logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklar

VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.4619140625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklar. Reja Kirish Asosiy qism. I bob 1.1. VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklarning o’rganilishi. 1.2. Yenisey bitiklar va ularning o’rganilishi. II bob 2.1 O’rxun yodnomalari va ularning yaratilishi. 2.2 Enasoy yodnomalari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Yenisey bitiklari – mashhur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov tomonidan XVII asr oxirida yenisey havzasidan (hozirgi Xakas avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. S.U.Renezovdan keyin ushbu bitiklar haqida shvetsiyalik harbiy asir F.Stralenberg (Tabbert) ham ma'lumot beradi. U yenisey havzasidagi qabrlardan toshga o‘yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuvlar haqidagi ma'lumotlar birinchi marta XIX asrning birinchi choragida “Sibirskiy vestnik” jurnalida e'lon qilingan. 1889 yili fin olimlari yeniseydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini tuzganlar. Mo‘g‘ulistondan topilgan bitiklar. Bular orasida To‘nyuquq, Kul tegin , Bilga xoqon va Ongin bitiklari muhim o‘rin tutadilar. To‘nyuquq bitigi – Ulan-Batordan 66 km janubiy – sharqda, Bain Sokto manzilida joylashgan. Ikkinchi turk hoqonligining asoschisi Eltarish hoqon (681 – 691 y.y.)ning maslahatchisi sarkarda To‘nyuquqqa atalgan bo‘lib, 712 – 716- yillarda yozilgan. Er–xotin Klemenslar tomonidan 1897 yili topib o‘rganilgan. V.V.Radlov tomonidan 1899 yili, V.Tomsen tomonidan 1922 yili, X.Sheder tomonidan 1924 yili, D.Rodss tomonidan 1930 yili, G.Aydarov tomonidan 1971 yili yaxshi o‘rganilgan. Bitik nemis, daniya, ingliz va rus tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. G‘.A.Abduraxmonov hamda A.Rustamov tomonidan o‘zbek tiliga qisqacha tarjima qilinib 1982 yili chop etilgan. Kul tegin bitigi – Bilga hoqonning (716 – 734 y.y.) inisi 731 yili vafot etgan Kul tegin sharafiga yozilgan. Mo‘g‘uliston Kosho Saydan vodiysida Ko‘kshin O‘rxun daryosi bo‘yidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrinsev tomonidan 1889 yili topilgan. Bitik V.V.Radlov tomonidan 1891 yili, A.Xaykel tomonidan 1892 yili, V.Tomsen tomonidan 1896 yili, P.M.Melioranskiy tomonidan 1897 yili, X.Sheder tomonidan 1924 yili, S.ye.Malov tomonidan 1951 yili, G.Aydarov tomonidan 1971 yili yaxshi o‘rganilgan. Bitik nemis, fransuz, ingliz va rus tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. G‘.A.Abduraxmonov hamda A.Rustamov tomonidan o‘zbek tiliga qisqacha tarjima qilinib 1982 yili chop etilgan. Bilga hoqon bitigi – Kul tegin bitigidan 1 km janubiy – g‘arbda Ko‘kshin O‘rxin daryosi havzasidan topilgan. Obida 735 yili bitilgan. Bitik V.V.Radlov, S.ye.Malov, V.Tomsen, P.M.Melioranskiy tomonidan o‘rganilgan va chop etilgan. Ongin bitigi – Mo‘g‘ulistonning Kosho Saydan vodiysidan Kimga atalgani aniq ma'lum emas. Ba'zi fikrlarga qaraganda Eltarish hoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga 735 yili, boshqa fikrga ko‘ra Qopog‘on hoqon (691–716 y.y.)ga, yana boshqa ma'lumotlarga qaraganda Bilga hoqonning harbiy boshliqlaridan Alp Eletmish sharafiga tax.731 yili qo‘yilgan. Bitik 1892 yili V.V.Radlov va 1957 yili J.Kloson tomonidan o‘rganilib, rus va ingliz tilida nashr qilingan. Yuqorida keltirib o‘tilgan Mo‘g‘ulistonda topilgan bitiklardan tashqari Qorabalsag‘un shahri (Ulan – Batordan 400 km janubda joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xoyto Tamir, Cho‘yren, Beyshin–Udzur, Bayan – Xo‘ngir kabi joylardan topilgan yozuvlar ham muhim ahamiyatga egadir. Oltoydan topilgan bitiklar – Chorish, Katandi daryolari. Qo‘shog‘och hamda tog‘li hududlardan topilgan bitiklarni aytib o‘tish mumkin. Ushbu bitiklarning O‘rxun – yenisey bitiklaridan farq qiladigan tomonlari shundan iboratki, bu bitiklar etnografik materiallarga boydir. Oltoydan topilgan yozuvlar P.M.Melioranskiy, E.R.Tenishev, A.K.Borovkov, K.Seydakmatov, V.M.Nadelyaev, D.D.Vasilev tomonidan e'lon qilingan. Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar – Turfon vohasidagi g‘orlarda joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o‘rin tutadi. Bitiklar asosan V.Tomsen tarafidan chop etilgan. Qozog‘iston hamda Qirg‘izistondan topilgan bitiklar – ushbu bitiklar XX asrning 60– 70 yillarida topilgan. Lekin, hali to‘liq o‘rganilmagan. Bular orasida Talas vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqo‘rg‘on, Urjor, Sirdaryo, Ila, Olma ota, Tolg‘ar, Tinbas) topilgan bitiklar muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Qozog‘iston hamda Qirg‘iziston hududidan topilgan bitiklarning ba'zilari S.Sodiqov, M.ye.Masson, A.N.Bernshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboev, Ch.Jumag‘ulov hamda G.Karag‘ulovlar tomonidan o‘rganib chiqqilgan va e'lon qilingan. Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga yozilgan) – Farg‘ona, Oloy vodiysi hamda Janubiy O‘zbekiston va Tojikiston hududidan, ya'ni Bekobod, Isfara, Marg‘ilon, Andijon, Quvasoy, O‘sh, O‘zgan, Kofirnihon, shuningdek So‘g‘ddan ham topilgan. Ushbu bitiklar A.N.Bernshtam, B.A.Litvinskiy, V.A.Bulatova, E.R.Tenishev, Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan o‘rganilgan. Turkiy bitiklar o‘z navbatida Markaziy Osiyo tarixiga oid qadimiy yozma manbalardan biri bo‘lib, Markaziy Osiyo shu jumladan, O‘zbekiston hududlarining ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy va madaniy tarixi haqida ma'lumot beruvchi bitiklardir. Qadimgi turkiy til qavmlarining o’zlari kabi ko’hna zamonlardan buyon mavjuddir. Yevropa olimlaridan ba zilari qadimgi turkiy urug’larning paydo bo’lgan davrini miloddan oldingi o’ninchi ming yillikka olib borib bog’laydilar. Demak, turkiy og’zaki til ham shu davrga borib taqaladi. Ammo bu degani - ilk yozuv yodgorliklari paydo bo’lmasdan oldin ham qadimgi turkiy adabiy til mavjud edi, degan qarashning to’g’riligini belgilamaydi. Bunday taxminlarning ilmiy asoslari yetarli emas. Adabiy til faqat yozma matnlarda aks etadi, yozuv paydo bo’lgunga qadar yetib kelgan voqealar adabiy tilning mezonlarini aslo belgilay olmaydi. Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit- turk” asarida turkiy tilning mavqei to’g’risida shunday deyiladi: “Ishonchli bir buxorolik olimdan va nishopurlik boshqa bir ishonchli olimdan shunday eshitgan edim, ular bu so’zni payg’ambarga nisbat berib aytgan edilar: payg’ambar qiyomatning belgilari, oxirzamon fitnalari va o’g’uz turklarining xuruji haqida gapirganda, shunday degan edi: “turk tilini o’rganing, chunki ularning hukmronligi uzoq davom etadi” 1 . Turkiy tilning Sharqdagi tillar orasida qadimdan mavqeini belgilovchi bu dalil albatta e'tiborga loyiq. E'tiborga loyiq tomoni shundaki, sharqdagi boshqa tillarga nisbatan turkiy qavmlarga va ularning tillariga alohida diqqat qaratilgan. Buning boisi esa turkiy tilning keng hududga tarqalgani edi. Shuning uchun ham bunday etiborli tilda badiiy asarlar, yilnomalar yaratilmasligi mumkin emas. Qadimgi turkiy tilning holati, taraqqiyoti tog’risida asl manbalar keng ishonchli va to’laqonli ma lumotlarni beradi. Qadimgi turkiy-run yozuvidagi yodgorliklarini, moniy va eski uyg’ur-turk yozuvidagi yodgorliklarni, Qoraxoniylar sulolasi davrida yaratilgan yozma yodgorliklarni asl manba sifatida ko’rsatish mumkin. Mazkur turkiy yozma yodgorliklar hududiy jihatidan va maqsadiga ko’ra turlichadir. Am mo hamma yodgorliklarning til xususiyatlarini birlashtirib turadigan bitta omil shuki, XIII asrgacha qadimgi turkiy yozma yodgorliklar tili ayni paytda mahalliy dialektlar ham bo’lib, adabiy til sifatida foydalanilgan. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar - adabiy tilning taraqqiyotini ko’rsatib turadigan asosiy 7 Ana shu yodgorliklarga tayangan holda, qadimgi turkiy adabiy til murakkab jarayonni bosib o’tganini e tiborga olish lozim. Qadimgi turkiy adabiy tilning taraqqiyotida xalq og’zaki ijodi tili va tarjima asarlari tili ham katta rol o’ynagan. Qadimgi turkiy adabiy tilning mazkur manbalari bu davrdagi til xususiyatlarining xilma-xilligini ko’rsatadi. Shu bois qadimgi turkiy adabiy til tushunchasi faqat turkiy-run yozma yodgorliklari tili bilan chegaralanib qolmaydi , balki qoraxoniylar davri so’nggigacha bo’lgan adabiy tilni ham o’z ichiga oladi . Bu davr adabiy tilida ko’zga yaqqol tashlanadigan alomatlar shundan iboratki, budda va moniylik sherlari tili o’rxun yodgorliklaridan farq qildi, budda va moniylik she rlari orqali qadimgi turkiy adabiy til xalq og’zaki ijodi asarlari tiliga yaqinlashdi, “Oltin yorug’” dostoni o’g’uz, qorluq va boshqa bazi dialektlarni o’zida mujassamlashtirdi, ayni paytda grammatik shakllardagi an anaviylik bilan birga, eski o’zbek tiliga oid qo’shimchalar paydo bo’ldi. (Xususan, kelishiklarda) Qadimgi turkiy adabiy tilning qadimiyligi, xususan, miloddan oldingi davrlardagi holati to’g’risida yozma manbalarda unchalik ko’p malumotlar yo’q. Xitoy yilnomalaridagina ba zi ma lumotlar berilgan. Turkiy til va yozuvning qadimiyligi to’g’risida Xitoy manbalarida berilgan ma lumotlarni turkiy-run yodgorliklaridagi malumotlar to’ldiradi. Yozuv va til to’g’risida so’z ketganda, ma lum yozuv shaklining ko’plab xalqlarga tez suratda tarqalishi nazarda tutilmaydi. Umumxalq tili ya ni dialektlararo muloqot vositasi yozma shaklni oladi. Mazkur til bir yoki bir nechta dialektlar asosida shakllanganmi yoki yo’qmi - bu unchalik ahamiyatli emas. Qadimgi turkiy yodgorliklar o’zgarmagan, asl holatini saqlagani va barcha turkiy qabilalar uchun yagona bo’lgani uchun, adabiy til xususiyatini o’zida gavdalantiradi. Adabiy tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va leksik tarkibi ayni shu yodgorliklarda mujassamlashgan. Qadimgi turkiy-run yodgorliklari adabiy tilni o’zida ifodalar ekan, qadimgi turkiy tildagi bu jarayonga nisbatan koyne terminini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Koyne -bir yoki bir necha dialekt asosida kelib chiqqan, mamlakat aholisining turli guruhlari o’rtasidagi dialektlararo munosabat vositasi bo’lib xizmat qiladigan tildir. Demak, qadimgi turkiy tilda koyne- leksik qatlam, fonetik tizim, so’z yasalishi turlari, morfologik shakllar va sintaktik konstruktsiyalardagi umumiy jihatlarni qamrab oladi. Tildagi bu hodisani ma lum bir mamlakat hududida amal qiladigan qonunlar majmuiga qiyoslash mumkin. Qonunlar, aqida va farmonlar o’zgarmagani va hamma uchun bir mezonga ega bo’lgani singari, koyne ham o’zgarmasdir. Agar koyneda o’zgarish yuz beradigan bo’lsa, bu tashqi omillar natijasida majburan qilingan bo’ladi. Qadimgi turkiy tilning adabiy til sifatida shakllanganini qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning leksik qatlami ko’rsatib turibdi. Qadimgi turkiy yodgorliklarni ilk bor tadqiq etgan V.V. Radlov yozuv xususiyatlariga, fonetik va morfologik xususiyatlarga asoslangan holda, bu davrda uchta dialekt qadimgi turkiy adabiy tilni shakllantirganini aytgan edi. Bu dialektlar quyidagilardir: 1) qadimgi shimoliy dialekt (Turk-sir dialekti, bu “Oq turklar yoki g’arbiy turklar” degan manoni bildirib, hozirgi O’rta Osiyoda istiqomat qilgan turkiy qavmlarni bildiradi); 2) Qadimgi janubiy dialekt (uyg’ur tili); 3) Aralash dialekt (buni “aralash til” deb ham aytish mumkin). 8 1-jadval, N.Rahmonov,Q.Sodiqov “O’zbek tili tarixi”T-2009, 32-bet 8 yunoncha koine dialektos so’zidan bo’lib, “Umumxalq tili” ma’nosini bildiradi Qadimgi turkiy adabiy til Markaziy Osiyoning turli hududlarida amal qilish jarayonida mahalliy dialektlarning ta'siri ostida o’zgarishga uchragani tabiiy hol. Shuning uchun ham ayrim turkologlar (masalan, Amir Najib) turli hududlardagi turkiy tillarga nisbatan “adabiy dialekt” terminini qo’llaganlar. U yoki bu guruhdagi yozma yodgorliklarga nisbatan “adabiy dialekt” “adabiy til” tushunchasi o’rnini bosadi 9 . Bu qarash faqat o’rta asrlardagi yozma yodgorliklarga nisbatan emas, balki qadimgi turk davridagi yodgorliklarga nisbatan ham qo’llanilishi mumkin. Masalan, o’rxun yodgorliklari tili bilan enasoy yodgorliklari tili o’rtasidagi, O’rxun-Enasoy yodgorliklari bilan turk-uyg’ur yozma yodgorliklari tili o’rtasidagi farqlar shunday fikrga undaydi. Bu farqlar tahlilida yozuv turlari va xususiyatlarini nazarda tutish lozim. Shubhasiz, bu dalillar bitta til emas, balki qadimgi turkiy tillar bo’lgani va Markaziy Osiyoning katta hududidan g’arbgacha yoyilganini dalillashga xizmat qiladi. Anglashilayotganidek, qadimgi turkiy til o’ziga xos xususiyatlarga ega. Hatto fonetik va morfologik jihatdan turkiy tilning birinchi va ikkinchi bosqichlari o’zaro bir-biridan ajralib turadi. Qadimgi turkiy til fonetik jihatdan quyidagi o’ziga xosliklarga ega. O’rxun-Enasoy yodgorliklarida 8ta unli qo’llanilgan: til oldi e, □, u, i tovushlari va til orqa a, o, u, i tovushlari. So’z o’rtasi va so’z oxirida jarangli- jarangsiz va jarangsiz-jarangli undoshlarni yonma-yon qo’llash ko’p uchraydi. O‘rxun-Enasoy yodnomalarida, asosan, 41ta belgi bo‘lgan. Ular bir-biriga bog‘lanmasdan o‘ngdan chapga qarab yozilgan va shunday o‘qilgan. Bu alifboda unli tovushlarni ifodalash uchun to’rttagina belgi bo‘lgan, xolos. Shuni alohida takidlash lozimki, qadimgi turkiy tilda, shuningdek, O’rxun-Enasoy yodgorliklari tilida ohangdoshlikning (singarmonizmning) ham tanglay, ham lab uyg’unligi mavjud bo’lgan. Shunga ko’ra garchi yozuvda to’rttagina belgi orqali unli tovushlar ifodalansa-da, nutq tovushi sifatida, ularning soni ko’proq bo’lgan, yani yuqorida qayd qilinganidek, qadimgi turkiy tilda 8 ta unli tovush bo’lib ular bir- biridan qatori, tor-kengligi, lablangan-lablanmaganligiga ko’ra farqlanadi. Bu xususda, Ergash Umarov boshqa bir qarashni ilgari surmoqda, ya'ni uning Til va adabiyot ta’limining 2013-yil 2-sonida “Turkiyshunoslikda bir xato xususida” nomli maqolasida V.Tomsenning ikkita masalada xatoga yo’l qo’yganligini qayd qiladi. Uning xatoga yo’l qo’ygani sababini esa bitiglar tilini o’rganishda yevropa tillari tovush tizimidan kelib chiqib