TRANSKRIPSIYA
![o‘zbek yozuvidagi transkripsion belgilarni (birinchisini odatdagidek, ikkinchisini
esa qavs ichida) yonma-yon berishni o‘rinli deb bilamiz.
Unli tovushlar . Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion
belgilar olingan. Ular sheva materiallarini yozib o lishda ishlatiladi :
а [a] – umumturkiy orqa qator, lablanmagan [a] unlisi. Qipchoq guruhidagi
ohangdosh shevalarning hammasida uchraydi: vaqt, ata, hamъt, ag‘ am .
ә [ä] – old qator, lablanmagan keng unli. U o‘z bek xalq shevalarining
deyarli hammasida uchraydi: ɔ kә [ ã k ä ], k ɔ ttә [kãttä] (Toshkent), әkә [ ä k ä ] , k ɔ ttә
[k ã tt ä ] (Qo ‘ qon) , dәsy ɔ r [d äsyãr ] .
ɔ [ã] – orqa qator, lablanmagan ochiq unli. U shahar va shahar atrofidagi
shevalarda uchraydi: d ɔ n [d ã n], ɔ tә [ ã t ä ] , b ɔ lә [b ãlä ] , m ɔ shъn [m ãš ἲ n ] .
e (ye) [ė] – til old qator, lablanmagan tor unli, shahar va shahar tipli
shevalarda uchraydi: kel [k ėl ], bedә [b ėdä ], terәk[t ėräk ], yengъ [y ėng ἲ ],
kesak[k ėsãk ], yechkъ [y ėčk ἲ ], teskәrъ [t ėskr ἲ ], kerәk[k ėräk ] .
e [ е ] – til old qator, lablanmagan, ochiq [e] unlisi. Bu fonema ohangdoshlik
xususiyatiga ega bo‘lgan shevalarda qo‘llaniladi: eshik [e š ἲ k ], echki [e čki ], elәk
[el äk ], mergәn [merg än ] .
є [ ] – old qator unli, lablanmagan [e] unlisining ochiq varianti.ϵ Bu esa [e]
va [ә] o‘r tasidagi bir tovush bo‘lib, Xorazmda gєl [gєl], gєt [gєt], gєrәk [ gєr ä k ],
Namanganda nєmәsъ [nєm äs ἲ ], bєli [ bєl ἲ ] tarzida aytiladi.
i [і] – til oldi unli. U odatdagi turkiy so ‘ zlarda uchraydigan lablanmagan
tovushdir. Ohangdosh shevalarda mustaqil fonema hisoblanadi : t ish [ t ish], kiyim
[kiyim], ilgari [ilgari], bittә [bitt], kit ä p [kit ä p].
ъ [ ἲ ] – lablanmagan unli. U t o r un li tovush , [i] va [ы ] tovushlarining
birlashishi natijasida kelib chiqqan. ъ fonemasi shahar va ularga yaqin shevalarda
qo‘llaniladi : k ъshъ [k ἲ š ἲ ], ъkkъ[ ἲ kk ἲ ], bъz[b ἲ z ], kъm[k ἲ m ], kъr[k ἲ r ], kъrъm[k ἲ r ἲ m ],
chъvъn[ č ἲ v ἲ n ] , b ъ lm ә yd ъ yk ә n[b ἲ lmäyd ἲ ykän ] .
ы [ ἲ :] – lablanmagan unli. U t o r un li tovush bo‘lib, i unlisiga yaqin talaffuz
etiladi va chuqur til orqa tovushlaridan bo‘lgan q, g‘, x tovushlari bilan yonma-yon](/data/documents/2ee2ecf9-ff93-4677-a8c4-e5e47c6d95df/page_5.png)
![keladi. ΐ – unlisi shahar va shahar atrofi shevalarida uchraydi : q ыrq[ ἲ : ], qыsh
[q ἲ :š ], qыzыq[q ἲ :z ἲ :q ], mыx[m ἲ :x ], /ыsh/ыsht [ ἲ :š / ἲ št: ] .
u [ u ] – orqa qator, lablangan unli. Turkiy tillarda mustaqil fonema sanaladi.
