Turk xoqonligi davlatining O‘zbekiston davlatchiligida tutgan o‘rni masalasi Reja: 1. Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid tadqiqotlar 2. Turk hoqonligi tarixshunosligi

Turkiylar – jahondagi eng qadimgi va eng yirik etnoslardan biri bo‘lib, ular Osiyoning sharqiy hududlarida qadim-qadim davrlardan buyon yashab, o‘zlaridan munosib iz qoldirib kelganlar. Xitoy manbalari, mashhur “O‘g‘iznoma”, O‘rxun- Yenisey runiy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli dalildir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash xududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, ashin, arg‘un, o‘g‘iz, to‘qqiz o‘g‘iz, o‘ttiz tatar, qarluq, kitan, turq uyg‘ur, toharlar, duba (tuba- tuva),va boshqalar yashaganlar. So‘nggi davrda sharqshunos olimlar, jumladan o‘zbek olimlarining tadqiqotlari natijasida hamda qadimgi Xitoy manbalaridagi ma’lumotlarga ko‘ra turk atamasi bundan 3,5-4 ming yil muqaddam rasmsimon ierogliflar bilan yozilgan bitiklarda “Tiek” va “Tiauk” shaklida uchraydi. Turk so‘zi baquvvat, barkamol, odillik kabi ma’nolarni anglatadi, degan fikr majud. Turon davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davri muhim o‘rin egallaydi. Turk xoqonlik xususida ma’lumotlar yetarli bo‘lsada, lekin ularning ko‘pchiligi bir-biriga qarama-qarshi va aniq ma’lumotlar bermaydi. Birinchi navbatda VI-VIII asrlarda to‘plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular epigrafik yodgorliklar – O‘rxun-Yenisey, Turk-Run yozuvlari, Xitoyning “Tan xonadoni tarixi” (VII-IX asrlar) tarixiy manbasi, VI asrning birinchi yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik yozuvchi Ioan Efesskiylarning tarixiy asarlaridir. Shuningdeq Turk xoqonligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar o‘rta asr mualliflari at-Tabariy, Denovariy, Abu Rayxon Beruniy, Narshaxiylar asarlarida ham uchraydi. Xususan, Abu Is’hoq Nishopuriy (VIII asr) o‘zining “Qissai al-anbiyo” asarida turklarning kelib chiqishini Nuh payg‘ambar o‘g‘li Yofasning to‘ng‘ich o‘g‘li Turk bilan bog‘laydi. Boshqa afsonaga ko‘ra, ular o‘n yashar bola va ona bo‘ridan tarqalganligi ta’kidlanadi. Bu ma’lumotlar Bey-shi va Xitoy yilnomalarida berilgan bo‘lib, turklarning ota-bobolari katta botqoqlik chekkasida (“G‘arbiy dengiz”ning o‘ng qirg‘oqlarida) yashagan. Biroq ular qo‘shni qabilalar tomonidan qirib tashlanadi. Ammo ulardan o‘n yashar bola tirik qolgan. U Turfon tog‘lariga ketib, u yerda urg‘ochi bo‘ridan o‘nta bola ko‘rgan. Bo‘ri bolalari Turfondagi ayollarga uylanadilar. Xar bir boladan bir urug‘ kelib chiqadi. O‘g‘illardan birining ismi Ashin edi. Uning nomi hamma qabila nomini anglatadigan bo‘ladi. Afsonaga ko‘ra, “turk” so‘zi Oltoy tog‘ining eng qadimgi nomidir. Yana bir boshqa afsonaga ko‘ra, turk qabilasining ajdodlari Oltoyning shimoliy yonbag‘irlaridagi viloyatidan kelib chiqqan bo‘lib, bu yerdagi qabila boshlig‘i Abanbi ularning ilk yo‘lboshchisi bo‘lgan. VI asrning boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei ko‘tariladi. U Asan Shad nomi bilan urug‘ boshlig‘i bo‘ladi. Uning o‘limidan keyin esa o‘g‘li Tuu taxtga o‘tiradi. Tuuning o‘g‘li Tumin-Bumin 551-yilda turk xoqonligiga asos soladi. Bumin Ili daryosi bo‘yida hukmdor deb e’lon qilinib, “Ili qag‘an” degan unvonni oladi. Oltoy xoqonlikning markazi bo‘lib qoladi. Oltoydagi O‘tukan shahri xoqonlikning poytaxti qilib belgilanadi. (ushbu xoqonlik 551-744-yillarda faoliyat ko‘rsatdi) Qadimgi turk manbalarida bu ittifoq “tyurk”, “tyurk el”, ”turk bo‘dun” kabi nomlar bilan tilga olinadi. 552-yilda Bumin boshliq bu ittifoq Markaziy Osiyodagi eng kuchli Jo‘jan xoqonligiga zarba beradi. Bumin ukasi Istamiga (Istemi-turkcha, Sebimi-xitoycha, Sinjibi-arabcha, Stembi-xagah yunoncha) birinchi sarkarda, davlatning birinchi amaldoriga to‘g‘ri keluvchi “Yabg‘u”(bahodir) unvonini berib, u bilan birga davlatni kengaytirish payiga tushadi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib boradi. 552-yilda Bumin vafot etadi.

