logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Xromatografik analiz usullari. Usullarning sinflanishi. Ajratish mexanizmi va

Xromatografik analiz usullari. Usullarning sinflanishi. Ajratish mexanizmi va

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

652.05859375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu -11 Xromatografik analiz usullari. Usullarning sinflanishi. Ajratish mexanizmi va bajarish tartibi bo’yicha xromatografiya turlari. Dars rejasi: 1. X rom atografi ya usulining m ohi yati 2. X rom atogra fiya tex nikasi 3. Ads orbsion xrom atografiya 4. Kolonkali xrom at ografiya 5. Yu pq a qavatli xro m atografiya 6. Ta qsim lash xrom atografiyasi 7. Gaz xr om atografi yasi 8. Ion almashinish xromatografiyasi 1.XR O MA TOG RAF IY A U SU LI N IN G M OHI YA TI M odd alarni ajratish va ana liz qilishnin g xromato grafik usulini birinchi bo’ lib 19 03-yilda M .S. Svet osimlik pigmentlarini ajratishda qo’ lladi. Keyinroq 1 93 1-yilda Kun va uning shog irdlari xromato graf iya yor damida tuxum sar ig’ ida ks antofil, lutein va zeaks antin modd alari ha mda α va β karotinlarini kristall sh aklida ajratib olib, usulning modda larni preparativ ajratishda ham kat ta a hamiyatga ega ekanligini, 19 41-yilda A.Mar tin va R. Sing taqsimlash xromatogra fiyasiga asos soldi va oqsil, uglerod brikmalar ini o’ rganishda uning keng imko niyatla rini ko’ rsatib be rdi. 194 0-45-yillarda S.Mur va U.Sta ynlar aminok islotalarni xromato graf iya us ulida ajratish va miqdoriy analiz qilishga katta hissa qo’ shd i. 19 05-yilda Ma rtin va Je yms ga z-suyuqlik xromato graf iyasi us ulin i ishlab chiqdi. Hozi rg i vaqtda xromatografiya usu llari moddalarni ajratish, tozalash, sifat va miqdo riy aniqlash kabi masalala rni hal etishda ishlatiladi. Xromatog rafiya usul i o lib bor ilayotgan muhitga qarab gaz, ga z-su yuqlik, suyuqlik xromatogr afiyala riga, moddala rni ajratish mexanizmiga qar ab mole kulyar (adso rbsion), ion almashinish , ta qs imlanish va cho’ kti rish xromatogra fiyalar iga, texn ikasi bo’ yicha kolonkali, na ychali (kapilyar), qog’o zli va yupqa qa tlamli xromatogr afiyalar ga bo’l inadi. Quyida ayrim xromatogr afik usullar texnikasi va ular bo’ yicha bajariladigan la bor atori ya ishlari namun alari keltirilgan. Xromatogra fik tahlil - ara lashmadagi modd alarni qattiq yoki su yuq a dsorbent ga (shimuvchi modda) tanlab sh imilishiga-adsorbtsiyalanishiga a sos lang an. M od da ni adsorbentg a shimilish dara jasi shimiluv chi-sorba tni shimib o luvc hi adsorbent ga bo `lgan moyilligiga bog’ liq. Barc ha xromatogr afik tahlilla rning tub mohiyati: tahlil etiluvchi aralashma harakatlanuvchi (su yuq, ga z) faza tarkibida statsionar ya'ni qo` zg` almas sorbent fazasi bo` ylab harakatlanganda, uning tark ibiy qismlar i, q o`zg`almas va harakatchan faza larga bo `lgan moyilliklari farq etgani sababli, tur li tye zlikd a harakatlanib, o’zaro ajraladi. Xromatogra fik tah lilning turlari ko`p bo`lib, tekshirilayotgan moddani sifat va miqdoriy tarkibini aniqlash maqs adiga ko`ra, ulardan ba 'zilarini tanlab qo `llash uchun bu u su lla rning tasnifi va bir biridan farqini bilish lozim. 2. XR O MA TOG RA FIYA TE XN IK A SI Xromatogra fik tahlil xus usiyati ga ko`ra 3 xil: 1. Aj ralish mexa nizmi. 2. Tajriba ta moyili. 3. Hara katchan va qo `zg`almas fazalar ning agr ye gat holatiga ko`ra tasn iflanadi. Aj ralish mexanizm i (ta moyili)ga ko `ra t asnif 1) Adsorbsion xromatogra fiya. Aj ratiluvchi mod dala rni turli ads or bsion (shimilish) x us usiyati ga aso slang an. M isol. Sili kagel (adsorbent ) to`lg`a zilgan shisha nay (kolonka) or qali Cu2+ va Co2+ ionlar aralashmasi o`tkazilsa kolonkani ustki havor ang qa tlami os tida push ti rang qa tlam kuz atiladi. M az kur tajriba dan pushti rangli Co2+ ka tio niga nisba tan Cu2+ kationi ku chliroq sh imilis hini anglash mumkin. Kolonka suv bilan yuvilganda bu 2 x il rangli soh alar bir-biridan ajraladi. 2 misol: simob (II) va qo` rgosh in (II) kationlar aralashmasi bilan shun day tajriba o` tka zilsa Pb (II) so rbsion xususiyati ko`proq bo`lgani sababli u Hg (II) dan a jraladi ammo bu ikk ala ion rangsiz bo`lgani uchu n ajralish syez ilmaydi. Bu nday hollarda xromatogr afik kolonkadan maxsu s “oc huvc hi” reagent lar o`tkaz ilib, a jralgan ion larga tegishli rangli sohalar aniqlanadi. Ma zkur holda kolonk adan o chuvchi reagent sifatida KJ ning suvli eritmasi o` tka zilsa yuqorida PbJ2 sariq qu yiroq da Hg J2 qizil rangli sohal ar pa ydo bo` ladi. 2) Taqsimlanish xromato graf iyasi aralashmadagi A va B moddala rni ikki xil fazada taqsimlanish koeffitsient larining farqiga muvo fiq ajralish iga asoslangan. SA(harakatch an faza) SV(harakatch an faza) KA=----------- ------- ----=9 ,0 KV=-------- ------------ --=0 ,1 SV (qo`zg`almas faza) SV (qo`zg`almas faza) Taqsimlanish koeffitsient iga ko`ra A modda ning harakatchan faz aga moyilligi 9 marta ko`p B modd aning moyill igi esa qo` zg`almas fazaga 10 marta or tiq. A modda harakatchan faza ga o`tib tyez roq harakatlanadi B modda esa ta qs imlanish koeffitsient i kichikligi sababli qo`zg`almas faz ada ush lanib qoladi. Taqsimlanish xromatogra fiyasida qo` zg`almas statsionar faza sifatida qa yna sh haror ati yuqori bo`lgan suyuqlik shimdirilgan, qa ttiq sorbent ; harakatchan faza si fatida gazlar yoki qo `zg`almas faza bilan aralash maydigan su yuqlik ishlatiladi. Xromatogra fiyani gaz-suyuq lik, suyuq lik-suyuq lik kabi zamon aviy turlari a jralishning taqs imlanish tamoyiliga asoslanga n. 3) Cho` ktirish xr omatogr afiyasi - aralashmadagi ionlar hosil qilgan cho` kmalar eruvcha nligining farqiga movof iq bir-biridan ajr alis higa a so slangan. 