Bu unli o‘z bek xalq shevalarining hammasida ishlatiladi : ɔ luvk ә n [ ãluvk ä n ],
tumshuq [tum š uq ] , ulu g‘[ulu γ ] , quyruq [qujruq] , murun [murun] .
y [ű] – til oldi qator, lablangan unli. U ohangdoshlik qonuni saqlangan
o‘z bek xalq shevalarida uchraydi : kui [ku ἲ ] , gu i[gu ἲ ] , yo‘l[j ől ] , jaylandi[ žajlandi ],
ye ch[je č ], pul[pul] .
o [ o ] – til orqa qator, lablangan unli fonema (rus-k i rill yozuvida bu unli “ ў ”
bilan ifodalanadi) . Barcha shevalarda mustaqil holatda qo‘laniladi : O raq [O raq ]
qolыnы [q ol ἲ :n ἲ : ] qoyыp [qoj ἲ :p ], bir ming yuz on [bir mi ᶇ ] somg a [somg ä ] qoy
[qoj] ɔ ldы [ ãld ἲ : ] , gosala [gos älä ] .
ө [ő] – til old qator, lablangan unli. Bu ham ohangdosh o‘z bek shevalarida
ishlatiladi : k өl [k ől ], bөlә[b őlä ], bөlim[b őlim ], kөr[k őr ], kөz[k őz ], kөmъr[k őm ἲ r ] .
– h undoshi bilan keladigan qo‘shma (diftong) tovush: h y (Hay)Ǣ ǣ ǣ - ǣ y 1
.
Undosh tovushlar. Ilmiy yozuv sanaladigan transkripsiyada b (b / p; b /
m), d (d / t), z (z / s), m, n, p, r, s ( s / sh ), t, sh (sh / s) undoshlari o‘zgarishsiz, o‘z
hol icha ishlatiladi. Qolgan u ndosh tovushlar esa quyidagi transkrip t siy on belgilar
bilan berilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi :
v – lab-lab ; [v’] lab-tish undoshi uchrab qolsa, uni alohida izohlash kerak :
v ɔ h, ɔ vqat ,buv ә , buvi, t ә v // t ɔ v, elluv(ellik), chivin, j ɔ vlik // j ә vlik, baruvd ы m .
y – [ј] ruscha [y] tovushiga nisbatan torroq talaffuz qilinadigan tovush:
yәv ɔ n, kuy ә v, q ә yn ә g ә chi, q ә yn ә n ә , q ә yn ә t ә , әyә, qoy, z ә yn ә vi, yozg ә ch ә n, yor ә k,
h ә yunch ә k .
g‘ [γ] – chuqur til orqa, sir g‘ aluvchi tovush: qul ɔ g‘ ъ, ɔ g‘ aynъ, g‘ alvir ,
sarig‘ , g‘ әm .
g [g] – sayoz til orqa, portlovchi tovush : gөz, gul, go‘sh, gap, gavda, gazet
(gazeta), gәvhәr .
j [ž] – sirg‘aluvchi undosh: ajdar, jurnal, jaqti, jaqы n, jog‘ari, jora, jol .
1
Bu transkripsion belgi birinchi marta taklif qilinmoqda.](/data/documents/2ee2ecf9-ff93-4677-a8c4-e5e47c6d95df/page_6.png)
![d j yoki җ – qorishiq undosh: җol yoki djol , jajar(tor yoriq joy) .
q – chuqur til orqa, portlovchi tovush: shutanaq, qaychы, sig‘anaq
(ochko‘z ).
k – sayoz til orqa, portlovchi tovush: kәrъm, kөch, ko‘kazan ( xasis ) .
l – til orqa: altыn, l ɔ lә, l ә chir ә , lingi( kasalmand) , lapa (konvert) , kol .
l – til oldi, yumshoq: k yl , kel , bil, jilli(iliq), til,l ɔ vqi( sust eshak ), singil .
ң [ ] – til orqa, burun tovushi: ᶇ kongil, ishiң , mәңә qara, havlaki ( befarosat).
f – lab-lab va lab-tish: tuf, puf .
sh [š] – sh tovushi : sha::ar [ šä :: ä r] .
ch [č] – ch qorishiq tovush: chәy [ čäj ], ъchәk [ ἲ čäk ], chorsillagan
[ čãrsillagan ]( ishchan ) .
x – chuqur til orqa, sir g‘ aluvchi tovush: xamыr, X ɔ lmat .
h – b o‘g‘uz tovushi: hamma , h ә yl ә , әvhәl, haltannan( hozirdan ) .