Taxtga uning o‘g‘li Qora Issiqxon, 553-yilda uning ukasi Mug‘anxon o‘tiradi va 20 yil xonlik qiladi. Turklar tomonidan qisqa vaqt ichida Yenisey (Enasoy) daryosi bo‘yida yashovchi qirg‘izlar, shimoliy Xitoy viloyatlari bosib olinib, Xitoy imperatori turklar bilan sulh tuzishga majbur bo‘ladi. Istemi boshchiligida turklar 555-yilda Toshkent va uning atroflari, Qozog‘iston, Xorazm xududlari Yettisuv tutashgan yurtlarda yashovchi nushibu, dulu va turkash qabilalarini bo‘ysundiradilar. Shu yili turklar Sharqiy Turkistonning obod dehqonchilik viloyatlarining bir qismini hamda Sirdaryo va Orol dengizi bo‘yidagi dashtliklarni butunlay bosib oladilar. 558 yilga kelib Yoyiq (Ural) va Itil (Volga) bo‘ylari zabt etilib, turklar avarlar bilan to‘qnashadilar. 563-567-yillarda Istami Yabg‘u qo‘shinlari eftalitlarga ketma-ket zarbalar berib uning hududlarini, ya’ni hozirgi O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo‘lgan yerlarni egallaydilar. Buning oqibatida eftalitlar hokimiyati qulaydi. Shunday qilib, janubdan Eron sosoniylardan, shimoldan esa Turk xoqonligidan qattiq zarbaga uchragan Eftalitlar davlati bir asrdan oshiqroq hukmronlikdan so‘ng, batamom barbod bo‘ladi. Turk xoqonligi O‘rta Osiyo xududlarini ishg‘ol etgach, xoqonlik Eron bilan chegaradosh bo‘lib qoladi. Natijada ikki davlat o‘rtasida munosabatlari keskinlashadi. Turk xoqoni Istamining 567-yilda ikki marta yuborgan elchilari faoliyati muvaffaqiyatsiz chiqadi. Eron bilan munosabatlarni o‘rnatishga intilishlar natija bermaydi Biroq, Eron bilan o‘zaro munosabatlarni yahshilash imkoni bo‘lmagach xoqonlik sosoniylar bilan bir necha bor urush olib boradi. Istemi qo‘shinlari Eron shohi Xusrav I ni yengadi. Mug‘anxon va uning avlodlari G‘arbda Qora dengizgacha bo‘lgan hududlarni zabt etib, o‘zlariga bo‘ysundiradilar. Turk xoqonligi 568-569-yillarda o‘sha davrning qudratli davlati – Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intilib, Sug‘d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. Shundan so‘ng Vizantiyaning Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga keladi. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay Vizantiya bilan munosabat keskinlashadi. 575-576-yillarda turklar Kimmeriy Bosforini egallab, Qrim yarim oroligacha kirib boradilar. Keyinchalik Vizantiya va xazarlar yordamida turklar birnecha bor Eronga qarshi qo‘shin tortadilar. 588-yilda Xirot yaqinida Eronning mashhur sarkardasi Bahrom Chubindan yengiladilar. Turk xoqoni jangda halok bo‘ladi. Shunday qilib, VI asrning 70-80-yillarida Yeniseyning yuqori oqimidan to Amudaryo bo‘ylarigacha, Manjuriyadan to Kimmeriy Bosforigacha cho‘zilgan ulkan maydonda ko‘chmanchi chorvadorlar davlati – Buyuk Turk xoqonligi tashkil topadi. Turk xoqonligi qanchalik buyuk bo‘lmasin, lekin u chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy qabilalar ittifoqidan iborat bo‘lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqarar edi. Turk xoqonlari O‘rta Osiyoda hukmronlik qilsalar-da, biroq o‘zlari bu hududlarga ko‘chib kelmadilar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi markaziy qarorgohlarida qolib, bo‘ysundirilgan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq va o‘lponlar bilan kifoyalanganlar. Turk xoqonligi davrida O‘rta Osiyodagi 15 dan ortiq mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom etgan. V-VII asrlarda bu mahalliy davlatchalar, avvalo eftaliylar, so‘ngra Turk xoqonligiga bo‘sundirilgan bo‘lsa-da, ammo eftaliylar ham, turklar ham