4) Cho `qqi xromatog raf iyasi -qog`ozda bajariladigan cho`ktirish xromatogra fiyasini bir turi bo `lib, bunda qo` zg` aluv chan (elyuent ) faza vertikal yo` nalish ida siljig ani sa babli qo g`oz da, aniqlanuvchi ion miqdor iga ko`ra, cho`qqisimon rangli dog ` hos il bo`ladi. M asa lan: cho `ktiruvchi - dimeti lglioks im shi mdirilgan va quritilgan fi ltr qog `ozni start chizig` iga Ni2+ eritmasidan tomizib, Petri idishidagi suvga tik holda tushirilsa, elyuent (suv) ni yuq ori tomon har akatlanishi hisobiga Ni2+ ioni qog`ozni yangi sohalariga siljib cho`qqisimon qizil dog` hos il qiladi do g`nin g yuza si tomchidagi Ni 2+ ionlarining miqdoriga bo g`liq. 5) Gel xromatog rafiyasi - aralashmadagi molye kulalarni o`lchamlar iga ko` ra a jralishiga asos langan. Bo` ktirilgan jye latina gel i to` ldirilgan kolon ka or qali YuMB ning kichik o` lchamda gi molye kulalari gel g`ovaklarda ushlanib, yirik molyek ulalar kolonkadan avvalroq chiqadi. Bu usul molye kulyar elak us uli deb at aladi va biopolimyerla rni molyar massa siga ko`ra ajratish uchun ishlatiladi. 6) Ion almashinish xr omatogra fiyasi - tahlil etilayotg an aralashmadagi ionlarni sorbent ning ionogye n guruhidagi (N+) yoki (ON -) ionlariga almashinuvig a a sos lang an. O`zidagi harakatchan (N+) yoki (ON -) ion ni, elektrolit ionnig a almashtiruvchi sorbent lar - ionitlar dye yiladi. Almashinuvchi ionning tabiatiga k o`ra i onitlar kationit va anionitlarga bo` lina di. Kationitlarda ionitning protoni (N+) elektrolit kationiga, anionitlarda esa ionitning (ON -) gr up pasi elektrolit anionig a al masha di. Taj ribani bajarilish uslub iga ko`ra tasnif. Kol onka usul i - sorbent to`lg`az ilgan s hisha yoki po` lat naylar (kolon kalar )d a ba jariladi. Yu za viy usul - filtr yok i xromatogra fik qog`ozda ba jarilsa - qog`oz xromatog rafiyasi dye yiladi. Yuzaviy u su l sorbent ning yupqa qatlamida ham ba jarilish i mumkin (Yu QX) - yup qa qavat xr omatogra fiyasi. Elyuyentni ng sorbent qatlam bo` ylab yo` nalishiga ko`ra yuza viy xromatogra fiyani vye rtikal, quyi va ra dial yo` nalishli tur lari mavjud. 1)Elyuyent ni vyer tikal yo`nalishi 2. Elyuyent ni quyi yo`nalishi 3. Ra dial xromatogr afiya Yupqa qavatda bajariladigan xromatog rafiya usu llari elyuyyent ning yo` nalish iga ko `ra bir yoki ikki o`lchamli bo` ladi. Bir o`lcha mli Ikki o`l cha mli Ikki o`l cha mli xromatogra mmalar mura kkab aralash malar t ahlilida ish latiladi. 3.AD SO RBS ION XR OMA TOG RAF IYA Adsor bent – turg’u n faza bo’l ib, u katta yuza ga ega bo’l adi, erituvchi esa har akatchan faza bo’ lib, tur g’un faza (adso rbent) orqali sizib o’ta di. Xromatogra fik u su lda modda larni ajratish va analiz qilish erigan modda larning ko’ p fazali ( ko’ pincha ikki fazali) sistemalar dan o’t ganda adsorbent sirtiga turlicha yutilish iga a sos lang an. Ad so rbs ion xromato grafiya ajratilayotgan aralashmadagi tarkibiy q ismlar ning ads or bsi yala nish xossalaridagi farqlarga asoslangan. Aj ratilayotgan ara lashmadagi modda lar mole kulalari adsorbentning aktiv yuza siga yuti ladi. Ular ning bog’ lanish dara jalari har xil bo’ lganligi uchun mod dalar har xil tezlikda har akatlanadi. M odd a qancha lik yaxshi adsorbsiyala nsa, uning adsorbe nt bo’ ylab har akatlanish tez ligi shuncha sekin bo’la di va aksincha. Adsor bs ion xromatog rafiyada ish latiladigan adsorbentlar erituvchi va a niqlana yotgan (ajratilayotgan) modd alar bilan kimyoviy ta’sirlash masligi, er ituvchi va aniqlanayotgan (ajratilayotga n) modd alarga katalitik ta’sir ko’r satmasligi va aniq dispe rslik da rajasiga va ma’lum sta nda rtga ega bo’ lishlari ker ak. Ad so rbent sifatida alyuminiy oksidi, silikagel, poliamid (kapron), sellyuloza, ka lsiy gidrok sid, magniy oksid, gips va bo shqalar ish lat iladi. M odd alarning adsorbsion xusu siyati ularning eruvchanligi va tarkibidagi f unk sional gruppalarn ing xusu siyatl ari bilan belgilanadi. 4.K O LO N K A LI XR O MA TOG RAF IYA Xromatogra fiya meto dik xu susiyatlari va ba jarilish te xn ikasiga ko’ra kolonkali, yupqa qavatli va qog’ ozda taqsimlanish xromatog rafiyasiga bo’l inadi. Kolonkali xromato grafiya asosan mod dalarni aralash madan miqdo riy ajratish da qo’ llaniladi. 1 -rasmda modd alarni aralashmadan miqdor iy a jratib olishd a qo’ llaniladigan ko lonkali adsorbsion taqsimlanish xromatogra fiya kolon ka lari ko’ rsatilgan. Bu k olon ka lardan ion almashinish xromato graf iya usu lida ham f oydal anish mumkin. 1-rasm. Sor bent bilan to’ ldirilgan xromatogra fik kolonka Kolonkalarni a ds or bent va a jratilayotg an modd alar aralash masi bilan to’ ldirishda ikki usuldan foyda laniladi. Birinchi usul bo’ yicha tayyorla ngan a dsorbent kolonk aga oz-oz dan solinib, uchiga rez ina kiygizilgan tayoq cha bilan to’ xtov siz ur ib turiladi. Bunda adsorbe nt zich joylashadi. Ba’zan esa elyuent si fatida ishlatiladigan erituvchi yoki erituvchilar aralashmasi avval ko lon kaga quyiladi, ke yin ads or bent solinib, asta- sekin kolonka tayoqcha bilan uriladi. I kkinchi usul bo’ yicha adsorbent elyuent da su sp enziyalanadi va kolonkaga s olinadi. Susp enziyala nga nda havo pufakcha lari qolmasligi ke rak. Tayyorla ngan kolo nkaga ajratila yotgan aralash maning elyuentd agi k on sentrlangan eritmasi so linadi. Agar elyuent da aralashma to’ la erimasa, u avval yaxshi eriydig an erituvchida eritilib, adsorbentning mini mal qismida a dsorbsiyala nadi, qur itiladi va so’ng ra ko lon ka ga solinadi. Bun da modd a k olonkaning 1/10 qismidan ko’p ha jmini egallamasligi kerak. Ko lon kaning dia metri sorbent qatlamining qalinligiga nisbati 1:20 nisbat atrof ida, so rbent uchidagi bo’ shliq kamida 10-15 sm bo’ lishi ker ak. Kolonka tayyor bo’ lga ch, un dan tanlab olingan elyuent o’t kaz iladi. Agar so rbent qatla mining qa rshiligi kichik bo’lsa, elyuent o’zi o’ta di. Agar so rbent qa tlamining qarshiligi katta bo’lsa, elyuent kolonka orqa li bosim os tida o’ tka ziladi yoki vaku um na sosi yor damida so’ rib olinadi. Ra ngli modd alar ajratilganda, ularning har akati kuz atib bo riladi va toza h olda a jratib olinadi. Rangs iz mod dalar ajratilganda kolonkada a jralayotgan elyuent tekshiriladi. Bu nda elyuent bir xil hajmda gi fraksiyalar tariqasida yok i bir xil vaqt (0, 20, 25, 30 minut) or alig’ ida yig’ ib olinadi. Har bir fraksiya yup qa qa tlamda gi xromatog raf iya, qog’oz xromatog rafiyasi, ko lorimetrik, potensiometr ik yoki bosh qa us ullar yor damida t eksh iriladi. 