Diakritik belgilar va boshqa shartli belgilar . Ular quyidagilar:
. (nuqta), : (ikki nuqta) va ... (k o ‘p nuqta) belgidan keyin qo‘yilib,
unlilarning ch o‘z iqligini bildirad i.
‘ – ( lenis ), g‘ undoshi ning yoniga q o‘y ilib , bu undoshning ( g‘ ,) talaffuz i da
portlashni anglatadi .
ъ – asper, “g” ning yoniga q o‘y ilib (gъ), spirantizatsiyani, ya’ni shu
tovushning sir g‘ aluvchi ekanligini ifodalaydi.
/ – akut , belgining o‘ ng tomoniga q o‘y ilib, ( l /), palatalazatsiya
(yumshalishini) k o‘r satadi.
> belgisi – nutq tovushining boshqa nutq tovushiga o‘t ish hodisasini
bildirad i.
< belgisi – nutq tovushining boshqa nutq tovushi ta’sirida o‘z garish
hodisasini k o‘r satadi.
// belgisi – tovushlarning almashinishi va ikki faktning parallel qo‘llanishini
anglatadi .
( ) – kichik qavs – shart bo‘lmagan, nutqda tushib qoladigan elementni
k o‘r satadi.](/data/documents/2ee2ecf9-ff93-4677-a8c4-e5e47c6d95df/page_7.png)
![[ ] – o‘r ta qavs – umumiy matndan transkripsiya qilingan so‘zlarni ajratib
ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
~ – turli darajadagi qisqarish va kuchsizlanishni ifodalaydi.
Transkripsiyada ma’lum bir sheva materiallarini yozib olishda q uyidagilarga
jiddiy e’tibor bеriladi:
1. H ar bir tovush bir bеlgi bilan ko‘rsatiladi, ya’ni adabiy tildagi kabi ikki
tovushni bir bеlgi bilan ko‘rsatish amalda qo‘llanmaydi. Masalan, ya, yu, ya, yo .
Bu h arflar adabiy tilda qo‘llanadigan h arflar bo‘lib , rus-kirill yozuvida graf е malar
hisoblanadi.
2. Bir b е lgi doim bir tovushni bildiradi. U adabiy tildagi kabi ikki b е lgi bir
tovushni bildirmasligi k е rak. Masalan: ng( )ᶇ kabi.
3. Turli diakritik b е lgilar (qo‘shimcha b е lgilar) ham qo‘llaniladi. Bunday
b е lgilar asosan ostki va ustki b е lgilardir, l е kin ba’zan o‘rtada ham bo‘ladi.
Masalan: ɔ lam, q, g‘, o, o‘, h va boshqalar .
4. Unlilarning yumshoqligini bildirish uchun ustiga ikki nuqta qo‘yiladi yoki
a unlisi o ‘rnida ә
harfi qo ‘ yiladi, yoziladi. Masalan: p әkәnә, g әp va boshqalar.
5. Undoshning yumshoqligini bildirish uchun yuqoridan uning o‘ng tarafiga
kichik bеlgi qo‘yiladi. Masalan: b r, k m
ἲ ἲ va boshqalar.
6. Unlining ustidagi to‘g‘ri chiziq uzunlikni, botiq chiziq esa qisqalikni
bildiradi. Agar bu b е lgilar bo‘lmasa, unli, odatdagid е k, m е ’yoriy, o‘rta holatda
bo‘ladi. Masalan: k ъ m, въ m, s ъ m .
7. Nutq tovushlarning qattiqligi ham ko‘rsatiladi: i – ы ; a – a. Masalan,
b ы q ы n, qav ɔ q, qasmaq ( ovqatning qozonga yopishgani ), q ы z ( qiz ), go‘sht va
boshqalar.
8. Tovushlarning tushishi ham kichik qavs bilan ifodalanadi . Masalan:
b ɔ l
әlә (r) , sh: ә r (h) .