yondashganligida deb belgilaydi. Maqoladan parcha keltiramiz: “ Turkshunoslarga ma'lumki, turkiy, jumladan, o’zbek tilidagi unlilar qator bo ’yicha tasnif qilinmaydi. Sababi unlilarni bunday ikkiga bo ’lishning lingvistik asosi yo ’q. Inchunun, bir running ikki unlini anglatishi mantiqqa zid. Bu xato natijasida V. Tomsen to ’rtta runa sakkizta unlini ifodalagan degan noto’g’ri xulosa chiqardi. Afsuski, bu xato hozirgacha davom etib kelmoqda” 10 . Demak, bu masala ham chuqur tadqiqotga muhtoj. Ayni damda yodgorliklar tilini o’rganishda yevropa tillari tovush tizimiga asoslanilgani matn mazmuniga ham ta'sir qilgan bo’lishi, ehtimoldan holi emas. A. O’rxun-Enasoy obidalarining tarixiy qimmati va tadqiqi xususida Qadimgi davrdagi turkiy qabila va urug’lar, ularning tillariga oid juda ko’p manbalar, tarixiy yodgorliklar mavjud. Jumladan, turk xoqonligi tarkibiga kirgan turkiy urug’lar va ularning tillari O’rxun-Enasoy yodgorliklari orqali aniqlangan. Bu yodgorliklarning topilish tarixi, bitiklarning adabiy-tarixiy qimmati darslik va qo’llanmalarda, bir necha ilmiy tadqiqotlarda o’rganilgan. O’rxun va Enasoy bitiglari jahon turkiyshunoslari e tibori qaratilgan nodir yodgorliklardandir. O’rxun-Enasoy yodgorliklarining ko’pchiligi rus olimlari tomonidan topilgan. Bular orasida ayniqsa, sibirlik o’lkashunos N.M.Yadrinsev tomonidan 1889-yilda Mo’g’ulistonda O’rxun daryosi bo’ylaridan topgan yodgorliklar katta ahamiyatga ega. Xuddi shunday yodgorliklarning kattagina bir qismi Enasoy daryosining yuqori qismidan va Qirg’izistondagi Talas vodiysidan, shuningdek, Baykal ko’li atroflari , Lena daryosi sohillaridan ham topilgan. O’rxun-Enasoy yodgorliklari asosan, toshga o’yib bitilgan yozuvlardan, idish, tangalar kabi buyumlarda va qog’ozlarga yozilgan bitiklardan iborat bo’lib, bir qancha vaqtlar olimlar uchun o’qilishi jumboq bo’lib qoladi. Shunga ko’ra, u qadimgi skandinav-german tillariga oid run, runiy (Runa “sirli, yashirin”) nomi bilan ham yuritiladi. Faqat XIX asrning 90-yillarida bu yozuvni dastlab daniyalik olim V.Tomsen va rus turkologi V.V.Radlov o’qiydilar. Ular bu yodgorliklarning til xususiyatlari turkiy xalqlarga tegishli ekanligini aniqlab beradilar. Shundan keyin ko’p yillar davomida bu yozuvlarni tarjima qilish, til xususiyatlarini o’rganish va nashr etish sohasida katta ishlar qilinadi. Shuni alohida takidlash kerakki, yaqin yuz yetmish yil davomida dunyoning ko’p arxeologlari, tilshunoslari, tarixchi olimlari bu yozuv “run” (sirli) emasligi borasida ko’p mehnat qildilar. D.G.Messershmidt dunyoga Enasoy yozuvlarini kashf qildi, N.M.Yadrinsev run yozuvlari deshifrovkasi uchun sharoit yaratib berdi, V.Tomsen yozuv belgilari va tilini aniqladi, V.V.Radlov matn mazmunini tushintirib berdi, S.Y.Malov runologiya sohasida filologlar maktabiga asos soldi. Shundan so’ng, S.G.Klyashtorniy, I.V.Stebleva, H.O’rxun, T.Tekin, Najib Osim, G.Aydarov kabilar bitiglarni o’rganishga kirishganlar. Bu bitigtoshlar VII-VIII asrlarga tegishli bo’lib, turk xoqonligi davrida runiy yozuvda bitilgan. Ular grafik jihatdan bir-biriga ancha yaqin turadi. Sug’diy yozuvi ta sirida paydo bo’lgan qadimgi turkiy run yozuvi G’arbiy va Sharqiy turk xoqonligida keng tarqalgan edi. Toshbitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma adabiyot emas. Ular qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi, o’zidan avvalgi adabiyotning mazmuni, ruhi, g’oyasini rivojlantirgan yangi shaklidir. Tosh bitiklardagi arxaik tasvirlar shundan dalolat beradi. I.V.Stebleva, N.Rahmonov va boshqa olimlar tosh bitiklarning bunday xususiyatlarini asoslab berganlar. Yodnomalarda bayon qilish usuli va bu usulning uch qat iy unsurlari-asarda boshlanma, voqea rivoji, tugallanmaning mavjudligi turkiy, umuman, barcha xalqlar og’zaki ijodiga xos arxaik xususiyatlardir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari mavjud. Masalan, Ungin yodnomasi shunday boshlanadi: Acumiz, apamiz Yami qagan Tort bulungug qismis, yigmis, yamis, basmis, Ol qan yoq boltuqta kasra Alyitmis, icxinmis Acamiz, (otamiz Bumin xoqon To ’rt bo ’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish Ul xon yo ’q bo ’lgandan so ’ngra Elyo’q bo’lmish, qochishmish). Ya'ni, Bo’min dastlabki turk xoqonlaridan hisoblanadi. Shu sababdan ham xalq orasida uning hayoti to’g’risida rivoyat yoki afsonalar yaratilgan bo’lishi kerak, chunki Kultegin va Bilga xoqon yodnomalarida ham Bo’min haqida eslatilishi shundan dalolat beradi. Shunga o’xshash belgilar orqali ham yozma yodgorliklarni qadimgi xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi ekanligini tasdiqlash mumkin. Eramizning 745-yilida turk xoqonligini bosib olgan uyg’urlar davlati, asosan, ilgari Sharqiy turk xoqonligi tarkibiga kirgan qabilalarni birlashtirar edi. G’arbiy turk xoqonligining ajralib ketishi uyg’urlar davlatini kuchsizlantiradi. Buning natijasida 840-yilda uyg’ur davlati qirg’izlar tomonidan bosib olinadi. Qirg’izlar xukmronligi X asrgacha davom etadi. Ammo, o’zining birligini ittifoqini yo’qotgan ko’pgina uyg’ur qabilalari qirg’izlar hujumidan keyin g’arbga yo’l olib, o’z mustaqil davlatini tuzadi. Turk xoqonligi tarkibiga kirgan turklarning bevosita davomchisi, vorisi bo’lgan uyg’urlar juda katta meros -o’sha davr tilini aks ettiruvchi yozma yodgorliklar qoldirganlar. Bu yodgorliklar birin-ketin yozilganligi bois ular xronologik jihatdan ikkiga bo’linadi. Birinchi davrga xos obidalar eng qadimgi yodgorliklar bo’lib, ular O’rxun yozuvi obidalari bilan umumiylikka ega bo’lgan bitigtoshlardan iborat. Bular ichida eng mashhuri turk xoqonlari Kultegin va Tonyuquq sha’niga qo’yilgan qabr toshlariga yozilgan yodgorliklardir. Bu toshlar O’rxun (Mo’g’uliston) va Enasoy daryolari bo’ylaridan topilganligi sababli fanda “O’rxun-Enasoy yozuvlari” deb nomlanadi. Shuningdek, bu yozuv run nomi bilan ham ataladi. “Run” so’zi Skandinaviya xalqlari tilida “sirli, tilsim” ma nolarida qo’llangan. Sibirda surgunda bo’lgan shved ofitseri F. T. Tabbert-Stralenberg 1730-yilda O’rxun- Enasoy yozuvlarining bir nechtasini topib, hali tarixda nomalum bo’lgan va hali tarixda hech kimsaga tushunarli bo’lmagan bu yozuvni yuqoridagidek nomlagan edi. Yozuvni dastlab V.Tomsen o’qidi. U 1893-yil 15-dekabrda Daniya fanlar akademiyasi majlisida O’rxun daryosi bo’yidan topilgan yodgorliklarning sirini topganligini ma lum qildi va bu yodgorlik turkiy xalqlar tilida yozilganligini bildirdi. 