5. YUP Q A Q AV ATLI XR O MA TO G RAF IYA Xromatogra fik us ullarni muhim afza lligi tye zkorligida ya'ni eksprye ss usu l hisoblana di. Kimyoviy tahlilda ko`proq yuz aviy xromato grafiyani qog`oz da yoki sorbent ning yupqa q atla mida ba jariladigan turlari ishlatiladi. Ta' rif: Yup qa qavat xroma tog rafiyasi - ara lash m adagi m oddalarn i har ak atchan ely uent (erituv chilar aralas hm asi) va pl astin kaga bi r tye kis yopisht irilg an sorbent nin g yupq a qavatida turlicha ta qsiml anish saba bli o`zar o ajralish iga as oslan gan. Xromatogra fiyani sorbentn ing yupqa qavatida bajarish uchu n shisha yoki f olga plastinka sirtiga sorbent ni gipslik aralash masi maxsus mosla ma yor damida bir tye kis yoyiladi, quritiladi. Plastinkani os tki chye tidan 1,5 sm masof ada, yumsh oq qa lam bila n, start chizig`i chiziladi. Ing ichka kapilyar vositasida, sta rt chizig’i 1,0 - 1,5 sm ora lig’ ida tyek sh iriluvchi eritma va aniqlanuvchi modda ning standart er itmasidan kichik tomchi tushiriladi. Plastinka tubida 1 sm qalinlikda elyuent - su yuqlik bo`lgan stakan (kolonk aga) tik holda joylan ib, stakan og’zi yopiladi. Elyuyent sorbent ni namlab yuq origa harakatlanish jara yonida start chizig`iga t us hirilgan modd alarni o` zida eritib yuqor iga ko`tarila bor adi. Elyuyent sorbent bo `yicha ~10 santimyetr ga ko`tarilga ch plastink a kolonkadan chiqarilib, qu ritiladi va maxsu s ochuvchi reagent eritmasi bilan, pu rkagich vositasida, pur kaladi. Ellips sh aklida hosil bo`lgan rang li do g`ni plastinkadagi start chizigiga nisbatan holatini bye lgilovchi Rf qiymati ga ko`ra sifat tahlil ba jariladi. Mas alan: O’rta , myeta va para aminobye nzoy kis lotalar sifat tahlilini ba jarish uchun ularni stand art eritmalari tomizi lgan plastinka 1:8 nisbatdagi sirka kislota va xloroform ara lashmasi quyilgan kolonkada (elyuir lanadi) elyuyyent shimdirilga ch, qu ritib rang hosil qiluvchi reagent lar HNO2 va -naf tol eritmala ri bilan pu rkaladi, to`q sariq dog’ hosil bo `ladi Yupqa qatlamli xromatogr afiya ke yingi vaqtlarda or ganik modd alar, a yniq sa, tabiiy birikmalar ni analiz qilish va ajratishda keng qo’ lla nilmoqda. Yu pqa q ava tli xromatogra fiya (YuQX ) sezgirligi yuqoriligi, ana lizning tez ba jarilishi, xr omatogra mmalar ni uz oq saqlash mumkin ligi va ulardan modda larni ancha oso n de sorbilab olish imkoniyatla ri bilan bosh qa xromatog rafik us ullardan farq qiladi. Bu us ul yor damida kimyoviy reaksiyalar ning bor ishini na zor at qilish , xromatogra fik ko lon ka yor damida ajratila yotgan mura kkab aralashmalar ning a yrim tar kibiy qismlarga ajralish ini kuza tis h, moddalarni tez identifikatsiyala sh va juda kam miqdordagi organik modd alarni ara lashmadan miqdo riy to’l iq ajratib o lish va toz alash mumkin. Bularni ba jarish uchun atigi 10- 30 daqiqa vaqt sarf bo’l adi. YuQX mahsus shish a plastinkaga yopish magan yoki yop ishg an sorbentnin g yupqa qa tlamlar ida bajariladi. Bun ing uchun adso rbent uzunligi 1 5-20 sm, eni 4-20 sm bo’lgan plastink aga maxsus yupqa qa tlam ho sil qiluvc hi asb ob yor damida yotkiziladi. Pl astinkaning bir chetidan 1,5-2 sm masof ada ma’lum ora liqda gi bir c hiziqda yotuv chi nu qtalar belgilanadi. Bu nuqtalar joylashgan chiziq start chizig’ i de yiladi. Start chizig’ iga bir xil miqdordagi tek shirilayotgan modda eritmasi maxsus shisha kapillyar yoki pipe tka yorda mida bir ne cha tomchidan tomizil adi. Pl astinka erituvchilar sistemasi solingan xromatogra fiyala sh kamera siga, mod da to mizi lgan nuqtalari bo’lg an tomoni erituvchiga tus hirilgan, lekin nu qtalar er ituvchiga tegmagan holda joylashtiriladi. Xromatogra fiyala sh ka mera sining usti zi ch qilib yop iladi. Plastinka ka mera ga qiya ho lda o’ rnatiladi. Adsor bentli shisha plastinka eksikator Yup qa q atlamli xromatogr afiya uchun asbob. Kamera sif atida keng stakan, eks ikator va bosh qalardan foydal anish mumkin. Erit uvchi yuqoriga ko’tar ilib, plastinkaning qara ma-qarshi uchiga 0,5-1 sm qolg anda xromatog rafiyalash to’ xtatiladi. Buning uchun plastinka kamera dan o linadi va quritiladi. Qog’ oz xromatogr afiyasi ham yupqa qa vatli xromatografiyaning bir k o’r inishi bo’l ib, u mur akkab aralash mala rni, ayniqsa, oqsillar, ugl evod lar, yog’ lar, a ntibiotiklar, gor monl ar, glikoz idlar, alka loidlar, fenollar va bo shqa tabiiy moddala rni ajratish va a niqlashda ishlatiladi. Bu usu lda qog’oz ga adsorbilangan su v turg’ un faza, har akatchan faza sifatida e sa su v bilan aralash maydig an erituvc hi ishlatiladi. Tekshiriladigan aralash madagi moddala rni ajratish shu ikki erituvchi ora sida ularning taqsimlanis h koeffitsient iga bo g’ liq. Qog’oz adsorbent hiso blanadi. Qog’oz xromatogr afiyasi er ituvchining yo’ nali shiga qar ab, yuqo riga ko’t ariluvchi (a), pa stga tus huvchi (b) va radial xromatogr afiya usullar iga bo’ lina di. Agar aralash madagi moddalar har xil erituvchilarda turlicha Rf qiymatla riga e ga bo’ls alar, ularni ikki tomon lama xromato graf iya yor damida ajratish mumkin. B uning uchun kv adrat bichimli qog’oz olinib, mod da qo g’oz ning bur chagiga to mizi ladi va oldin bir xil erituvchilar sistemasida xromato graf iya o’tka ziladi, so’ ngra qog’oz quritiladi va u 90°C ga bu rilgandan so’ng ikkinchi erituvchi s istemasida xromatog raf iya o’tka ziladi. Yuqor iga ko’ tariluvchi (a) va pastga tus huvchi (b) qog’oz xromatogra fiyasi u su lla ri uc hu n qu rilmala r. Pi lik joyi xromatogra mmasi Tomchini tomizish joyi Radial qog’oz xromatogra fiyasi Bir xil qiymatli Rf