XIZMAT OTLARI TRENINGI VA DRESSIROVKA QILISH ASOSLARI. Reja: 1. Qulunlarni qo’lga o’rgatish. 2. Toylarni mashqqa tayyorlash 3. Qulunlarning mo t sion – treningi 4. Toylarning otxonadagi rejimi 5. Toylar treningining vazifalari 6. Toylarni minishga o’rgatish 7. Ishchi yo’lakchaga chiqish 8. Bir yashar toylarning yozgi treningi 9. Ot allyurlari va ularning ahamiyati

1. Qulunlarni qo’lga o’rgatish . Yangi tug’ilgan qulunning shartli – reflektor faoliyati qachon boshlanadi? Bunga aniq javob berish qiyin. Kuzatishlar bu jarayon qulun tug’ilgandan so’ng birinchi kunlardan boshlanishini ko’rsatadi. Mashq qildirishning bu muhim davrida odamning aralashishi b i r i n c h i navbatda muloyim bo’lishi lozim. Odam ovozi ko’p marotaba ko’rish, eshitish va sezish omillari bilan qo’shilib, qulunning kelajakdagi harakatlari va xulqiga asos soladi. Qulun qo’pol va muloyim ohanglarni juda tez ajrata oladi va shartli – reflektor faoliyat qonuniyatiga asosan, odam buyruqlarini bajarishga boshlaydi. Qulun tug’ilgandan keyin 20 kun o’tgach unda shartli reflekslarni ishlab chiqarishga kirishiladi. Birinchi navbatta qulunni o’z o’rnidan turib otboqar ishi uchun joy bo’shatishga o’rgatish lozim. Buning uchun otboqar dennikka kirib muloyim, lekin qatiy ohangda qulunga qarab "tur" deyishi lozim. Bunda qo’l bilan birorta harakat qilinsa yanada yaxshi bo’ladi. Keyin u qulun oldiga borib ehtiyotkorlik va muloyimlik bilan uni yotgan o’rnidan turg’izib, iloji bo’lsa kichik sabzi bo’lagini berishi lozim. Refleksii tez va mustahkam ishlab chiqish uchun qo’yidagi talablarga rioya qilish zarur : 1. Mashq bir kunda bir necha marotaba o’tkaziladi. 2. Otxonada tinchlik saqlanadi. 3. Qo’llanadigan qo’zg’ovchi usullar va vositalar bir xil va doimiy bo’ladi. 4. Ishlab chiqilgan refleks doim o mustahkamla nadi . Qulunni urish yoki unga nisbatan qo’pol munosabatda bo’lish katiyan man etiladi. Bir xafta – 10 kundan so’ng qulunga no’xta kiygiziladi. No’xta yengil va ixcham bo’lishi kerak. Birinchi kun da no’xta 2 soatga, keyinchalik yarim kun ga – ertalabdan tushgacha kiygiziladi. No’xtani o hista va e’tibor bilan kiygizish lozim. Qulun no’xtaga to’liq o’rgangandan so’ng uni otboqar o’z qo’llarida ushlab , qulunni harakatga o’rgatishi kerak. Buning uchun otboqar quluning chap tomonidan turib , no’xta xalqasidan ushlab uni dennikdan onasi orqasidan yetalab chiqarishi lozim. Bunda qulunning tanasi biror narsaga urilib shikastlanmasli gi kerak.