1894-yil 19-yanvarida V. Radlov “Kultegin” sharafiga qo’yilgan yodgorlikning tarjimasini beradi. R.Melioranskiy 1899-yilda uning qayta tarjimasini taqdim qiladi. O’rxun-Enasoy yodgorliklari yana o’z navbatida uch tarmoqqa bo’linadi: O'rxun yodgorliklari Enisev yodgorliklari Talas yodgorliklari Mo guliston hududidagi O'rxun daryolari b o'y id an top üg an Ku It eg m, Tony u qu q Bu hozirgi Enisey va Tuvadan topilgan yodgorliklardir Hozirgi Jambul viloyatidan topilgan yodgorliklardir 2-jadval , Qadimgi turkiy tili. I. Azimov, M Rahmatov T-2005, 6-bet Bu xil bitiklar faqat O’rxun va Enasoy bo’yidagi emas, ko’kturklar hukmronlik qilgan ulkan hududning deyarli hamma joyida uchraydi. Oltoy atrofi, Talas vodiysi, Kavkaz, Volga, Dunay bo’ylarida ham bu xil yodgorliklar bo’lib, ular bugungi kungacha topilib keladi. Chunonchi, XX asrning 60-70 yillarida Qozog’iston hududida bir qator namunalari topilib e lon qilindi. Shuningdek, ularning doirasi qabrtoshlari bilangina cheklanib qolmagan. Turli-tuman idishlar, uy-xo’jalik ashyolariga bitilgan namunalar ham uchramoqda. Nihoyat, ularning adadi haqida gapiradigan bo’lsak, birgina Enasoy bo’ylaridan topilgan yodgorliklar salkam 250 nafardir. Tosh bitiklarning har biri o’ziga xos mustaqil adabiy-tarixiy asardir. U sheriy yo’lda bitilgan. O’z davrining ruhi singdirilgan. Shu sababli ham I.V. Stebleva ularni «tarixiy qahramonlikpoemalari» deb ataydi. O’rxun va Enasoy tosh bitiklari barcha turkiy xalqlarning adabiy yodgorligidir. O’rxun va Enasoy bitiklari haqida to’laroq tasavvur olish uchun ularni O’rxun bitiklari va Enasoy bitiklari deb alohida guruhlab ko’rsatamiz. O’rxun yodnomalari Ungin bitigi. Bitig Mo’g’ulistondagi Ungin daryosi bo’yidan topilgan. Eltarish xoqonning yaqinlaridan biri Eletmish yabg’u va uning o’g’li Cho’ryo’g’a sharafiga qo’yilgan deb taxmin qilinadi. Bitigda Eltarish xoqonning turk xalqini oyoqqa turg’izib, mamlakatni qayta tiklashi hikoya qilinadi. Bitig so’ngida xoqonning tarixiy xizmati haqida ham fikr yuritiladi. Moyun Chur bitigi. Bitigni 1909- yilda fin olimi G.I.Ramsted Shimoliy Мo’g’ulistonning Selenga daryosi bo’yidan topgan. Мoyun Chur - uyg’ur xoqoni bo’lib, bitig tosh 759- yilda o’rnatilgan. Yozuvda turkiy qavmlar o’rtasidagi jangavor yurishlarning tafsilotlari Moyun Chur tilidan hikoya qilinadi. Voqealar Selenga daryosi atrofida bo’lib o’tadi. Uyg’urlar davlati obod edi. Unga avval Bilga xoqon, keyin Bo’yla Bag’an Tarxan (hukmdor, qo’mondon) xoqonlik qilishgan. Bo’yla Bag’an Tarxan shad (turkiy xoqonlar sazovor bo’lgan eng oliy harbiy unvon)ga ega edi. Bu paytda Moyun Chur 26 yoshda edi, otasining qo’shinida mingboshi vazifasini bajarardi. Qarluqlarga qarshi jangda ishtirok etardi. Bitikda Bo’yla Bag’a Tarxan vafot etishi, xoqonlik Moyin Chur qo’liga o’tishi, lekin xalqning bir qismi Tay Bilga Tutuqni xoqon deb e'lon qilishi, Moyun Chur esa hokimiyatni qo’lga kiritish uchun unga qarshi kurashishi voqealari aks etgan. Moyun Chur bitigi ko’proq tarixiy qimmatga ega. Jang yillari, joy nomlari, qahramonlarning ismi va unvonlari aniq ko’rsatiladi. Bitikda xalq maqollaridan ham unumli foydalanilgan. Masalan, «G’am o’z uyingda» maqoli bir qavmdan o’z qavmiga qarshi chiqqanlar tasvirini umumlashtiradi. Moyun Chur qo’rqmas, adolatli, turkiy xalqlarni ahillikka chaqiruvchi, bo’ysunmaganlarga nisbatan shavqatsiz xoqon ekanligi ko’rsatilgan. Uning obodonchilikka, xususan, qo’rg’onlar, shaharlar qurilishiga rahnamoligi aniq dalillar bilan tasvirlangan. Enasoy yodnomalari Eletmish Bilga xoqon bitigi. Yozuv qahramonlik jangnomasi ruhidagi yodnomadir. Unda o’z xalqidan kuch olib, dushmanni egallagan joyidan quvgan Bilga xoqonning kechinmasi berilgan. U o’z eli va davlatini mustahkamlashning sababini yuqorida Ko’k osmon - Ko’k tangri, pastda qo’ng’ir yer tarbiyalagani va madad bergani, deb tushunadi. Uyuq Turan bitigi. Uchun Qulug Tirig nomli hukmdorning o’z qarindosh urug’lari va xalqidan ajralganligining marsiyasi. U 63 yoshida olamdan o’tgan. Vatandan ajralganligini judolik deb biladi. Oltin kamarini belga bog’lab, bahodirlik namunasini ko’rsatganligini eslaydi. Yodnoma toshida ko’rsatilishicha, u hukmdorlik qilgan hudud Agun Qatun deb atalgan. Elegeshdan topilgan bitig (Bitigtosh kimning kechinmasi ekanligi noma'lum). U xalqi, qarindosh-urug’lari, davlati va xoqonidan ayrilgan. Yodnomada o’z marsiyasini aytayotgan qahramon Tuk Bug’u mamlakatining jangchisi bo’lgan. Unda yuzta dushmanga teng keladigan kuch va iroda bor edi. Ular janubga qo’shin tortadi, sakkiz kishi qahramonlik ko’rsatadi va yo’lbars yilida qahramonlarcha halok bo’ladi Begra bitigi. Tur ismli saroy xizmatchisining yig’isi. U o’n besh yoshida xitoylar tarbiyasida bo’ladi. O’n besh yoshida Tabg’ach xoqoni xizmatiga kiradi. Hayotida ko’p azoblarni ko’radi. Uch o’g’lidan ajraladi. O’z elidan Xitoyga qimmatbaho buyumlarni olib boradi. Yetti bo’ri, bir necha yo’lbars va kiyiklarni o’ldiradi. 67 yoshida vafot etadi. U o’z xalqini bardoshli bo’lishga chaqiradi. Chako’l bitigi. Xoqon Bilga Chikshan xizmatida bo’lgan Chiksin yig’isi. U o’z eli, xoqoni, mamlakati uchun fidoyi inson. Lekin hayotdan faqat g’am-alam ko’radi. Tirikligida sakkiz o’g’lidan ajraladi. Shu sababli o’z nomini «alamli Chiksin» deb ataydi. Lekin xalqi, xoqoni, do’stlariga qilgan xizmatini sharaf deb tushunadi. Oznachennaya qishlog’idan topilgan bitig. Hukmdor Al Inanchuga xizmat qilgan bahodir yig’isi. U dushman bilan xalqi va do’stlari uchun jang qiladi. Shahzoda Kuch Kul tutuq jangda halok bo’lganidan aziyat chekadi. O’ttiz besh yoshida qahramon nomini oladi. Achur qishlog’idagi bitig. Uri bek xoqonga el marsiyasi. Uri o’z elining hukmdori. U el og’asi Inanchu bilganing o’g’lidir. Uning haqiqiy ismi Kuch, qahramonlik laqabi Uridir. Uning mamlakati boy bo’lib, «puli ko’p edi, qora sochidek». Yetti ming sonli qo’shini bor edi. Oltinko’ldagi ikkinchi bitig. Jasoratli qahramon Eran Ulug’ yig’isi. U o’ttiz sakkiz yoshida vafot etadi. Inanchu alplari orasida kurashadi. Tibet xoqoniga elchi jo’natib, undan sovg’a oladi. Ubayt bitigi. Qahramon jangchi Tarxon Sangun yig’isi. U olti yoshida otasidan ajralgan. U El Chur elida bahodirligi bilan shuhrat qozonadi. O’ttiz jangchi bilan dushman pistirmasiga duch keladi va halok bo’ladi. O’rxun-Enasoy tosh bitiglari tarixiylik xususiyatiga ega. Ular hayotdagi aniq shaxslarga bag’ishlangan. Shu bilan birga mifologik tasavvurlar ham ifodalangan. Qadimgi turkiylar mifologiyasiga ko’ra tangri yer va osmonni yaratuvchi, u yagonadir. Tangri turkiylar uchun - ota, yer esa onadir. O’rxun bitiglari Enasoy bitiglaridan epik tasvirning kengligi bilan ajralib turadi. Bu yodgorliklarda ham marsiya va madhiya ruhi yetakchilik qiladi. Lekin voqelikning ifodalanish xususiyatiga ko’ra boshqa janrlarning ham belgisi mavjud. Kultegin va Bilga xoqon yodgorligi badiiy tasvirning yetakchiligi hamda epiklik xususiyati bilan qahramonlik dostonlarini eslatadi. Tonyuquq yodgorligida esa voqealarning badiiy tasviri yetarli darajada emas. Demak, tosh bitiglarda adabiy janr talablariga ko’ra marsiya, madhiya, doston va memuar shakllari mavjud. Tosh bitiklarda badiiy tasvir vositalari, xalq tili boyligidan unumli foydalanilgan. Kultegin asarida turk xalqining tabg’achlar tomonidan ezilishi, zulm o’tkazilishi shunday tasvirlanadi: Turk budun illaduk ilin icqinu idmis, Qaganladuk qaganin jituru idmis. Tabgac budunka barilik Uri oglin kul bolti, Silik qiz oglin kUñ bolti. Mazmuni: Turk budun ellashgan elni buzg'un etmish, Qog’onlangan qog’onni tuban etmish. Tabg’ach budung’a qattiq o’g’illari qul bo’ldi, Suluv qizlari cho’ri