olish uchun xromatogr afiyala sh sha roiti (eritmalar s istemasi tarkibi, ha ror at, qog’ ozning sifati, jara yon ning bo rish va qti, ka mera ning ger meti klik dara jasi va bo shqala r) bir xil bo’l ishi kerak. Tekshirilayotgan mod dalar aralashmasining eritmasi shisha kapillyar yoki p ipetka yor damida yuqoriga siljuvc hi va pastga tush uvchi xromatog rafiyala rda qog’oz chetidan 2-3 sm masofa ga, gorizontal radial xromatog rafiyada esa qog’oz markaz idagi qog’oz pilikdan 1,5-2 sm masofa da ma’lum ora liqda bir nec ha to mchidan tomizil adi. Qog’ oz na muna bilan qu ritiladi va maxsu s kamera lardagi erituvchi sistemasiga modda tomizi lgan to mchilar tegmaydig an qilib joylashtiriladi. Yu qoriga siljuvchi va pastga tus huv chi xromatogra fiyalar da ka mera de vorl ariga uni to’ yinti rish uc hu n erituvchi sistemasi s himdir ilgan qog’oz tikka qilib qo’ yila di. Yuqor iga siljuvc hi xro matogra fiyada erituvchining yuqor iga ko’ta rilish i qi yinroq bo’ lganligi sababli Rf qiymati kichik modda larni ajratish qiyin bo’l adi. Pa stga tushu vchi xromatog rafiyada kam era ning yuq ori qismiga o’r natilg an i dish dagi erituv chi qog’ oz bo’ ylab yuqoridan pastga siljiydi, bu ancha tez amalga o shadi. Bunda e ng asos iysi erituv chi qo g’oz dan p astga o qib tushishi hiso biga ki chik Rf qiymatli moddalarni ham ajratish mumkin. Xromatog ramm a ionogen va ko mpleks hosil qil uvchi maxsus reagentlar bilan ishlanganda (pulve rizator yor damida pu rkalganda), rangli dog’ lar ho sil bo’la di. M od da larni topish uchun bu d og’ larning Rf qiymatla ri «guv ohlar »ning Rf qiymatlari bilan solish tiriladi. Guvohlar yor damida moddalarni topishda aralashmada bo’ lish i taxmin q ilina yotgan modd aning aniq namuna si eritilib, teksh irilayotgan eritma bilan yonma-yon yoki aralashtirib quyiladi. Rf kiymatni topish uchu n mod da qo’ yilgan start chiziqdan modda (dog’ ) markaz iga cha bo’ lgan (AB) masofa start c hizig’ idan erituv chi yetib borgan front chizig’ igacha bo’ lgan masof aga ( AB) bo’ linadi. Xromatogramma Yupqa qatlam xromato graf iyasi (YuQX, ton kos loynaya xro matografiya - TSX, thin layer chromatogr aphy-TLC) or ganik birikmalar aralash malar ini a jratishning tezkor usullaridan biri. Shisha yoki alyuminiy plastinkaga yotkizilgan so rbentning yupqa qa tlamiga ajratiladigan aralashma eritmasidan bir ne cha n uq talar ko’r inishida tomizil adi. Xromatogr afik ka mera da har akatchan faza (elyue nt) plastinka bo’ ylab pastdan yuqoriga ko’ta rilganda aralashma tar kibidagi moddalar bir- biridan ajraladi. Rangs iz modd alar plastink ani tur li kimyoviy rea gentlar bilan ishlov be rish (purkash va ochiltirish) orqali ranglar ho sil qilis h yo’li bilan aniqlanadi. Lyumine stsent indika torli tayy or “Silufol” plastink alari i shlatilganida modda larning do g’lar ini UB-nur or qali ko’ri sh mumkin. Xromatogra mmadagi modda dog’la ri Rf qiymati bilan harakterlanadi. U modda ning har akat qilgan masofa sini erituvchi haraka ti masofasiga bo’ lish or qali h isoblab topiladi. 6.T A Q SIM LAN ISH XR O MA TOG RAF IYA SI Ik kita o’zaro aralashmaydig an suyuq lik yoki haraka tsiz suyuq va gaz fazalar da turlicha taqsimlanish koe ffitsientlariga ega bo’lg an moddalarni a jratishd a i shlatiladi. Hara katsiz faza sifatida maxsus suyuq lik bilan bo’ ktirilgan qa ttiq ta sh uvchi ishlatiladi, har aka tchan faza esa erituvchi (su yuql ik taqsimlanish xr omatogra fiyasi) yoki gaz (ga z-su yuqlik xromatogr afiyasi, GSX, GJX, GL C) bo’ lishi mumkin. Taqsimlanish xromatograf iyasi kolonkalarda yoki qo g’oz da oli b bo riladi. Taqsimlash xromatogra fiyasi sinalayotgan aralashmadagi ko mpone ntlarning bir-biri bilan aralash maydigan ikki suyuq faza da taqs imlanish koeffitsienti nin g far qiga asoslanadi. Bunda faza lardan bittasi qo' zg’ almaydig an bo'lib, qa ttiq a dsorbentlarning tesh iklarida bo'l adi. Qattiq adsorbent sifatida sell yuloz a, silikagel, kr axmal ish latiladi. Qo'zg’al maydig an faza nisbatan ancha qutbli erituvchidan i bor at bo'lishi kerak, aks holda qo 'zg’ala digan faza so rbent teshiklaridan qo 'zg’ almaydig an fazani siqib chiqar ad i. Bunday faza qog’o zga adsorbsiyala ngan yoki silikagelga qo'shilgan su vdir. Xromatogr afiya kolonk ada bajariladigan va q og’oz xromatografiyasi bo'l adi. Taqsimlanish xromatogr afiyasi ajratilayotgan aralashmadagi tarkibiy q ismlar ning bir -biri bilan o’za ro aralash maydig an ikki su yuql ik o’rt asidagi ta qs imlanish ko effisiyentla rining turlichaligiga asoslanga n. Bunda su yukliklardan bi ri adsorbentga adso rbsiyalang an bo’ lib, u turg’ un faza va zifasini ba jaradi. I kkinchi su yuqlik esa har akatchan faza bo’l ib, qattiq adsorbentda adso rbilangan tu rg’un faza or qali o’t ib, aralashmadagi moddalarni tashiydi 7.G A Z XRO MA TOG RAF IYA Parc halanmay bug’ holatiga o'tadigan moddalarning ana lizi va ajratilish i u chun ko'pincha gaz xromatogra fiyasi ishlatiladi. Bunda elyuent (tash uv chi gaz) sifatida geliy, az ot, ar gon kabi ga zlardan foyda laniladi. Sor bent sifatida esa (zarr alar diametri 0,1-0,5 mm bo' lgan) silikagellar, alyumoge llar, g’ov akli polimerlar va bosh qalar ish latiladi. 