9. Urg‘u ham odatdagid е k ko‘rsatiladi: Masalan: s
әn ɔ ә tъmъz .
Rus -kirill alifibosi asosida gi o‘zbek yozuvi va yangi o‘zbek yozuvi) asosida
tuzilgan amaliy yozuvdagi b е lgilar bu fanda qo‘llanadigan transkri p siya uchun](/data/documents/2ee2ecf9-ff93-4677-a8c4-e5e47c6d95df/page_8.png)
TRANSKRIPSIYA. Reja: 1. Transkripsiya hamda translit е ratsiya, ularga xos xususiyatlar. 2. Unli tovushlar transkripsiyasi. 3. Undosh tovushlar transkripsiyasi.
. Transkripsiya va translitеratsiya. Shevalarni o‘rganish va tadqiq etish uchun alifboda bor va yo‘q belgilardan foydalanib yoziladigan matn transkripsiyali matn yoki dialektal matn deyiladi. Transkripsiya shеva va dialеktlarda uchraydigan nutq tovushlarining turli ko‘rinishlarini yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadigan ma’lum bеlgilar tizimi. Undagi belgilar alifbodagi harfiy belgilardan miqdor jihatdan ko‘p bo‘ladi. U ilmiy manbalarda ilmiy yozuv ham deyiladi. Tildagi tovushlarni ani q ifodalash uchun xizmat qiladigan yozuv – transkripsiya , lotincha transcriptio – qayta yozish dеb ataladi. 1 . TRANSKRIPSIYA NING NIMA M AQSADDA AMALGA OSHIRILISHIGA KO‘RA KO‘RA TURLARI 1.1.Fonetik transkripsiya. 1.2.Fonologik transkripsiya. 2. QAYSI ALIFBO ASOSIDA SHAKLLANGANLIGIGA KO‘RA TRANSKRIPSIYANING TURLARI 2.1.Rus-kirill alifbosidagi transkripsiya. 2.2.Lotin alifbosidagi transkripsiya. 2.3.Milliy transkripsiya . 2.4.Xalqaro fonetik transkripsiya. Transkripsiya bir tildagi fonetik, morfologik, leksik, grammatik xususiyatlarni hisobga olgan holda, ilmiy maqsadlar uchun talaffuzga k o‘r a yozib olish degan ma’noni beradi. Dialektologiya fanida tadqiqotchilar lahja va shevalarning o‘z iga xos tomon va xususiyatlarini talaffuzga moslab yozib olar ekanlar, mavjud alfavitdagi belgilar yetarli bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, lotin, rus va o‘z bek tili alfiavitlariga tegishli o‘z gartirishlar kiritish talab qilinadi. Unda shartli belgilar ham qo‘llanishi mumkin. Bu belgilar odatda mavjud alifbodagi harflarning ustidan, yonidan va tagidan shartli belgilar q o‘yi sh y o‘ li bilan amalga oshiriladi yoki boshqa alfavitdan shartli ravishda belgi (harfi) qabul qilinadi. Natijada ilmiy yozuvda belgilar soni asos qilib olingan alfavitdagi belgilar sonidan ko‘p bo‘lishi mumkin.