bo’ldi. Qadimgi turkiy adabiyotning vorisi hisoblangan bugungi ko’plab milliy adabiyotlar unda o’z tarixini, shakllanish jarayonini, katta hajmli nodir asarlarning tug’ilish ildizlarini ko’radi. XX asr qozoq yozuvchisi M.Avezov shunday yozadi: «har qanday tadqiqotchi yodnomalarni o’qib, «Manas»dagi Manas, Almambet, Kubak, sirnoqlarning qahramonligi bilan yodnomalardagi harbiy yurishlar, janglar, olishuvlar o’rtasidagi parallellikni ko’rishi mumkin». Yodgorliklarning eng yiriklari Tonyuquq, Bilgaxoqon va Kultegin bitigtoshlaridir: Tonyuquq bitigtoshi. Bitigtosh 1897-yilda Ulanbator shahri yaqinida topilgan bo’lib, bir-biriga qaratib qo’yilgan ikki to’rt qirrali tosh ustundan iborat. Tosh ustunlarning biri 170, ikkinchisi 260 sm balandlikda. Yozuv 62 satrni tashkil etadi. Bitik Eltarishning maslahatchisi va sarkardasi To’nyuquqqa bag’ishlab, uning tirikligida 732-716 yillarda yozilgan. Kultegin bitigtoshi . Kultegin bitigtoshi mazkur yodgorliklar orasida ham hajman, ham mazmunan eng salmoqlisidir. Bitik katta marmar toshga o’yib yozilgan. Toshning balandligi 3 metr 15 santimetr, qalinligi 41 santimetr, tub qismi 1 metr 24 santimetr. Marmar taxtaning tepa qismi o’rtasida besh burchakli lavha o’rnatilgan. Lavhada arxar surati aks etgan xoqonlik tamg’asi naqshlangan. Matnning hajmi 66 sm. Toshbitik Kultegin qabriga qo’yilgan. Kultegin turk xoqoni Eltarish xoqonning kichik o’g’lidir. Eltarish xoqon 692-yilda vafot etgan edi. Kultegin 685- yilda tug’ilgan. Akasi Bilgaxoqonning sarkardasi edi. Kultegin 731- yilning 27-fevralida 47-yoshida vafot etadi. Bitigtosh Bilgaxoqon buyrug’i bilan, Yollug’ tegin tomonidan 20 kun davomida yozib tugatiladi. Bilgaxoqon bitigtoshi. Bu bitigtosh ham Kultegin yodgorligi singan O’rxun daryosi bo’yida Shimoliy Mo’g’ilistonning Ko’kshin-O’rxun tumani hududida joylashgan. Har ikki bitigtosh atrofi bir chaqirim atrofida. Bitigtoshning bo’yi uch metr, 45 santimetr. Eni 1 metr, 72 santimetr, qalinligi 72 santimetr. Bizga shikastlangan holda yetib kelgan. Ag’darilib, uch bo’lakka bo’lingan va yozuvlarning ayrim joylari zararlangan. Bitigtosh Eltarish xoqonning katta og’li Bilga xoqon sharafiga o’rnatilgan. Bilga-ulug’ degani. Bilga xoqon 684-yilda tug’ilgan, 18-yil xoqnlik qilgan, 734- yilda yaqin qarindoshlarining biri tomonidan zaharlanib o’ldirilgan. Bitigtosh shu yili o’rnatilgan. Uning muallifi ham Yollig’tegindir. Shu tariqa, yodnomalarning tarixiy, milliy qimmati shuki, ular orqali biz o’tmishimiz, ajdodlarimiz qahramonliklari to’grisida malum tasavvurlarni olamiz. B. Kultegin va Bilgaxoqon bitiglarining boshlamalari to’g’risida Mashhur Kultegin va Bilgaxoqon bitiglarining muallifi adib va tarixchi Yo’llug’ tegin ersa-da, bitiglarning asosiy qismi Bilgaxoqon tilidan so’zlanadi. Ularda xoqonning el-ulusga murojaati, chaqirig’i berilgan. Bitiglar xoqonning quyidagi so’zlari bilan boshlanadi:» t MJ>: s mr*: fiTPh: ■ ¥»4> Л: MTIb: Shmh Farqi: Bilga xoqon bitigida yettinchi nuqtalar oralig’idagi so’z ko’rinishida. S. YE. Malov Kul tegin bitigi boshlamasidagi ushbu jumlani Tänri tag tänrida bolmis, turk bilga qagan bu Udka olurtim shaklida o’qib (S. YE. Malov . 1951, 27) , rus tiliga “ Небоподобный, неборождённый ( собств. “ на небе” или “из неба возникший”) тюркский каган” я ныне сел (на царство)” deb tarjima qilgan ( S . YE . Malov . 1951, 31). Husayn O ’ rqun bu jumlani turkchaga ” GUge benzer gUkte ( mevcud ) olmus Turk Bilge hakan bu zamanda [ iktidar mevkiine ] oturdum ” deya o ’ girgan . ( O ’ rqun . 1987, 22-23) Talat Tegin esa ushbu jumlani turkchaga “( Ben ) Tanri gibi ( ve ) Tanridan olmus Turk Bilge Hakan , bu devirde tahta oturdum ” deya o ’ girgan ( Tekin . 1988, 3, 62). E ’ tibor bersangiz talqinlarning barida umumiy yaqinlik bor : ularda yurt egasi Bilga xoqon o ’ zini “ ko ’ kdan yoki tangridan bo ’ lganligi , yaralganligi ” ni (Небоподобный, неборождённый ( собств. “ на небе” или “из неба возникший ; gDkte ( mevcud ) olmus ; Tanridan olmus ) ta ' kidlamoqda . Bitiglar boshlamasining bundayin talqini turkshunoslarda qiziq bir fikr uyg ’ otgan . Unga ko ’ ra , turk xoqonlari o ’ z nasl - nasablarini Ko ’ k yoki Tangri bilan bog ’ laydilar , o ’ zlarini undan yaralgan deb qaraydilar . Bundayin qarash ularga qadimgi Xitoy falsafasidan o’tgan, degan fikr ustuvor. Lekin bu qarashga qo’shilib bo’lmaydi. Buning raddini bitiglarning o’zidan topamiz. Kultegin va Bilgaxoqon bitiglaridagi xoqonlikning uzoq o’tmishi to’g’risidagi hikoyalar quyidagi jumlalar bilan boshlangan: Uza kUk tanri, asra yagiz yar qilintuqta ikin ara kisi ogli qilinmis. Kisi oglita uzä äcüm apam Bumin qagan, Istami qagan olurmis.- “Yuqorida ko’k osmon, pastda qo’ng’ir yer yaratilganda ikkisining orasida inson bolasi yaralgan. Inson bolalari ustidan ota- bobom Bumin xoqon (va) Istami(lar) xoqon bo’lib (taxtga) o’tirgan” (Kultegin 1). Bilga xoqonning ushbu hikoyasida turklarning olamni anglash haqidagi tasavvur- qarashlari aks etgan. Unga ko’r, yuqorida osmon, pastda yer, ikkisining orasida esa inson bolalari yaralgan. Muhimi, Bumin va Istami to’g’risida so’z borar ekan, ular “ko’kdan yoki tangridan yaralgan” deb emas, (tangrining saylashi, xohish-inoyati bilan) inson bolalari ustidan boshchilik qilish uchun taxtga o’tirganliklari ta’riflanadi. Boshqa bir misol: Bilga xoqon bitigida ikki o’rinda-birinchisi ulug’ bitigning boshlanishi (X.1), ikkinchisi bitigning xotima qismida (Xa.13) shunga o’xshash unvon keltirilgan: Birinchisi Bilga xoqonning, ikkinchisi esa uning kichik o’g’li Bilga Qutlug’ xoqonning unvonidir. S.YE Malov ushbu jumlani Tanri-tag tanri yaratmis turk bilg(a) qagan sabim shaklida transkripsiyaga o’girib, birinchisini ruschaga “ Вот речь моя , подобного Небу , Небом поставленного ( или угодного Небу ) тюркского мудрого ( Бильгя ) кагана ” deb tarjima qilgan (S.YE. Malov 1959, 23) Husayn O’rqun esa bu jumlani turkchaga “ GUge benzer gOgün yarattigi Turk Bilge Hakan [iste benim] sUzum ” deya o’girgan ( Orkun 1987, 58-59). Talat Tegin esa bu jumlani turkchaga “Tanri gibi, Tanri (hukumdar) yapmis, Turk Bilge Hakan , sUzum ” deya o’girgan (Tekin, 1988, 37,99). Bu talqinlarda xoqonga “Ko’k o’rnatgan, ko’k yaratgan, tangri o’rnatgan” ( Небом поставленный , gUgün yarattigi, Tanri (hukumdar) yapmis) sifatlari berilmoqda. Shu o’rinda ushbu jumlani sinchiklab qarasak. Birinchi Tänri tag so’zi “ko’k, osmon” ma’nosida kelgan, u o’zi birikayotgan Tänri (ya’ni xudo) ning sifatidir. Tanri-tag tanri deyilganda “ko’kday (ulug’) tangri” tushuniladi. Keyingi yaratmis- sifatdosh bo’lib, “yaratgan” degani; bilg(a) qagan ga qo’shilayotgan turk so’zi etnos emas, balki “jasur, bahodir” degan ma’noda kelgan. So’nggi sabim -“mening so’zim, buyrug’im, yorlig’im” degani. Shularga tayanib, ushbu boshlamani quyidagicha talqin etishimiz mumkin: “Ko’kday (ulug’) tangri yaratgan jasur Bilga xoqon so’zim” Aslida, bu Bilga xoqonning unvonidir. Keyinchalik uning o’g’li Qutlug’ ham otasining unvonidan foydalangan. Shu unvon bilan ulug’ bitigning boshlanishida