195 3 yilda D.A.Vyahirov, A.I. Br uk va S.A.Gug lin, Yanaklar birinchi marta gaz xromatogra fik kolonk adan chiqa yotgan tekshiriluvchi moddalarni aniqlash u su lini taklif etdilar. Bunda kolonk adan chiqa yotgan gaz oqimining byure tkada gi ish qo rda yutilish ini ko'r satilib o'tilgan. Gaz xromatogr afiyasi amali yot ida yangi so rbentla rni, qo'zg’al mas su yuq fazalar ni, turli ko' rinish da gi kolonkalarni yara tish uslubi analitik imko niyatla rini ma'lum dara jada k en ga ytir adi. Gaz xr omatog rafiyasi ham quyida gi belgilariga a so slanib sinflana di: a) faz alarni agr egat holatiga a soslanib; b) elementar xusu siyatlar iga asos an; v) faz alarni o'zaro ha rakatiga asosan; g) us ul asbo blar ning jihozlanishiga asosan; d) olib bo riladigan ishning maqsadiga asosa n. A) Faza larning agregat holati ba rcha xromato graf ik usullarga ta’luqli bo'lib, gaz xromatogra fiyasida qo 'zg’ aluvchan fa za sif atida gaz yoki bug’ h olidagi moddala rdan foydal aniladi. Shunga asosan gaz xromatogra fiyasini ikki turga gaz- adsorbsion (gaz - qattiq so rbent) va gaz - suyuq lik xromatog raf iyasiga bo’l inadi. Gaz adsorbsion xromato graf iyaning birinchi turi qo'zg’al mas faza sifatida qa ttiq so rbent - ads or bit, ikkinchi turi esa qattiq so rbent ustiga bir xil qalinlikd a joylashtirilgan suyuq likdan ibora t. B) Elementar xus usiyati ga asosan sinflanishi qo' zg’al mas faza su yuqlik bo'lsa, u h olda ele mentar xusu siyati un ing erituvchida eriganligidir. Bu holatda te ks hiriluvchi do ri moddasi qo' zg’ almas su yuq faz ada erib, so'ng ra qo'zg’al mas va qo'zg’a luvchi fazalar or asida taqsimlanadi. Do ri mod dasini bun day ajratilishi ta qs imlanish xromatogra fiyasiga ta 'luqlidir. V) Faza larni o'za ro harakatiga asos lang an GX turi uch ta us uld an ibo rat: 1. Elyuyent. 2. Fr ontal. 3. Siqib chiqarish. Elyuyent (proyavitel) xromatogra fiyasi - uslubida teksh iriluvchi aralash ma ko mponentlari ko lon kadan o'zining sorbsiyala nishiga asoslanib alohida bir-biridan a jralgan modda zon ala ri or aliqlarida toza elyuent chiqadi. Ajralish davomida bi rinchi bo'lib, ko lon kadan kam adsorbsiyalanish xusus iyatiga ega (yoki kam erish k oeff itsentiga ega) bo'lgan aralash ma tarkibi, toza qo 'zg’aluvchi gaz hamda k olonkadan chiqishiga nisba tan kuc hli ads or bsiyala nuvchi tarkib va yana toza gaz oqimi ajraladi. Bu usul GSX da ko 'p ishlatiladi, chun ki tahlilning optimal sha roitida amaliy te ks hiriluvchi aralash ma ko mpon entlari to'liq ajraladi. Buni ushlanish vaqti bilan be lgilanib, miqdoriy tar kibi esa xromato gramm adagi cho 'qqiga asos lanib, a niqlana di. Aj ralishn i tashqa ri kolonk adan chiqa yotgan alohida moddala rni har xil kimyoviy va fi zik-kimyov iy usullar bilan ham aniqlash va baholash mumkin. Amali yotda ko’p incha har akatsiz faz alar ko’p ligi sababli ga z-suyuq lik xr omatogra fiyasi ke ng ishlatiladi. GSXd a na muna ning ko mponentlarga ajralish i har akatlanuvchi gaz faza va haraka tsiz suyuq fazalar ora sida ko’p takrorlanu vchi jara yon natijasida yuza ga keladi. Kompo nentlarning har akatlanish tezligi ularning u chuvchanligiga va har akatsiz suyuq fazada er ish xu sus iyatiga bog’l iq. Suyuq fazada eruvchanligi kam va yuqori uchuvchanlikka ega kompon ent be rilgan tempera tur ada ko lon kada tezroq har akatlanadi va aksincha, uchuvchanligi kam va er uvcha nligi yuqo ri ko mpo nent sekin har akatlanadi. Hara katchanlik qanchalik ka tta bo’ lsa, modd aning kolonkada ushlanish vaqti sh un chalik kam bo’ ladi. Hara katsiz faza tashuvchisi sifatida yuza si 0.5-3.0 m2/g va g’ ovaklari o’lc hami 0.5- 1.510-8mm bo’lgan ads or bentlar ishlatiladi. Bu maqsadda diatomitli ta sh uvchilar, shisha zoldir (sharik)lar, silikagel va politetr aftor etilenlar qo’ll aniladi. Hara katsiz faza kimyoviy va ter mik inert bo’l ishi, tashu vc hini bo’k tiradigan va u ning yuz asiga yupq a qatlam bo’l ib tush adigan bo’ lishi ke rak. 1000 dan ortiq har akatsiz su yuq fazala rdan 10 0 tacha si ko’p roq ishlatiladi. Kimyoviy tar kibiga ko’ra ha rakatsiz faz alar quyidagi sinf larga bo’l inadi: Ug levod or od lar (to’ ying an uglevod orodlar, to’ yingan va to’ yinmagan uglevo do rodlar aralashmasi, aromatik uglevod orodlar). M asalan: skvalan, parafin moyi, apiezon surkov moyi, al kilnaftalinlar, po lifenilefiri. S ilok sanlar (tu rli qutblilikdagi radikalli - qutbs iz, o’rta qutbli va qutbli): meti lsiloks an, metil fenilsiloks an, nitrilsiloksan, p oliefirsilikonlar. Od diy va mura kkab efirlar, po liefirlar, poliglikollar, ftalatlar va f osfatlar. Hara katsiz faz ani tanlash ajratilayotgan moddala rning qutbliligi va vod orod b og’lar hosil qilish iga bog’ liq. Qutbli sorba tlarni ajratish uchu n qu tbli haraka tsiz fazalar, qutbsizlarini ajratish uchun esa qutbsizlari ker ak bo’l adi. Qut blilik tus hunchasi fun ktsional guruhlarning fizik o’zaro ta’sir selektivligi kabi xossalarni ham qamrab oladi. Bunda ta’sirlarning yig’in disi ino ba tga olina di. M asalan, d ipollarning o’zaro orientatsiyasi, induktiv va dispertsion kuchlar, vodo rod ko’p rikla rining hosil bo’ lishi va h.k. M oddalarning GSXda ush lanishidagi farq maxsus va maxsus bo’l magan o’zaro ta’sirlar orqali aniqlanadi. Qutbsiz birikmalar o datda ularning qayna sh tempera tur alariga mos holda ajraladi. Bir xil te mpera tur ada qa yna ydigan qu tbli birikmalar qutbsiz haraka tsiz fazada qutbsiz bi rikmalar ga nisbatan kam ush lanadi. Qutbli birikmalar ning ush lanish vaqti har akatsiz faza qutbliligi or tib bor ishi bilan ortadi va aksincha. M od da larnin g tu riga qarab ha rakatsiz faza lar o’z garishi mumkin. 8.I on alm ashinish xrom atog raf iyasi Ion almashinish xromatog raf iyasi ajratilayotgan aralash ma eritmasi ta rkibidag i ionlarning ionidlardagi ionlar bilan qaytar almashinu viga asoslangan. I onidlar ionlanish va ion almashtirish xususiyatiga ega bo’l gan tarkibida f unk sional gruppalar bor, erimaydig an yuqori molekular birikmalar dir. Ular ka tionidlar va an ionidlarga bo’l inadi. Kationid kislotali xossaga ega bo’ lib, tarkibidagi karbok sil va sulfo gr up palarning protonlarini kationlarga almashtiradi. An ioni dlar tarkibida asos xos sa li gr up pa lar (m asalan, amino) bo’ ladi. Ion almashinish xromatogr afiyasi i onidlardagi aktiv gruppalarning ajratila yotgan modd alar ion lari bilan ta’sirlashu viga asoslanga n. Ular oqsil va aminok islotalarning aralashmala rini a jratishda ish latiladi. Xromoto graf iya - tahlil laboratoriyalar da, sanoatda - ko 'p ko mpone ntli tu zilmalar ni so nini va sifatini tahlil qilish, ishlab chiqa rishni nazorat etish , mura kkab jara yonlarni