Transkripsiya va translitеratsiya sheva va dialektlarda, shuningdek, yozma matnlarda uchraydigan tovushlarning harf shaklidagi turli k o‘r inishlarini turli yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadigan ilmiy yozuv usullardir. Transliteratsiya so‘zi ham lotincha bo‘lib, orqali, vosita va harf ma’nolarida qo‘llaniladi . Biror tilning yozma yodgorliklarini yoki ma ’ lum matnni (masalan, arab alifbosida yozilgan eski o‘zbek tili yodgorliklarini) nashr etishda shu yodgorliklarning yozuv tizimini boshqa til yoki yodgorlik bosilayotgan xalqning mavjud yozuv tizimi orqali ifodalash tran s literatsiya deb ataladi. Demak, transliteratsiya biror bir yozuv tizimidagi matn larni boshqa bir yozuv tizimi harflari bilan almashtirib ifodalash usulidir. Biror tilning yozma yodgorliklarini yoki ma’lum bir arab alifbosidagi yoxud boshqa alifbodagi yodgorliklarni nashr etishda shu yodgorliklarning yozuv tizimini boshqa til yoki yodgorlik bosilayotgan xalqning mavjud yozuv tizimi orqali ifodalash translitеratsiya dеb ataladi. Xullas, translitеratsiya biror bir yozuv tizimi harflari bilan yozilgan matnni boshqa bir yozuv h arflari bilan almashtirish usulidir (arabcha matn → hozirgi yozuvda; eski o‘zbek yozuvidagi matnni → hozirgi yozuvda; lotin yozuvidagi matnini → h oz ir yozuvda berish). TRANSLITЕRA TSIYA 1.A rabcha matn ni → hozirgi yozuv g a o‘tkazish. 2.Eski o‘zbek yozuvidagi matnni → rus-kirill yozuvi asosidagi o‘zbek yozuviga o‘tkazish. 3.Eski o‘zbek yozuvidagi matnni → lotin alifbosi asosidagi yangi o‘zbek yozuvga o‘tkazish. 4.Lotin yozuvidagi matnni lotin alifbosi asosidagi yangi o‘zbek yozuvga o‘tkazish. Transkripsiya uchun u yoki bu xalq istе’molidagi traditsion alfavitdan o‘rni bilan ma’lum bir o‘zgarishlar kiritish orqali foydalaniladi. Shuning uchun transkri p siyada bеlgilar soni o‘ziga asos bo‘lgan alfavitdagi harflar sonidan ko‘p bo‘ladi. Bugungi kunda dialektologik tadqiqotlarda rus-kirill hamda lotin alifbosi asosida qo‘llanadigan transkripsiyalar ishlatilmoqda. Mazkur ishda rus-kirill alifbosi asosidagi transkripsiyadan unumli foydalani lgan . Transkripsiya nima
maqsadda amalga oshirilishiga ko‘ra amalda ikki turga bo‘linadi: 1) fonеtik transkripsiya; 2) fonologik transkripsiya. Shеva(lar)ning talaffuz xususiyatlarini ishonchli dalillar vositasida birma-bir yozib olib, saqlash uchun fonеtik transkripsiyadan faol foydalaniladi. Bunda shеva lar ga xos so‘zlar dialektal matn(lar)da t ranskripsiya vositasida to‘liq yozib olinadi. Unda tilda mavjud bo‘lgan hamma nutq tovushlarni yozuvda aks ettiriladi, yani o‘z ifodasini topadi. Faqat shеvalarga xos alohida fonеmalarnigina hisobga olish uchun ishlatiladigan t ranskripsiya fonologik t ranskripsiya dеyiladi: v - v - lab- lab undosh, v(ъ) - v - lab-tish undoshi. Turkiy tillar va ularning shevalar i ni o‘r ganishda turkologlar tomonidan rus va lotin alifbolariga asoslangan turlicha t ranskripsiyalar qo‘llanilgan. Shu o ‘ rinda transkripsiya bilan bog‘liq bir jiddiy muammoni ta’kidlamoqchimiz. U ham bo‘lsa, sheva materiallarini transkripsiyada qayd etish muammosi. Shu masalada yaqin tarixga bir nazar tashlasak, achinarli holni ko‘ramiz: XX asrning 70-80-yillarida transkripsiya deb qancha bahslar bo‘ldi, qanchadan-qancha shevalarimizni o‘rganishga bel bog‘lagan tadqiqotchilar tilshunoslikning