki gidrodvigatellar birga ishlatiladi. Nasoslarni guruhlash. Nasoslarni guruhlash turlicha bo’lib, ularni tuzilishi, turli parametrlari, suyuqlikka energiya berish usuli va boshqalarga qarab guruhlash usullari mavjud. Eig ko’p tarqalgan usul ishlash printsipiga qarab guruhlashdir. Bunda nasoslar asosan ikki katta guruxga bo’linib ular kurakli va hajmiy nasoslar deyiladi. Bu nasoslar deyarlik barcha nasoslarni o’z ichiga oladi, lekin bir qancha boshqacha printsipda ishlaydigan nasoslar bu ikki guruhga kirmay qoladi. Bularga oqimchali nasoslar (uchinchi klass sifatida ajratish mumkin) va boshqa ko’rsatkichlar (montejyu, erliftlar va boshqalar) kiradi. Kurakli nasoslar markazdan qochma, o’qiy, propellerli, uyurmali nasoslarga bo’linadi. Tuzilishi va ishlash printsipi bir xil bo’lgani uchun veptilyatorlarni ham kurakli nasoslar guruhiga kiritish mumkin. Ventilyatorlarning ham markazdan qochma, o’qiy, propellerli turlari mavjud. Kurakli nasoslarni bitta valda bir yoki bir necha ish g’ildiragi o’rnatilishiga karab, bir pog’onali va ko’p pog’onali nasoslarga ajratish mumkin. Markazdan qochma nasoslar so’rish usuliga qarab bir tomonlama so’ruvchi va ikki tomonlama so’ruvchi nasoslarga bo’linadi. Hajmiy nasoslar ikki katta guruhga bo’linib, ular porshenli va rotorli nasoslar deyiladi. Bular yana bir qancha kichik guruhchalarga bo’linadi (ular to’g’risida tegishli bo’limda to’xtalib o’tamiz). Oqimchali nasoslar esa ejektor, injektor va gidroelevatorlarni o’z ichiga oladi. Nasoslarni bunday guruhlashga ishlab chiqarishda eng ko’p tarqalgan ikki tur (markazdan qochma va porshenli) nasoslar atrofida barcha nasoslarni guruhlashga intilish asos bo’lgan bo’lsa kerak. Injektor (lot. injicio-tashlayman) enjektor (fran ejecteur, ejector-otmoq). Gaz va suyuqliklarni idishlarga

haydaydigan oqimli nasos ba’zan injektorlar, idishdan so’rib oladigan ejektorlar, ba’zi bir gidroaralashmalarni haydaydigan gidroelevatorlar deb ataladi (1-rasm). Nasoslarni suyuqlikka bergan bosimining katta-kichikligiga qarab, past bosimli (20 m suv ust. gacha), o’rtacha bosimli (20—60 m suv ust. ga teng), yuqori bosimli (60 m suv ust. yuqori) nasoslarga ajratish mumkin. Ularni bergan sarfiga qarab past, o’rta va yuqori sarfli nasoslarga guruhlash mumkin. Energiyaning nasosga qanday berilishiga qarab guruhlashga intilish ham bo’lgan. Bu aytilgan oxirgi uch tur guruhlashning har biriga ham barcha mavjud nasoslarni kiritish mumkin bo’lgani bilan bu uch usul juda katta kamchilikka ega. Chunki bu usullarda bir guruhga porshenli, markazdan qochma, rotorli, propellerli va ishlash printsipi tamoman bir-biridan farqlanuvchi boshqa nasoslar kirishi mumkin. Suyuqlikka berilgan energiya turiga qarab guruhlash ancha qulay bo’lsa kerak. Nasosdan o’tayottan suyuqlikka berilgan energiya uch xil bo’lishi mumkin: holat energiyasi z, bosim energiyasi ( p γ) , kinetik energiya ( υ2 2q) Faqat holat energiyasi beruvchi mashinalar suv ko’targichlir deyiladi. Agar ko’tarilayotgan suyuqlik faqat suv bo’lmay, neft, turli moylar va boshqa xil suyuqliklar bo’lishi mumkinligini hisobga olsak, bu mashinalarni suyuqlik ko’targichlar deyish kerak bo’ladi. Bu guruhga suv ko’tarish uchun ishlatilgan barcha qadimgi qurilmalar: charxpalak, chig’ir, arximed vinti va boshqalar kiradi. Zamonaviy qurilmalardan bu guruhga kiradiganlari qatoriga kam debitli (kam sarfli) quduqlardan neft chiqaruvchi tortish qurilmalari, chuqur quduqlardan gaz va havo yordamida suyuqlik (suv, neft) ko’taruvchi ko’targichlar kiradi.

O'xshashlar

BERNULLI TENGLAMASI. PUAZEYL VA DARSI-VEYSBAX FORMULALARI. GIDRAVLIK ZARBA.
Tishli uzatmalar
silindrsimon tishli uzatmalar
Yog’och materiallariga ishlov beradigan qo‘l va elektr asboblarining tuzilishi va ishlash printsipi
Metallarga ishlov berishda qo‘llaniladigan dastgohlar, elektr va mexanizatsiyalashtrilgan jihozlar