avtomatik bos hqarish jara yonlarda keng ko’la mda qo 'llaniladi. Tahlil natijasida ho sil bo 'ladigan xromotogra mmalar ni EHM yor damida an iqlab beriladi. Xromoto graf ik us ulda aniqlash ning afz alliklari juda ko’p bo’ lib, u yuqori te zlikda ma'l umot berish va ko'r satkichlarning aniqligi va avtomatik tar zd a b os hqarilish imko niyatlarini be radi. Hoz irgi vaqtda xromatografiya usu llari moddalarni ajratish, toza lash, sifatiy va miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. M od da larni xromatografik ajratish yoki tozalash aralash madagi mod dala rning adsorbent yuza sida turlicha ads or bilanishi va erituvchilardagi eruvchanlig ining har xilligiga a sos lang anligi tahlil qili ndi. Xulosa qilib shu ni aytish mumkinki, xromoto grafik usulda aniqlashning afzal liklari juda ko’p bo’ lib modd alarni a jratish, toz alash, sifatiy va miqdo riy a niqlash kabi masalalarni hal etishda juda ahamiyatl idir. MAVZUNI MUSTAHKAMLAS H UCHUN SAVOL VA TOP SHIRIQLAR 1. Xrom atografi ya usulining m ohi yatini tushuntirib bering. 2. Xrom atografi ya usulini kim qachon kashf qilgan? 3. Ads orbsion xrom atografiyaning m ohi yatini tushuntirib bering. 4. Kolonkali xrom at ografiyaning m ohi yatini tushuntirib bering. 5. Yu pq a qavatli xro m atografiyaning m ohi yatini tushuntirib bering. 6. Ta qsim lash xrom atografiyasining m ohi yatini tushuntirib bering. 7. Gaz xr om atografi yasining m ohi yatini tushuntirib bering. 8. Ion almashinish xromatografiyasining m ohi yatini tushuntirib bering. 9. Xromatog rafiya usul i o lib bor ilayotgan muhitga qarab qanday turlarga bo’linadi? 10. Moddala rni ajratish mexanizmiga ko’ra xromatografiya usuli qanday turlarga bo’linadi? 11. Bajarilish texnikasiga ko’ra xromatografiya usuli qanday turlarga bo’linadi? 12. Kolonkali x romatografiya usulining mohi yatini tushuntirib bering. 13. Yupqa qatlam x romatografiyasi usulining mohi yatini tushuntirib bering. 14. Qog’oz romatografiyasi usulining mohi yatini tushuntirib bering. 15. Xromatografik analiz usullari moddalarning qanday xossalariga asoslangan? 16. Xromatografiya usullari turg’un faza agregat holati bo’yicha qanday turlarga bo’linadi? 17. Xromatogr afiya usullari adsorbent xususiyatiga qarab qanday turlarga bo’linadi? 18. Gaz adsorbsion xromatografiyasi usullarida kolonkaning uzunligi qanday tanlanadi? 19. Xromatografik usullarda sifatiy va miqdoriy analiz qanday amalga oshiriladi? 20. Gaz xromatografiyasi usuli da analizning maqbul sharoiti qanday tanlanadi?

Mavzu -11 Xromatografik analiz usullari. Usullarning sinflanishi. Ajratish mexanizmi va bajarish tartibi bo’yicha xromatografiya turlari. Dars rejasi: 1. X rom atografi ya usulining m ohi yati 2. X rom atogra fiya tex nikasi 3. Ads orbsion xrom atografiya 4. Kolonkali xrom at ografiya 5. Yu pq a qavatli xro m atografiya 6. Ta qsim lash xrom atografiyasi 7. Gaz xr om atografi yasi 8. Ion almashinish xromatografiyasi 1.XR O MA TOG RAF IY A U SU LI N IN G M OHI YA TI M odd alarni ajratish va ana liz qilishnin g xromato grafik usulini birinchi bo’ lib 19 03-yilda M .S. Svet osimlik pigmentlarini ajratishda qo’ lladi. Keyinroq 1 93 1-yilda Kun va uning shog irdlari xromato graf iya yor damida tuxum sar ig’ ida ks antofil, lutein va zeaks antin modd alari ha mda α va β karotinlarini kristall sh aklida ajratib olib, usulning modda larni preparativ ajratishda ham kat ta a hamiyatga ega ekanligini, 19 41-yilda A.Mar tin va R. Sing taqsimlash xromatogra fiyasiga asos soldi va oqsil, uglerod brikmalar ini o’ rganishda uning keng imko niyatla rini ko’ rsatib be rdi. 194 0-45-yillarda S.Mur va U.Sta ynlar aminok islotalarni xromato graf iya us ulida ajratish va miqdoriy analiz qilishga katta hissa qo’ shd i. 19 05-yilda Ma rtin va Je yms ga z-suyuqlik xromato graf iyasi us ulin i ishlab chiqdi. Hozi rg i vaqtda xromatografiya usu llari moddalarni ajratish, tozalash, sifat va miqdo riy aniqlash kabi masalala rni hal etishda ishlatiladi. Xromatog rafiya usul i o lib bor ilayotgan muhitga qarab gaz, ga z-su yuqlik, suyuqlik xromatogr afiyala riga, moddala rni ajratish mexanizmiga qar ab mole kulyar (adso rbsion), ion almashinish , ta qs imlanish va cho’ kti rish xromatogra fiyalar iga, texn ikasi bo’ yicha kolonkali, na ychali (kapilyar), qog’o zli va yupqa qa tlamli xromatogr afiyalar ga bo’l inadi. Quyida ayrim xromatogr afik usullar texnikasi va ular bo’ yicha bajariladigan la bor atori ya ishlari namun alari keltirilgan. Xromatogra fik tahlil - ara lashmadagi modd alarni qattiq yoki su yuq a dsorbent ga (shimuvchi modda) tanlab sh imilishiga-adsorbtsiyalanishiga a sos lang an. M od da ni adsorbentg a shimilish dara jasi shimiluv chi-sorba tni shimib o luvc hi adsorbent ga bo `lgan moyilligiga bog’ liq. Barc ha xromatogr afik tahlilla rning tub mohiyati: tahlil etiluvchi aralashma harakatlanuvchi (su yuq, ga z) faza tarkibida statsionar ya'ni qo` zg` almas sorbent fazasi bo` ylab harakatlanganda, uning tark ibiy qismlar i, q o`zg`almas va harakatchan faza larga bo `lgan moyilliklari farq etgani sababli, tur li tye zlikd a harakatlanib, o’zaro ajraladi. Xromatogra fik tah lilning turlari ko`p bo`lib, tekshirilayotgan moddani sifat va miqdoriy tarkibini aniqlash maqs adiga ko`ra, ulardan ba 'zilarini tanlab qo `llash uchun bu u su lla rning tasnifi va bir biridan farqini bilish lozim. 2. XR O MA TOG RA FIYA TE XN IK A SI Xromatogra fik tahlil xus usiyati ga ko`ra 3 xil: 1. Aj ralish mexa nizmi. 2. Tajriba ta moyili. 3. Hara katchan va qo `zg`almas fazalar ning agr ye gat holatiga ko`ra tasn iflanadi. Aj ralish mexanizm i (ta moyili)ga ko `ra t asnif 1) Adsorbsion xromatogra fiya. Aj ratiluvchi mod dala rni turli ads or bsion (shimilish) x us usiyati ga