Qulun tashqariga chiqarilgandan so’ng no’xtaning xalqasiga yengil jilov bog’lanadi. Otboqar chap qo’liga jilovning ikki uchini oladi, o’ng qo’lida esa no’xtaga jilov bog’langan joyini ushlab qulunni ohista onasining orqasidan ergashtirib yurgizadi. Bir necha kundan so’ng qulun onasining yonida doimo yurgiziladi. Qulunni yurgizganda unga qarash mumkin emas, aks holda u yurmaydi, orqasiga tisariladi. Keyinchalik qulunlarga ikki tarafga tortib bog’lash, taqalash, yurgizish reflekslari o’rgatiladi (ishlab chiqiladi).2. Toylarni mashqqa tayyorlash Otlarni yuganga o’rgatganda dastlab u no’xtaning ustidan erkin kiygiziladi va toy no’xtaning uchidan ushlab yetaklanadi. Yetakka yaxshi moslashgandan keyin, 8 – 9 oylik toylar maxsus qurilgan y o p i q xonalarda (manejda) yoki ochik xavoda (kordada) aylanib chopishga o’rgatiladi. Yopiq xonalarda toyni jilovsiz aylanib chopishga o’rgatish mumkin. Buning uchun o’rgatavchi xona o’rtasida turib, toyning chopishini uzun kamchi bilan boshqaradi. Choptirish mashqi davrida, asta–sekin, toyni bir xil yurishdan ikkinchi xil yurishga o’rgatish kerak. Toy bir yoshga to’lganda egar– jabduqqa va aravaga qo’shishga o’rgatiladi. Aravaga qo’shiladigan toy jilovga o’rgangan bo’lishi lozim. Aravaga yoki kachalkaga (2 g’ildirakli sport aravasi) faqat egar – jabduq, yugan, jilov orqali boshqarilishga, o’nga, chapga burilishga va to’xtashga to’liq o’rgangan toylar qo’shiladi. Issiq kunlar boshlanishi bilan mashq to’xtatilib, toylar 1,5 – 2 oy muddatga yalovga erkin qo’yib yuboriladi, undan keyin tizimli individual mashq qildirishga o’ tiladi. O’rgatavchi toylarning yoshiga, rivojlanishiga va mashqni bajarish qobiliyatiga qarab, ularni guruhlarga bo’ladi. Har bir guruh uchun kalendar ish rejalari tuziladi. Bajariladigan ish rejasida yo’rtish turlari va yaylovga olib chiqish vaqti aniq ko’rsatiladi. Yaxshi rivojlangan, o’rtacha semizlikda, qobiliyati yuqori bo’lgan toylar sinash uchun ippodromga yuborish uchun tayyorlanadi. 3. Qulunlarning mo t sion – treningi Qulun tug’ilishining birinchi kunidan, uning kerakli harakatlari doimo trenerlik rejimi bo’yicha bajarilishiga e’tibor berish kerak. Motsion – treningni

bajarish, ya’ni toylarning to’liq, yaxshi harakatlanishini ta’minlash maqsadida, ularni yaylovga yoki otxona yonida qurilgan levadaga kun bo’yi erkin holda yurgizish uchun chiqarish lozim. Cho’l yoki yaylov sharoitida mosionni (sayr) o’tkazish uchun qulunlar uyuri ikki chavandoz kazatuvida chiqariladi. Bir chavandoz uyur oldida keta turib unga tezlik, kerakli allyur va yo’nalishni ko’rsatadi. Ikkinchi chavandoz uyur orqasida yurib, uning cho’zilib ketmasligi va tarqalmasligini kuzatadi. Sayr qilish masofasi 3–4 km tashkil qiladi. Sayr ohirida qulunlarning c h o p i b h a r akatlanishi albatta oddiy qadamlab yurish bilan tugallanadi. Allyurlar almashinib turishi trener orqali kuzatiladi va belgilanadi. Qulunlarning ahvoli, sog’ligi va rivojlanishiga qarab ularni i k k i guruhga bo’lish maqsadga muvofik. Qulunlarni yaylov, levada yoki otxona yaqinida qurilgan levadada mosion qildirish mumkin. Motsion – trening rejimi bilan qulunlar 10–12 oylik bo’lganlaricha tarbiyalanadi, keyin esa ular umumiy biyalar to’dasiga o’tkaziladi. 