ularning ichki hayotiga aralashmaydilar. Ularning iqtisodiy va siyosiy boshqaruvi yerli sulola hukmdorlari qo‘lida qoldirilib, turklar ulardan boju yasoq undirib olish bilan cheklanadilar. Biroq mamlakat boshqaruvida urug‘-aymoqchilik udumlari kuchlik bo‘lib, zodagonlarning boshboshdoqlik harakati zo‘rayib bormoqda edi. O‘zaro qabilaviy urushlar, sulolaviy kurashlar oqibatida Turk xoqonligi VI asrning 80-yillariga kelib (bu sana ba’zi manbalarda 603-yil bilan belgilanadi) ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Ulardan biri Mo‘g‘ulistonda tashkil topgan, markazi Oltoy bo‘lgan Sharqiy turk xoqonligi, ikkinchisi esa O‘rta Osiyo, Jungariya va Sharqiy Turkistonning bir qismini o‘z tasarrufiga olgan markazi Yettisuv bo‘lgan G‘arbiy turk xoqonligi edi. G‘arbiy xoqonlik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan Sharqiy xoqonlikdan ajralib turardi. Aholining kattagina qismi o‘troq dehqonchilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. Yer va suv munosabatlari rivoj topib borayotgan g‘arbiy xoqonlikdagi turklarning bir qismi o‘troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan qorishib ketadi. VII asrning birinchi choragida G‘arbiy xoqonlik nihoyatda kuchayadi..Uning sharqiy chegarasi Oltoygacha, janubi esa Hind daryosiga borib taqalib, markazi Yettisuv edi .Xoqonning yozgi qarorgohi Isfijob yaqinidagi Mingbuloqda, qishkisi Suyob shahrida edi. Xoqon To‘nyabg‘u (618-630) hukmronligi davrida boshqaruv tartiblari isloh etiladi. Viloyat hokimlariga “yabg‘u” unvoni berilib, ular xoqonning noiblariga aylantiriladi. O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Toharistonning deyarli mustaqil hokimliklari ustidan siyosiy nazorat kuchaytirilib, ular huzuriga xoqonlikning vakillari yuboriladi. Bunday vakillar “tudun”deb yuritiladi. Biroq xoqon markaziy hokimiyatni mustahkamlash bobida amalga oshirgan ishlari yaxshi natija bermadi, o‘zaro kurash davom etdi. Xoqonlikning harbiy-ma’muriy tayanchi hisoblangan dulu va nushibu qabila ittifoqi zodagonlari o‘rtasida hokimiyat uchun kuchayib borgan kurash oqibatida G‘arbiy turk xoqonligi zaiflashib, bo‘linib ketadi. 667-679-yillarda vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi xoqonlik markazi Yettisuvni bosib oladi. Biroq G‘arbiy turklarning muttasil olib borgan kurashlari natijasida, VII asr oxiriga

kelib G‘arbiy xoqonlik o‘z mustaqilligini tiklaydi. Xitoy gumashtasi Xusrav Bo‘ritosh Yettisuvdan haydab chiqariladi. Chochdan to Beshbaliq va Turfongacha bo‘lgan viloyatlarda dulu qabila ittifoqidagi turkashlar hukmronligi o‘rnatiladi va Turkash xoqonligi tashkil topadi. Turk xoqonligida saltanat ustidan oliy hukmronlikni “xoqon” olib borgan. Bu lavozim merosiy bo‘lgan. Xoqondan keyingi shaxs “Yabg‘u” davlatdagi birinchi amaldor vazifasida bo‘lgan. Taxt merosxo‘ri “tegin” deb atalgan. “Tudun” unvoni yuqorida ta’kidlangandek hukmdorning joylardagi noiblariga berilgan. Turkiy ko‘chmanchilarning asosiy qismi kambag‘al chorvador va ovchilardan iborat bo‘lib, bunday xalq ommasi “budun” yoki “qora budun” deb atalgan. Mamlakat “budunlar” yashaydigan ellarga bo‘lingan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari “beklar” deb yuritilgan. Jamoani xoqon boshchiligidagi zodagonlar kengashi – “qurultoy” boshqargan. Aholining ijtimoiy hamda xo‘jalik hayoti turlicha bo‘lib, ko‘chmanchi turklarda urug‘ jaoasi an’analari hali kuchli edi. Ko‘chmanchilarning asosiy qismi kambag‘al chorvadorlar edilar. Ular o‘z urug‘i va qabilasi doirasida oqsuyak tabaqaga tobe holda yaylovma-yaylov ko‘chib yurar edilar. Katta xududlarni egallagan xoqonlik bo‘dunlar yashaydigan ellarga bo‘lingan edi. Ellarni harbiy zodagonlarning vakili “beklar” boshqargan. Ko‘chmanchilarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik va yilqichilik edi. G‘arbiy Turk xoqonligi aholisining hammasi ham ko‘chmanchilardan iborat bo‘lmay, Yettisuv va uning tevarak atrofidagi hududlarda o‘troq ziroatkorlar istiqomat qilardi. Ushbu vohalarda shaharlar va qishloqlar ko‘p bo‘lib, aholi asosan dehonchiliq hunarmandchilik hamda savdo-sotiq ishlari bilan shug‘ullangan. Mamlakatda dehqonchilik ancha rivojlangan. Asosan don va poliz ekinlari ekilgan. Paxtachilik sohasida ham yuqori hosil yetishtirilgan. Turk hunarmandlari yasagan zeb-ziynatlar, qurol-yarog‘lar xilma-xilligi va puxtaligi bilan mashhur edi. Farg‘ona, Choch, Eloqda, Usrushonada, Sug‘dda oltin, mis, temir va boshqa madanlar qazib olinardi. Turk xoqonligi xududlarida tranzit karvon savdo yo‘lining o‘tishi ichki va tashqi savdaga ta’siri kuchli edi. Sug‘d sadogarlarining mavqei