aso slang an. M isol. Sili kagel (adsorbent ) to`lg`a zilgan shisha nay (kolonka) or qali Cu2+ va Co2+ ionlar aralashmasi o`tkazilsa kolonkani ustki havor ang qa tlami os tida push ti rang qa tlam kuz atiladi. M az kur tajriba dan pushti rangli Co2+ ka tio niga nisba tan Cu2+ kationi ku chliroq sh imilis hini anglash mumkin. Kolonka suv bilan yuvilganda bu 2 x il rangli soh alar bir-biridan ajraladi. 2 misol: simob (II) va qo` rgosh in (II) kationlar aralashmasi bilan shun day tajriba o` tka zilsa Pb (II) so rbsion xususiyati ko`proq bo`lgani sababli u Hg (II) dan a jraladi ammo bu ikk ala ion rangsiz bo`lgani uchu n ajralish syez ilmaydi. Bu nday hollarda xromatogr afik kolonkadan maxsu s “oc huvc hi” reagent lar o`tkaz ilib, a jralgan ion larga tegishli rangli sohalar aniqlanadi. Ma zkur holda kolonk adan o chuvchi reagent sifatida KJ ning suvli eritmasi o` tka zilsa yuqorida PbJ2 sariq qu yiroq da Hg J2 qizil rangli sohal ar pa ydo bo` ladi. 2) Taqsimlanish xromato graf iyasi aralashmadagi A va B moddala rni ikki xil fazada taqsimlanish koeffitsient larining farqiga muvo fiq ajralish iga asoslangan. SA(harakatch an faza) SV(harakatch an faza) KA=----------- ------- ----=9 ,0 KV=-------- ------------ --=0 ,1 SV (qo`zg`almas faza) SV (qo`zg`almas faza) Taqsimlanish koeffitsient iga ko`ra A modda ning harakatchan faz aga moyilligi 9 marta ko`p B modd aning moyill igi esa qo` zg`almas fazaga 10 marta or tiq. A modda harakatchan faza ga o`tib tyez roq harakatlanadi B modda esa ta qs imlanish koeffitsient i kichikligi sababli qo`zg`almas faz ada ush lanib qoladi. Taqsimlanish xromatogra fiyasida qo` zg`almas statsionar faza sifatida qa yna sh haror ati yuqori bo`lgan suyuqlik shimdirilgan, qa ttiq sorbent ; harakatchan faza si fatida gazlar yoki qo `zg`almas faza bilan aralash maydigan su yuqlik ishlatiladi. Xromatogra fiyani gaz-suyuq lik, suyuq lik-suyuq lik kabi zamon aviy turlari a jralishning taqs imlanish tamoyiliga asoslanga n. 3) Cho` ktirish xr omatogr afiyasi - aralashmadagi ionlar hosil qilgan cho` kmalar eruvcha nligining farqiga movof iq bir-biridan ajr alis higa a so slangan.

4) Cho `qqi xromatog raf iyasi -qog`ozda bajariladigan cho`ktirish xromatogra fiyasini bir turi bo `lib, bunda qo` zg` aluv chan (elyuent ) faza vertikal yo` nalish ida siljig ani sa babli qo g`oz da, aniqlanuvchi ion miqdor iga ko`ra, cho`qqisimon rangli dog ` hos il bo`ladi. M asa lan: cho `ktiruvchi - dimeti lglioks im shi mdirilgan va quritilgan fi ltr qog `ozni start chizig` iga Ni2+ eritmasidan tomizib, Petri idishidagi suvga tik holda tushirilsa, elyuent (suv) ni yuq ori tomon har akatlanishi hisobiga Ni2+ ioni qog`ozni yangi sohalariga siljib cho`qqisimon qizil dog` hos il qiladi do g`nin g yuza si tomchidagi Ni 2+ ionlarining miqdoriga bo g`liq. 5) Gel xromatog rafiyasi - aralashmadagi molye kulalarni o`lchamlar iga ko` ra a jralishiga asos langan. Bo` ktirilgan jye latina gel i to` ldirilgan kolon ka or qali YuMB ning kichik o` lchamda gi molye kulalari gel g`ovaklarda ushlanib, yirik molyek ulalar kolonkadan avvalroq chiqadi. Bu usul molye kulyar elak us uli deb at aladi va biopolimyerla rni molyar massa siga ko`ra ajratish uchun ishlatiladi. 6) Ion almashinish xr omatogra fiyasi - tahlil etilayotg an aralashmadagi ionlarni sorbent ning ionogye n guruhidagi (N+) yoki (ON -) ionlariga almashinuvig a a sos lang an. O`zidagi harakatchan (N+) yoki (ON -) ion ni, elektrolit ionnig a almashtiruvchi sorbent lar - ionitlar dye yiladi. Almashinuvchi ionning tabiatiga k o`ra i onitlar kationit va anionitlarga bo` lina di. Kationitlarda ionitning protoni (N+) elektrolit kationiga, anionitlarda esa ionitning (ON -) gr up pasi elektrolit anionig a al masha di. Taj ribani bajarilish uslub iga ko`ra tasnif. Kol onka usul i - sorbent to`lg`az ilgan s hisha yoki po` lat naylar (kolon kalar )d a ba jariladi. Yu za viy usul - filtr yok i xromatogra fik qog`ozda ba jarilsa - qog`oz xromatog rafiyasi dye yiladi. Yuzaviy u su l sorbent ning yupqa qatlamida ham ba jarilish i mumkin (Yu QX) - yup qa qavat xr omatogra fiyasi. Elyuyentni ng sorbent qatlam bo` ylab yo` nalishiga ko`ra yuza viy xromatogra fiyani vye rtikal, quyi va ra dial yo` nalishli tur lari mavjud. 1)Elyuyent ni vyer tikal yo`nalishi 2. Elyuyent ni quyi yo`nalishi

3. Ra dial xromatogr afiya Yupqa qavatda bajariladigan xromatog rafiya usu llari elyuyyent ning yo` nalish iga ko `ra bir yoki ikki o`lchamli bo` ladi. Bir o`lcha mli Ikki o`l cha mli Ikki o`l cha mli xromatogra mmalar mura kkab aralash malar t ahlilida ish latiladi. 3.AD SO RBS ION XR OMA TOG RAF IYA Adsor bent – turg’u n faza bo’l ib, u katta yuza ga ega bo’l adi, erituvchi esa har akatchan faza bo’ lib, tur g’un faza (adso rbent) orqali sizib o’ta di. Xromatogra fik u su lda modda larni ajratish va analiz qilish erigan modda larning ko’ p fazali ( ko’ pincha ikki fazali) sistemalar dan o’t ganda adsorbent sirtiga turlicha yutilish iga a sos lang an. Ad so rbs ion xromato grafiya ajratilayotgan aralashmadagi tarkibiy q ismlar ning ads or bsi yala nish xossalaridagi farqlarga asoslangan. Aj ratilayotgan ara lashmadagi modda lar mole kulalari adsorbentning aktiv yuza siga yuti ladi. Ular ning bog’ lanish dara jalari har xil bo’ lganligi uchun mod dalar har xil tezlikda har akatlanadi. M odd a qancha lik yaxshi adsorbsiyala nsa, uning adsorbe nt bo’ ylab har akatlanish tez ligi shuncha sekin bo’la di va aksincha. Adsor bs ion xromatog rafiyada ish latiladigan adsorbentlar erituvchi va a niqlana yotgan (ajratilayotgan) modd alar bilan kimyoviy ta’sirlash masligi, er ituvchi va aniqlanayotgan (ajratilayotga n) modd alarga katalitik ta’sir ko’r satmasligi va aniq dispe rslik da rajasiga va ma’lum sta nda rtga ega bo’ lishlari ker ak. Ad so rbent sifatida alyuminiy oksidi, silikagel, poliamid (kapron), sellyuloza, ka lsiy gidrok sid, magniy oksid, gips va bo shqalar ish lat iladi. M odd alarning adsorbsion xusu siyati ularning eruvchanligi va tarkibidagi f unk sional gruppalarn ing xusu siyatl ari bilan belgilanadi.