boshqa sohalariga o‘tib ketishdi. Agar hozirgi vaqtga e’tibor qiladigan bo‘lsak, ayni vaqtda rus-kirill alifbosiga asoslangan transkripsiya va lotin alifbosiga asoslangan lotin alifbosiga asoslangan yangi o‘zbek yozuviga asoslangan transkripsiya amal qilib turgan bir paytda alohida holdagi xalqaro fonetik transkripsiyadagi matnlarni talaba hamda tadqiqotchilardan talab qilish sal noo‘rinroq holatdir. Shuning uchun talabalarga ham, tadqiqotchilarga ham sharoit yaratish kerak – kim qaysi transkripsiyada tez, xatosiz, aniq va o‘rinli yoza olsa, yozsin. Bu fandagi asosiy amaliy maqsad: sheva materiallarini dialektal matnlar sifatida transkripsiyada yoza olish va ko‘proq matnlarni yozishdir. Alohida ajratib olingan hudud shevasining materiallarini dialektal matnlar sifatida yozilgach, pasportlashtirilgandan so‘ng ularni kompyuter dasturlarida istalgan transkripsiya talablariga muvofiq tuzatish mumkin, bu jarayon ko‘p vaqtni olmaydi. Shu sababli biz sheva materillarini yoza olish imkoniyatini kuchaytirish maqsadida ham rus- kirill alifbosidagi transkripsion belgilarni, ham lotin alifbosiga asoslangan yangi
o‘zbek yozuvidagi transkripsion belgilarni (birinchisini odatdagidek, ikkinchisini esa qavs ichida) yonma-yon berishni o‘rinli deb bilamiz. Unli tovushlar . Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion belgilar olingan. Ular sheva materiallarini yozib o lishda ishlatiladi : а [a] – umumturkiy orqa qator, lablanmagan [a] unlisi. Qipchoq guruhidagi ohangdosh shevalarning hammasida uchraydi: vaqt, ata, hamъt, ag‘ am . ә [ä] – old qator, lablanmagan keng unli. U o‘z bek xalq shevalarining deyarli hammasida uchraydi: ɔ kә [ ã k ä ], k ɔ ttә [kãttä] (Toshkent), әkә [ ä k ä ] , k ɔ ttә [k ã tt ä ] (Qo ‘ qon) , dәsy ɔ r [d äsyãr ] . ɔ [ã] – orqa qator, lablanmagan ochiq unli. U shahar va shahar atrofidagi shevalarda uchraydi: d ɔ n [d ã n], ɔ tә [ ã t ä ] , b ɔ lә [b ãlä ] , m ɔ shъn [m ãš ἲ n ] . e (ye) [ė] – til old qator, lablanmagan tor unli, shahar va shahar tipli shevalarda uchraydi: kel [k ėl ], bedә [b ėdä ], terәk[t ėräk ], yengъ [y ėng ἲ ], kesak[k ėsãk ], yechkъ [y ėčk ἲ ], teskәrъ [t ėskr ἲ ], kerәk[k ėräk ] . e [ е ] – til old qator, lablanmagan, ochiq [e] unlisi. Bu fonema ohangdoshlik xususiyatiga ega bo‘lgan shevalarda qo‘llaniladi: eshik [e š ἲ k ], echki [e čki ], elәk [el äk ], mergәn [merg än ] . є [ ] – old qator unli, lablanmagan [e] unlisining ochiq varianti.ϵ Bu esa [e] va [ә] o‘r tasidagi bir tovush bo‘lib, Xorazmda gєl [gєl], gєt [gєt], gєrәk [ gєr ä k ], Namanganda nєmәsъ [nєm äs ἲ ], bєli [ bєl ἲ ] tarzida aytiladi. i [і] – til oldi unli. U odatdagi turkiy so ‘ zlarda uchraydigan lablanmagan tovushdir. Ohangdosh shevalarda mustaqil fonema hisoblanadi : t ish [ t ish], kiyim [kiyim], ilgari [ilgari], bittә [bitt], kit ä p [kit ä p]. ъ [ ἲ ] – lablanmagan unli. U t o r un li tovush , [i] va [ы ] tovushlarining birlashishi natijasida kelib chiqqan. ъ fonemasi shahar va ularga yaqin shevalarda qo‘llaniladi : k ъshъ [k ἲ š ἲ ], ъkkъ[ ἲ kk ἲ ], bъz[b ἲ z ], kъm[k ἲ m ], kъr[k ἲ r ], kъrъm[k ἲ r ἲ m ], chъvъn[ č ἲ v ἲ n ] , b ъ lm ә yd ъ yk ә n[b ἲ lmäyd ἲ ykän ] . ы [ ἲ :] – lablanmagan unli. U t o r un li tovush bo‘lib, i unlisiga yaqin talaffuz etiladi va chuqur til orqa tovushlaridan bo‘lgan q, g‘, x tovushlari bilan yonma-yon