4. Toylarning otxonadagi rejimi Qulun hayotining dastlabki 3–4 kunida maxsus bo’linmada saqlanadi, so’ngra u onasi bilan mosionga chiqariladi va kun sayin uning sayr qilish muddati uzaytirilib boriladi. Biyalar 5–7 kunlik qulunlar bilan kichik guruhlarda asraladi. Quluni 10–15 kunlik bo’lganda esa biya umumiy podaga qo’shiladi. Qulunlar dastlabki 1 oy mobaynida o n a s i n i har soatda emishi kerak. 1–1,5 chi oyidan boshlab qulun o’simliklar bilan oziqlana boshlaydi. Hayotini ikkinchi oyidan uni o’rgatish boshlanadi. Qulun konsentrat oziqlarni dastlab 200–300 g dan, onasidan ajratish davrida esa 3 –3,5 kg dan iste’mol qilishi kerak. Qulunlar onasidan 6–7 oyligida ajratiladi va jinsi bo’yicha guruhlarga bo’linadi (avgust, setyabr, oktyabr oylarida). Onasidan ajratilgan qulunlar bittadan yoki ikkitadan bo’lmalarga joylashtiriladi. Bo’lmalar kengligi 9 m 2 atrofida bo’lishi lozim. Bo’lmalar avtomatik suvdon bilan jixozlangan, quruq va yorug’ bo’lishi zarur.

10–15 bosh qulunlar zallarda (75 m 2 ), umumiy guruhda saqlanishi mumkin . Bo’lmalar kuniga 2 marotaba, zallar esa asrash davrida 1–2 marotaba tozalanadi. Yosh toylar 1 kunda 4 marta oziqlantiriladi. Konsentralar ertalab, peshin va kechqurun beriladi. Pichan 3 marta, shirali oz u q a l ar 2 marta beriladi. Kech va nimjon tug’ilgan hayvonlar alohida ajratiladi. Ularga 3– 8 litrdan obrat yoki suyultirilgan sigir suti beriladi (1 l sutga 25 g qand qo’shiladi). Oktyabr – yanvar oyigacha toyning har 100 kg tirik vazniga – 2,8, biyalarga – 2,5 oziqa birligi beriladi. Yanvar oyidan yem miqdori 2,5–2,3 kg ni tashkil qilishi kerak. Bunda har bir oziqa birligiga 105–106 g hazmlanuvchi oqsil, 6,5–7,5 g kalsiy, 5,56 g fosfor va 20 mg karotin to’g’ri kelishi lozim. Dastlabki oylarda toylar rasionini 50–60 % (to’yimligi bo’yicha) omixta ozuqalar tashkil etishi kerak. 5. Toylar treningining vazifalari Mashq qildirish va sinash otlarning sog’ligini yaxshilaydi, ish qobiliyatini, sharoitga moslashuvchanlik xususiyatini va har xil kasalliklarga chidamligini oshiradi. Chunki tizimli ravishda mashq qil dirib va sinab turilmasa, har qanday ot zoti ham takomillashmaydi, avlodlari yaxshi xususiyatlarini o’zida saqlab qololmaydi. Mashq qildirish deb har xil uzoqlikdagi masofani turli allyur, usullar va turli tezlikda bosib o’tishiga aytiladi. Otlarning zotiga va tipiga qarab, mashqlar turlari va bajarilish usullari har xil bo’ladi. Otlarni mashq qildirish darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, ot shunchalik yaxshi chiniqadi, ish qobiliyati yaxshi bo’ladi, harakati silliqlashadi, bajariladigan ish miqdoriga avvalgiga qaraganda kam kuch sarflaydi. Bundan tashqari tizimli mashq qildirish davomida otlarning yurak, o’pka, muskullari va markaziy asab tizimi yaxshi rivojlanadi, ozuqaga bo’lgan talabi oshadi. Organizmda modda almashinuvi kuchayadi, eng muhimi, asta – sekin ularning potensial imkoniyatlari ochila boradi. Ma’lumki madaniy ot zotlarining kelib chiqishida xillash va tanlashning asosiy elementlari – mashq qildirish va sinashning roli g’oyat k attadir.