Bilga xoqonning, bitig xotimasida esa Bilga Qutlug’ xoqonning yorlig’I berilgan. Bilga xoqon bitigidagi ushbu boshlamada ham xoqonning sifati “ko’kdan bo’lgan”, “tangridan bo’lgan” deb emas, “Ko’kday (ulug’) tangri yaratgan” (Tanri- tag tanri yaratmis) deya qayd etilmoqda. Bu boshlama xoqonning el-ulusga yo’llagan yorlig’ining unvonidir. Unvon uch komponentdan tuzilgan: birinchisi yaratganning e'tirofi (Tânri-tag tanri yaratmis), ikkinchisi xoqonning oti va unvoni (turk bilg(a) qagan, uchinchisi esa “so’z, farmon, yorliq”ning xoqonga qarashliligini anglatuvchi bo’lak (sabim) O’rta asrlarda bitilgan turkiy yorliqlarning boshlamasida ham bazan yorliq yo’llayotgan yurt egasining darajasi, unvoni qo’shib yozilgan. Masalan, Shohruh Mirzoning 1422-yili yozilgan nishoni Sahruh bahadur shaklida keladi. Ushbu birikmadagi bahadur so’zi yuqori tabaqa kishilariga beriluvchi nisbani, unvonni bildiradi. Qiyos uchun turkiy yorliqlar boshlamasida qo’llangan abu-l-muzaffar, abu-l-g’azi unvonlarini eslash kifoya. Bilga xoqon unvonidagi sabim- “mening so’zim” degani emas, balki “mening murojaatim, mening yorlig’im” ma’nosidadir. Turkiy tilning keyingi bosqichida sab( ~saw) so’zi iste’moldan chiqib, uning o’rnida so ’z kalimasi qo’llana boshladi. Endi rasmiy hujjatlar boshlamasida ham qadimgi sab(~saw) o’rnini so’z egalladi. Bu ham tarixiy an'anaga muvofiq holda “buyruq, farmon, yorliq” ma’nolarini beradi. Yuqoridagilar asosida Bilga xoqon bitigidan o’rin olgan yorliqlar boshlamasini shunday talqin etish mumkin: “Ko’kday (ulug’) tangri yaratgan qudratli Bilga xoqon so’zim”. Bilga xoqon ham, uning o’limidan keyin esa o’g’li Bilga Qutlug’ ham o’z yorliqlarini ana shu unvon bilan boshlaganlar. Ushbu boshlamada barcha komponentlarning to’la-to’kis, lo’nda, ixcham holda muayyan qolipga jaylashganligi ko’k turk hujjatchiligida rasmiy hujjat unvonlarining uslub jihatdan anchayin takomillashganidan darak beradi. Yunon yozuvi - finikiy yozuvidan kelib chiqqan alifboli (harf—tovushli) yozuv; taxminan mil. av. 9—8-asrlarda paydo bo lgan. Eng qadimiy yodgorliklari mil. av. 8—ʻ 7-asrlarga mansub. Turi va harflar to plami jihatidan qadimiy frigiy alifboli yozuviga ʻ (mil. av. 8—7-asrlar) yaqinroqturadi. Yunon yozuvida, finikiy konsonant (undoshli) alifbosidan farqli ravishda, undoshlarni ifodalovchi harflardan tashqari unlilarni ifodalovchi harflar ham paydo bo ladi. Bu yozuv taraqqiyotidagi yangi bosqich sifatida ʻ katta umummadaniy ahamiyatga ega bo ldi. ʻ Alifboli yozuv paydo bo lgungacha greklar chiziqli bo g in yozuvidan foydalanganlar ʻ ʻ ʻ (qarang Chiziqli yozuv ). Alifboli Yunon yozuvi 2 tarmoqqa bo lingan: g arbiy va ʻ ʻ sharqiy. G arbiy Yunon yozuvi, o z navbatida, ayrim belgilarning yozilishidagi ʻ ʻ xususiyatlari bilan ajralib turuvchi bir qancha mahalliy ko rinishlarga ega bo ladi. ʻ ʻ Sharqiy Yunon yozuvi klassik Yunon yozuvi va vizantiy yozuvi tarzida rivojlandi, qibtiy (kopt), got, slavyankirill, shuningdek, arman, qisman gruzin yozuvlariga asos bo ldi. G arbiy Yunon yozuvi asosida esa etrusk, lotin va qadimiy german runik ʻ ʻ yozuvlari paydo bo ldi. ʻ Klassik umumyunon alifbosi (mil. av. 4-asrdan) 27 harfdan iborat bo lib, shu asosdagi ʻ matnlar chapdan o ngga qarab yozilgan. "Stigma", "koppa", "sampi" belgilari faqat ʻ sonlarni ifodalash uchun qo llangan, keyinchalik alifbo qatoridan chiqarilgan. Yangi ʻ yunon (grek) alifbosi 24 harfdan iborat. YU.yo.ning bir necha turlari, ko rinishlari bo lgan: tosh, metall, sopol kabi qattiq ʻ ʻ jismlarga bitilgan m o numental yozuv (qat iy kvadrat shaklli, qirrador yozuv; mil.av. ʼ 8-asr dan), unsial yozuv (dumaloqroq shaklli, nlmoqsimon yozuv; mil.av. 4-asrdan papirusda, mil. 2-asrdan pergamentda), kursiv yozuv (tez yoziladigan, qo lyozma ʻ shaklidagi yozuv, mil. 3-asrdan). 13-asrdan kichik minuskul (kichik harflardan iborat yozuv) barqarorlashib, dastlabki yunon bosma shrifti (15-asr) uchun asos, andoza bo ladi. Hoz. yunon bosmacha harflari 17-asrda yaratilgan. ʻ Xulosa Qadimgi turkiy til leksikasi mazkur tilning qaysi dialektlar asosida shakllanganini ko’rsatishi bilan diqqatga sazavor. Shuningdek, malum bir davrga oid nutq xususiyatlari, xalqning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayoti, dunyoqarashi, xullas, imkoniyatning moddiy, manaviy va maishiy hayoti bilan bog’liq hamma jihatlar leksikada aks etadi. Qadimgi turkiy tilning leksik qatlami ham o’ziga xos. Bu tilning leksikasidagi o'ziga xoslik shundan iboratki, qadimgi turkiy qabilalarning tillaridagi leksik qatlam, tilning boshqa sathlariga qaraganda, qadimgi turkiy adabiy tilning shakllanishida katta vazifa bajargan. Qadimgi turkiy til leksikasi asosan turkiy so’zlardan iborat. Ozlashgan qatlam oz miqdorni tashkil etadi. Qadimgi turkiy til leksikasining asosiy qismi barqarordir. Bu barqarorlikni hozirgi o’zbek tili bilan qadimgi turkiy til leksikasi qiyosida ko’rish mumkin. Garchi qadimgi turkiy tildagi grammatik shakllar ozgargan bo’lsa-da, aksariyat so’z o’zaklari saqlangan. Misol uchun Kultegin bitigtoshining 1-satridagi parchani olib ko’raylik: Uza kUk tanri asra yagiz yir qilintuqta ikin ara kisi Ugli qilinmis- yuqorida ko'k osmon, ostda qora yer qilinganda, ikkovining orasida inson bolalari yaratilgan. Bu parchadagi asra va yagiz so’zlaridan tashqari barchasi hozirgi o’zbek tiliga ayrim fonetik va grammatik shakllar o’zgarishlari bilan yetib kelgan, bu so’zlarning manolari saqlangan. Shuningdek, qadimgi turkiy tildagi evfemizmlar ham ko’chimning bir turi bo’lib, noxush salbiy hodisa va harakatlarni okkazional ma no ifodalab, anglashilgan hodisaning tub mohiyatini yashirish uchun qo’llanadi. Antonimlar ham qadimgi turkiy tilning leksik qatlami boyishida katta ahamiyat kasb etgan. Sinonimlarning esa turli belgilari mavjud bo’lgan. Ya’ni, qadimgi turkiy tilda sinonimlarning quyidagi korinishlarini ajratish mumkin: 1. O’xshatish manoli so’zlar sinonimlar qatorini hosil qiladi. 2. Yaqin manoli so’zlar sinonimlar qatorini hosil qiladi. 3. Bir tushunchani anglatuvchi yoki bir buyumni bildiradigan so’zlar sinonimlar qatorini hosil qiladi. Ma'lum kontekstda sinonimik qator tarkibidagi u yoki bu so’zni qo’llash ekspressiv-stilistik xususiyat hosil qiladi. Jumladan, Tabgac qaganqa alin tUrüsin ali birmis-tabg'ach xoqoniga davlatini, hukumatini olib beribdi. Parchadagi alin tUrusin so’zlari bir sinonimik qatorni tashkil qilgan bo’lib, yaqin ma'noli so’zlardan hosil qilingan. On oq bodun amgak kUrti, acumiz, apamiz tutmis yar sub idisiz bolmazun tiyin az bodunug itip yar.. - o’n o’q xalqi zahmat chekdi. Bobomiz, ajdodimiz boshqargan yer-suv egasiz bo’lmasin deb az xalqini tartibga solib yar.. -parchada acumiz, apamiz so’zlari bir sinonimik qatorda joylashgan. Aci- “Devoni lug’atit-turk”(MK)da keksa ayol deb berilgan, mazkur matnda esa, bobomiz ma'nosida qo'llanilgan. Yoki apa so’zi “Devoni lug’atit-turk”da ona ma'nosida berilgan. Kulteginda esa, ajdodimiz deb tarjima qilinganini va shu ma'noda qo’llanilganini uchratamiz. Umumiy tarzda ular bir-biriga juda yaqin, shuningdek apa qadimgi turkiy tilda faqat ona ma'nosida emas, o’zidan katta ulug’larga, yurt boshqaruvchilarga nisbatan ham qo’llanilgan. Qadimgi turkiy til leksik qatlamida yana antonimlarning ham qo’llanganligini ko’ramiz. Qarama-qarshi ma'noga ega bo’lgan leksik birliklarning semantik munosabatlari ko’rinishlari antonimlardir. Qadimgi turkiy tilda ham antonimlarni belgilash mezonlari mavjud. Birinchi mezon shuki, leksik birlik kontekstda antonimlarni hosil qiladi. Shuningdek, antonimlarning zid ma'nosi konteksda o’zaro bir-biriga bog’liq holda yuzaga keladi: Yalañ bodunug tonlug, cigan bodunug bay qiltim, az bodunug tirgiru igittim. Yalang xalqni to ’ngli, qashshoq xalqni boy qildim, oz xalqni ko ’paytirdim. Qadimgi turkiy tilning leksik qatlami asosan XII asrgacha bo’lgan turkiy tillar davriga mansub. X-XII asr tilidagi leksik qatlamda ayrim o’zgarishlar bor. Bu o’zgarishlar qadimgi turkiy matnlardagi oz miqdordagi arab-fors so’zlari hisobiga bo’ldi. VII-XIII asrdagi o’rxun-enasoy yodgorliklariga nisbatan X-XII asrlardagi uyg’ur-turk yozuvidagi turkiy tillar leksik qatlami boy. Bunga sabab, bir 1. omondan, qadimgi turkiy tilning qo’llanish hududi kengaydi, ikkinchidan, adabiy tilning grammatik qurilishida kitobiylik ustun bo’la bordi. VII- IX asrdagi qadimgi turkiy til leksik qatlami so’zlashuv nutqiga asoslanib, unda o’g’uz dialekti yetakchilik qilgan. Bu davrda mavhum tushunchalarni ifodalash ko’p bo’lmagan, yani ifoda vositalari sodda bo’lganini ko’rish mumkin. Qadimgi turkiy yodgorliklarning barchasida hayvon nomlariga duch kelamiz. Bu holat birinchidan, qadimgi xalqlarning totemistik qarashlari bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchidan hayvonlar tabiatidagi qo’rqmaslik, dadillik xalqning ma’naviy hayotiga ta’sir qilgan, ularga o’xshashga harakat qilingan. Shu sababdan ham turkiy bitiklardagi hayvonlar nomlari bilan tanishish turkiy xalqlarning hali ochilmagan e’tiqodlari, rasm-rusmlarini anglab olishimizda katta ahamiyatga egadir. 2. Yozma obidalarda uchraydigan toponimlar, yani joy nomlari shu davr xalqning kundalik moddiy, madaniy turmushi haqida malumot beradi. Toponimlarning turli xil nomlari o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmasdan, o’sha davr aholisining etnik kelib chiqishi va tarqalish hududiga qarab nomlanishi tarixiy malumotlarni ham taqdim qiladi. Shuningdek,toponimlar tadqiqi omonim so’zlar, antonim va qo’shma so’zlar haqidagi bilimlarimizni mustahkamlaydi. Chunki qadimgi turkiy tilga oid ko’plab joy nomlarining tarkibi o’zaro qarama qarshi so’zlardan, qo’shma so’zlardan tashkil topgan. 3. Obidalarda urug’ va qabilalar nomlarini aniqlash, ularni leksik-semantik tomondan tahlil qilish juda qiyin vazifadir. Chunki buning uchun etimologik kuzatishlar olib borish talab qilinadi. Kultegin, Bilgaxoqon, Tonyuquq bitiglarida etnonimlarni ajratishda ham etimologik lug’atdan foydalanildi. Toshbitiglarda urug’ va qabilalar nomlarini o’rganish orqali ajdodlarimizning yashagan va turkiy qabilalarning tarqalgan hududlari yanada oydinlashadi. Etnonimlarning har bir qabila bayrog’i, y a n i tug’i asosida nomlanishi esa, qadimgi turkiylarda boshqaruv tizimining yuqori darajada takomillashganidan dalolat beradi. Foydalanilgan adabiyotlar 1.Ahmedov B. O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari (qadimgi va o’rta asrlar) – Т ., 1992. 2. Sagdullayev A. Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. – T., 1996. 3. Qayumov A., Ishoqov M., Otaxo’jaev A., Sodiqov Q. Qadimgi yozma yodgorliklar O‘quv qo‘llanma. - T.: “Yozuvchi”, 2000. 4. Xo’jayev A., Xo’jayev K. Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi. – T., 2001. 5. O’zbekiston Milliy Enseklopediyasi 1 – 12 jildlari. 6. Choriyev Z., Shaydullayev Sh.O’zbekiston hududida yozuvning paydo bo’lishi va taraqqiyoti. – T., 2007. 7. Rahmonov N., Matboboyev B. O’zbekistonning ko’hna turkiy – run yozuvlari. – T., 2006.

Mavzu:VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklar. Reja Kirish Asosiy qism. I bob 1.1. VII-VIII asrlarda yozuvlar va bitiklarning o’rganilishi. 1.2. Yenisey bitiklar va ularning o’rganilishi. II bob 2.1 O’rxun yodnomalari va ularning yaratilishi. 2.2 Enasoy yodnomalari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish Yenisey bitiklari – mashhur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov tomonidan XVII asr oxirida yenisey havzasidan (hozirgi Xakas avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. S.U.Renezovdan keyin ushbu bitiklar haqida shvetsiyalik harbiy asir F.Stralenberg (Tabbert) ham ma'lumot beradi. U yenisey havzasidagi qabrlardan toshga o‘yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuvlar haqidagi ma'lumotlar birinchi marta XIX asrning birinchi choragida “Sibirskiy vestnik” jurnalida e'lon qilingan. 1889 yili fin olimlari yeniseydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini tuzganlar. Mo‘g‘ulistondan topilgan bitiklar. Bular orasida To‘nyuquq, Kul tegin , Bilga xoqon va Ongin bitiklari muhim o‘rin tutadilar. To‘nyuquq bitigi – Ulan-Batordan 66 km janubiy – sharqda, Bain Sokto manzilida joylashgan. Ikkinchi turk hoqonligining asoschisi Eltarish hoqon (681 – 691 y.y.)ning maslahatchisi sarkarda To‘nyuquqqa atalgan bo‘lib, 712 – 716- yillarda yozilgan. Er–xotin Klemenslar tomonidan 1897 yili topib o‘rganilgan. V.V.Radlov tomonidan 1899 yili, V.Tomsen tomonidan 1922 yili, X.Sheder tomonidan 1924 yili, D.Rodss tomonidan 1930 yili, G.Aydarov tomonidan 1971 yili yaxshi o‘rganilgan. Bitik nemis, daniya, ingliz va rus tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. G‘.A.Abduraxmonov hamda A.Rustamov tomonidan o‘zbek tiliga qisqacha tarjima qilinib 1982 yili chop etilgan. Kul tegin bitigi – Bilga hoqonning (716 – 734 y.y.) inisi 731 yili vafot etgan Kul tegin sharafiga yozilgan. Mo‘g‘uliston Kosho Saydan vodiysida Ko‘kshin O‘rxun daryosi bo‘yidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrinsev tomonidan 1889 yili topilgan. Bitik V.V.Radlov tomonidan 1891 yili, A.Xaykel tomonidan 1892 yili, V.Tomsen tomonidan 1896 yili, P.M.Melioranskiy tomonidan 1897 yili, X.Sheder tomonidan 1924 yili, S.ye.Malov tomonidan 1951 yili, G.Aydarov tomonidan 1971 yili yaxshi o‘rganilgan. Bitik nemis, fransuz, ingliz va rus tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. G‘.A.Abduraxmonov hamda A.Rustamov tomonidan o‘zbek tiliga qisqacha tarjima qilinib 1982 yili chop etilgan. Bilga hoqon bitigi – Kul tegin bitigidan 1 km janubiy – g‘arbda Ko‘kshin O‘rxin daryosi havzasidan topilgan. Obida 735 yili bitilgan. Bitik V.V.Radlov,

S.ye.Malov, V.Tomsen, P.M.Melioranskiy tomonidan o‘rganilgan va chop etilgan. Ongin bitigi – Mo‘g‘ulistonning Kosho Saydan vodiysidan Kimga atalgani aniq ma'lum emas. Ba'zi fikrlarga qaraganda Eltarish hoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga 735 yili, boshqa fikrga ko‘ra Qopog‘on hoqon (691–716 y.y.)ga, yana boshqa ma'lumotlarga qaraganda Bilga hoqonning harbiy boshliqlaridan Alp Eletmish sharafiga tax.731 yili qo‘yilgan. Bitik 1892 yili V.V.Radlov va 1957 yili J.Kloson tomonidan o‘rganilib, rus va ingliz tilida nashr qilingan. Yuqorida keltirib o‘tilgan Mo‘g‘ulistonda topilgan bitiklardan tashqari Qorabalsag‘un shahri (Ulan – Batordan 400 km janubda joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xoyto Tamir, Cho‘yren, Beyshin–Udzur, Bayan – Xo‘ngir kabi joylardan topilgan yozuvlar ham muhim ahamiyatga egadir. Oltoydan topilgan bitiklar – Chorish, Katandi daryolari. Qo‘shog‘och hamda tog‘li hududlardan topilgan bitiklarni aytib o‘tish mumkin. Ushbu bitiklarning O‘rxun – yenisey bitiklaridan farq qiladigan tomonlari shundan iboratki, bu bitiklar etnografik materiallarga boydir. Oltoydan topilgan yozuvlar P.M.Melioranskiy, E.R.Tenishev, A.K.Borovkov, K.Seydakmatov, V.M.Nadelyaev, D.D.Vasilev tomonidan e'lon qilingan. Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar – Turfon vohasidagi g‘orlarda joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o‘rin tutadi. Bitiklar asosan V.Tomsen tarafidan chop etilgan. Qozog‘iston hamda Qirg‘izistondan topilgan bitiklar – ushbu bitiklar XX asrning 60– 70 yillarida topilgan. Lekin, hali to‘liq o‘rganilmagan. Bular orasida Talas vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqo‘rg‘on, Urjor, Sirdaryo, Ila, Olma ota, Tolg‘ar, Tinbas) topilgan bitiklar muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Qozog‘iston hamda Qirg‘iziston hududidan topilgan bitiklarning ba'zilari S.Sodiqov, M.ye.Masson, A.N.Bernshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboev, Ch.Jumag‘ulov hamda G.Karag‘ulovlar tomonidan o‘rganib chiqqilgan va e'lon qilingan. Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga yozilgan) – Farg‘ona, Oloy vodiysi hamda Janubiy O‘zbekiston va Tojikiston hududidan, ya'ni Bekobod, Isfara, Marg‘ilon, Andijon, Quvasoy, O‘sh, O‘zgan, Kofirnihon, shuningdek So‘g‘ddan ham topilgan. Ushbu bitiklar A.N.Bernshtam, B.A.Litvinskiy, V.A.Bulatova, E.R.Tenishev,

Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan o‘rganilgan. Turkiy bitiklar o‘z navbatida Markaziy Osiyo tarixiga oid qadimiy yozma manbalardan biri bo‘lib, Markaziy Osiyo shu jumladan, O‘zbekiston hududlarining ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy va madaniy tarixi haqida ma'lumot beruvchi bitiklardir. Qadimgi turkiy til qavmlarining o’zlari kabi ko’hna zamonlardan buyon mavjuddir. Yevropa olimlaridan ba zilari qadimgi turkiy urug’larning paydo bo’lgan davrini miloddan oldingi o’ninchi ming yillikka olib borib bog’laydilar. Demak, turkiy og’zaki til ham shu davrga borib taqaladi. Ammo bu degani - ilk yozuv yodgorliklari paydo bo’lmasdan oldin ham qadimgi turkiy adabiy til mavjud edi, degan qarashning to’g’riligini belgilamaydi. Bunday taxminlarning ilmiy asoslari yetarli emas. Adabiy til faqat yozma matnlarda aks etadi, yozuv paydo bo’lgunga qadar yetib kelgan voqealar adabiy tilning mezonlarini aslo belgilay olmaydi. Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit- turk” asarida turkiy tilning mavqei to’g’risida shunday deyiladi: “Ishonchli bir buxorolik olimdan va nishopurlik boshqa bir ishonchli olimdan shunday eshitgan edim, ular bu so’zni payg’ambarga nisbat berib aytgan edilar: payg’ambar qiyomatning belgilari, oxirzamon fitnalari va o’g’uz turklarining xuruji haqida gapirganda, shunday degan edi: “turk tilini o’rganing, chunki ularning hukmronligi uzoq davom etadi” 1 . Turkiy tilning Sharqdagi tillar orasida qadimdan mavqeini belgilovchi bu dalil albatta e'tiborga loyiq. E'tiborga loyiq tomoni shundaki, sharqdagi boshqa tillarga nisbatan turkiy qavmlarga va ularning tillariga alohida diqqat qaratilgan. Buning boisi esa turkiy tilning keng hududga tarqalgani edi. Shuning uchun ham bunday etiborli tilda badiiy asarlar, yilnomalar yaratilmasligi mumkin emas. Qadimgi turkiy tilning holati, taraqqiyoti tog’risida asl manbalar keng ishonchli va to’laqonli ma lumotlarni beradi. Qadimgi turkiy-run yozuvidagi yodgorliklarini, moniy va eski uyg’ur-turk yozuvidagi yodgorliklarni, Qoraxoniylar sulolasi davrida yaratilgan yozma yodgorliklarni asl manba sifatida ko’rsatish mumkin. Mazkur turkiy yozma yodgorliklar hududiy jihatidan va maqsadiga ko’ra turlichadir. Am mo hamma yodgorliklarning til xususiyatlarini birlashtirib turadigan bitta omil shuki, XIII asrgacha qadimgi turkiy yozma yodgorliklar tili ayni paytda mahalliy dialektlar ham bo’lib, adabiy til sifatida foydalanilgan. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar - adabiy tilning taraqqiyotini ko’rsatib turadigan asosiy 7

Ana shu yodgorliklarga tayangan holda, qadimgi turkiy adabiy til murakkab jarayonni bosib o’tganini e tiborga olish lozim. Qadimgi turkiy adabiy tilning taraqqiyotida xalq og’zaki ijodi tili va tarjima asarlari tili ham katta rol o’ynagan. Qadimgi turkiy adabiy tilning mazkur manbalari bu davrdagi til xususiyatlarining xilma-xilligini ko’rsatadi. Shu bois qadimgi turkiy adabiy til tushunchasi faqat turkiy-run yozma yodgorliklari tili bilan chegaralanib qolmaydi , balki qoraxoniylar davri so’nggigacha bo’lgan adabiy tilni ham o’z ichiga oladi . Bu davr adabiy tilida ko’zga yaqqol tashlanadigan alomatlar shundan iboratki, budda va moniylik sherlari tili o’rxun yodgorliklaridan farq qildi, budda va moniylik she rlari orqali qadimgi turkiy adabiy til xalq og’zaki ijodi asarlari tiliga yaqinlashdi, “Oltin yorug’” dostoni o’g’uz, qorluq va boshqa bazi dialektlarni o’zida mujassamlashtirdi, ayni paytda grammatik shakllardagi an anaviylik bilan birga, eski o’zbek tiliga oid qo’shimchalar paydo bo’ldi. (Xususan, kelishiklarda) Qadimgi turkiy adabiy tilning qadimiyligi, xususan, miloddan oldingi davrlardagi holati to’g’risida yozma manbalarda unchalik ko’p malumotlar yo’q. Xitoy yilnomalaridagina ba zi ma lumotlar berilgan. Turkiy til va yozuvning qadimiyligi to’g’risida Xitoy manbalarida berilgan ma lumotlarni turkiy-run yodgorliklaridagi malumotlar to’ldiradi. Yozuv va til to’g’risida so’z ketganda, ma lum yozuv shaklining ko’plab xalqlarga tez suratda tarqalishi nazarda tutilmaydi. Umumxalq tili ya ni dialektlararo muloqot vositasi yozma shaklni oladi. Mazkur til bir yoki bir nechta dialektlar asosida shakllanganmi yoki yo’qmi - bu unchalik ahamiyatli emas. Qadimgi turkiy yodgorliklar o’zgarmagan, asl holatini saqlagani va barcha turkiy qabilalar uchun yagona bo’lgani uchun, adabiy til xususiyatini o’zida gavdalantiradi. Adabiy tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va leksik tarkibi ayni shu yodgorliklarda mujassamlashgan. Qadimgi turkiy-run yodgorliklari adabiy tilni o’zida ifodalar ekan, qadimgi turkiy tildagi bu jarayonga nisbatan koyne terminini qo’llash maqsadga

O'xshashlar

Toxariston ilk oʻrta asrlarda VI - VIII asrlarda .
VI-VII asrlarda Sug’d, Farg’ona va Xorazm
V-VIII ASRLARDA MARKAZIY SUG‘DDAGI IQTISODIY MUNOSABATLAR IQTISODIY BOShQARUV
Tarix fanini o'qitishda toponimik ma'lumotlar, 1
O’rta_Osiyo_hududida_ilk_yozuvning_paydo_bo’lishi_va_turkiy_bitiklar