4.K O LO N K A LI XR O MA TOG RAF IYA Xromatogra fiya meto dik xu susiyatlari va ba jarilish te xn ikasiga ko’ra kolonkali, yupqa qavatli va qog’ ozda taqsimlanish xromatog rafiyasiga bo’l inadi. Kolonkali xromato grafiya asosan mod dalarni aralash madan miqdo riy ajratish da qo’ llaniladi. 1 -rasmda modd alarni aralashmadan miqdor iy a jratib olishd a qo’ llaniladigan ko lonkali adsorbsion taqsimlanish xromatogra fiya kolon ka lari ko’ rsatilgan. Bu k olon ka lardan ion almashinish xromato graf iya usu lida ham f oydal anish mumkin. 1-rasm. Sor bent bilan to’ ldirilgan xromatogra fik kolonka Kolonkalarni a ds or bent va a jratilayotg an modd alar aralash masi bilan to’ ldirishda ikki usuldan foyda laniladi. Birinchi usul bo’ yicha tayyorla ngan a dsorbent kolonk aga oz-oz dan solinib, uchiga rez ina kiygizilgan tayoq cha bilan to’ xtov siz ur ib turiladi. Bunda adsorbe nt zich joylashadi. Ba’zan esa elyuent si fatida ishlatiladigan erituvchi yoki erituvchilar aralashmasi avval ko lon kaga quyiladi, ke yin ads or bent solinib, asta- sekin kolonka tayoqcha bilan uriladi. I kkinchi usul bo’ yicha adsorbent elyuent da su sp enziyalanadi va kolonkaga s olinadi. Susp enziyala nga nda havo pufakcha lari qolmasligi ke rak. Tayyorla ngan kolo nkaga ajratila yotgan aralash maning elyuentd agi k on sentrlangan eritmasi so linadi. Agar elyuent da aralashma to’ la erimasa, u avval yaxshi eriydig an erituvchida eritilib, adsorbentning mini mal qismida a dsorbsiyala nadi, qur itiladi va so’ng ra ko lon ka ga solinadi. Bun da modd a k olonkaning 1/10 qismidan ko’p ha jmini egallamasligi kerak. Ko lon kaning dia metri sorbent qatlamining qalinligiga nisbati 1:20 nisbat atrof ida, so rbent uchidagi bo’ shliq kamida 10-15 sm bo’ lishi ker ak. Kolonka tayyor bo’ lga ch, un dan tanlab olingan elyuent o’t kaz iladi. Agar so rbent qatla mining qa rshiligi kichik bo’lsa, elyuent o’zi o’ta di. Agar so rbent qa tlamining qarshiligi katta bo’lsa, elyuent kolonka orqa li bosim os tida o’ tka ziladi yoki vaku um na sosi yor damida so’ rib olinadi. Ra ngli modd alar ajratilganda, ularning har akati kuz atib bo riladi va toza h olda a jratib olinadi. Rangs iz mod dalar ajratilganda kolonkada a jralayotgan elyuent tekshiriladi. Bu nda elyuent bir xil hajmda gi fraksiyalar tariqasida yok i bir xil vaqt (0, 20, 25, 30 minut) or alig’ ida yig’ ib olinadi. Har bir fraksiya yup qa qa tlamda gi xromatog raf iya, qog’oz xromatog rafiyasi, ko lorimetrik, potensiometr ik yoki bosh qa us ullar yor damida t eksh iriladi. 5. YUP Q A Q AV ATLI XR O MA TO G RAF IYA Xromatogra fik us ullarni muhim afza lligi tye zkorligida ya'ni eksprye ss usu l hisoblana di. Kimyoviy tahlilda ko`proq yuz aviy xromato grafiyani qog`oz da yoki sorbent ning yupqa q atla mida ba jariladigan turlari ishlatiladi. Ta' rif: Yup qa qavat xroma tog rafiyasi - ara lash m adagi m oddalarn i har ak atchan ely uent (erituv chilar aralas hm asi) va pl astin kaga bi r tye kis yopisht irilg an sorbent nin g yupq a qavatida turlicha ta qsiml anish saba bli o`zar o ajralish iga as oslan gan. Xromatogra fiyani sorbentn ing yupqa qavatida bajarish uchu n shisha yoki f olga plastinka sirtiga sorbent ni gipslik aralash masi maxsus mosla ma yor damida bir tye kis yoyiladi, quritiladi. Plastinkani os tki chye tidan 1,5 sm masof ada, yumsh oq qa lam bila n, start chizig`i chiziladi. Ing ichka kapilyar vositasida, sta rt chizig’i 1,0 - 1,5 sm ora lig’ ida tyek sh iriluvchi eritma va aniqlanuvchi modda ning standart er itmasidan kichik tomchi tushiriladi. Plastinka tubida 1 sm qalinlikda elyuent - su yuqlik bo`lgan stakan (kolonk aga) tik holda joylan ib, stakan og’zi yopiladi. Elyuyent sorbent ni namlab yuq origa harakatlanish jara yonida start chizig`iga t us hirilgan modd alarni o` zida eritib yuqor iga ko`tarila bor adi.

O'xshashlar

MIQDORIY ANALIZ METODINING SINFLANISHI
TITRIMETRIK ANALIZ USULLARI. KISLOTA-ASOSLI
O‘simliklardan alkaloidlarni ajratish usullari Tuzlar, erkin asoslar
KOORDINATSION BIRIKMALARNING SINFLANISHI VA NOMENKLATURASI
DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMI