KOORDINATSION BIRIKMALARNING SINFLANISHI VA NOMENKLATURASI
![Kompleks birikmalarda tashqi soha zaryadi ichki soha zaryadiga son
jihatidan teng bo‘lib, ishorasi qarama-qarshidir. Masalan, [Cu (NH
3 )
4 ]SO
4 da
sulfat ion zaryadi —2, demak, kopmleks ion zaryadi +2 bo‘ladi: [Cu (NH
3 )
4 ] 2+
.
K
3 [Fe (CN)
6 ] kompleks birikmada tashqi soha ion zaryad larining yig‘indisi
+3, demak, kompleks ion zaryadi —3 bo‘ladi [Fe (CN)
6 ] 3-
.
K
4 [Fe (CN)
6 ] da esa ichki soha zaryadi —4 bo‘ladi [Fe (CN)
6 ] 4-
. Ichki soha
zaryadi kompleks hosil qiluvchi va ligandlar zaryadlari yig‘indisiga teng bo‘ladi.
Yuqoridagi misollarda [Cu (NH
3 )
4 ] 2+
ammiak zaryadsiz neytral molekula, demak,
misning zaryadi +2. [Fe (CN)
6 ] 3-
kompleks ionida sianid ioni (CN -
) zaryadli.
Demak, kompleks ion –3 zaryadli bo‘lishi uchun temir +3 zaryadli bo‘lishi kerak.
Xuddi shu usulda [Fe (CN)
6 ] 4-
kompleks ionda temir +2 zaryadli ekanligini
topamiz.
KOMPLEKS BIRIKMALARNI NOMLASH
Kompleks birikmalarda tuzlarga o‘xshash dastlab kation so‘ngra anion
nomlanadi. Dastlab manfiy zaryadli ligandalarning soni (grekchasiga di (2) , tri
(3) , tetra (4) , penta (5) , geksa (6) nomlanadi so‘ngra neytral ligandlar o‘qiladi.
Manfiy zaryadli ligandlar oxiriga „O“ qo‘shimchasi qo‘shiladi (Cl -
—xloro,
Br -
— bromo, I -
yodo,SO
4 2-
- sulfato, S
2 O
3 2-
tiosulfato, OH -
— gidrokso) . Neytral li -
gand lar: suv — akva, ammiak—ammin deb o‘qiladi.
Kompleks birikmalar kompleks ion zaryadiga qarab kation, anion va neytral
kompleks birikmalariga bo‘linadi.
Kation kompleks birikmalarni nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi
o‘qilib, so‘ngra kompleks hosil qiluvchining o‘zbekcha nomi o‘qiladi va qavs
ichida uning oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Oxirida tashqi soha anionlari
o‘qiladi.
Masalan, [Cu(NH
3 )
4 ]SO
4 — tetra amminmis(II)sulfat;
[Pt(NH
3 )
5 Cl]Cl
3 — xloropen taammin platina(IV) xlorid;
[Co(NH
3 )
5 Br]SO
4 — bromopentaammin-kobalt (III) sulfat.
Markaziy atom o‘zgarmas oksidlanish darajasiga ega bo‘lsa, (Ag, Al, Zn)
uning oksidlanish darajasini ko‘rsatmasa ham bo‘ladi.](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_3.png)
![[Ag (NH
3 )
2 ]NO
3 — diamminkumush nitrat;
[Al(H
2 O)
6 ]Cl
3 — geksaakvaalyuminiy xlorid.
Anion kompleks birikmalarni nomlashda dastlab tashqi soha kation o‘qilib,
so‘ngra ligandlar soni va nomi o‘qiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining
lotincha nomiga —at qo‘shimchasi qo‘shib o‘qiladi va oksidlanish darajasi
ko‘rsatiladi. Masalan:
K[Ag (CN)
2 ] — kaliy ditsianoargentat;
K
3 [Fe(CN)
6 ] — kaliy geksatsianoferrat (III) ;
K
4 [Fe(CN)
6 ] — kaliy geksatsianoferrat (II) ;
H[CuCl
2 ] — vodorod dixlorokuprat (I) ;
(NH
4 )
2 [Pt (OH)
2 Cl
4 ] — ammoniy tetraxlorodigidrok soplatinat (IV)
Ba[Cr (NH
3 )
2 (SCN)
4 ]
2 — bariy tetrarodanodiam min xromat (III) .
Neytral kompleks birikmalarni nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi
o‘qilib, so‘ngra markaziy atomning o‘zbekcha nomi o‘qiladi, uning oksidlanish
darajasi ko‘ra sa t ilmaydi. Masalan:
[Cr(H
2 O)
3 PO
4 ] — fosfatotriakvaxrom;
[Cu(NH
3 )
2 (SCN
2 ] — dirodanodiamminmis;
[Fe(CO)
5 ] — pentakarboniltemir;
[Pt(NH
3 )
2 Cl
4 ] — tetraxlorodiamminplatina.
KOORDINASION BIRIKMALAR IZOMERIYASI
K о mpl е ks birikm а l а rd а struktur а (h о l а t v а k оо rdin а si о n) iz о m е riya
v а st е r ео (g ео m е trik, о ptik ) iz о m е riyal а r b о r. Bul а r ning birinchisid а bir о rt а
lig а nd b а ’zi h о ll а rd а m е t а ll bil а n k оо rdin а si о n b о g’ о rq а li to’g’rid а n-to’g’ri
b о g’l а ng а n bo’ls а , b о shq а l а ri d а u krist а ll to’rning k оо rdin а si о n t а ’sir
d о ir а sid а n t а shq а rid а bo’l а di. Buni quyid а gi k о mpl е ks birikm а [CrCl
3 (H
2 O)
6 ]
mis о lid а n а m о yish qilish mumkin:
[Cr(H
2 O)
6 ] Cl
3 - bin а fsh а r а ngli m о dd а
[Cr(H
2 O)
5 Cl] Cl
2 .
H
2 O ko’k r а ngli m о dd а l а r
[Cr(H
2 O)
4 Cl
2 ] Cl .
2H
2 O](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_4.png)
![St е r ео iz о m е rl а r bir х il kimyoviy b о g’l а nishg а eg а , l е kin bir-birid а n
f а z о d а gi j о yl а shuvi boyich а f а rq qil а di. Quyid а ko’rs а tilg а nid е k, [Pt(NH
3 )
2 С l] 2-
k о mpl е ks birikm а d а х l о r - lig а ndl а r yonm а -yon h о ld а ( а ) yoki q а r а m а -q а rshi
t о m о nl а rd а j о yl а shishi mumkin.
K оо rdin а si о n sf е r а d а d о n о r а t о ml а rining turlich а j о yl а shuvi his о big а
vujudg а k е l а dig а n iz о m е riya turi g ео m е trik yoki sis- v а tr а ns iz о m е riya
d е yil а di.
Kurs а tilg а n Pt(NH
3 )
2 Cl
2 k о mpl е ks birikm а d а gi g ео m е trik iz о m е rl а r ,yani
а )sis-iz о m е r;b)tr а ns-iz о m е r kurinishid а t а svirl а ng а n.
Bir х il guru х l а r yonm а -yon j о yl а shg а n iz о m е r m о l е kul а l а ri sis-iz о m е r, bir
х il guru х l а r bir-birid а n uz о qd а j о yl а shg а nl а ri es а tr а ns-iz о m е r his о bl а n а di.](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_5.png)
![Ko’zgud а bir-birining а ksini if о d а l о vchi iz о m е rl а r о ptik iz о m е rl а r
turig а kir а di. Ins о nning ikki qo’li bir-birig а jud а o’ х sh а g а ni bil а n uni bir-birig а
jud а m о s k е l а di d е b bo’lm а ydi. О ptik iz о m е rl а rning fizik v а kimyoviy хо ss а l а ri
o’z а r о o’ х sh а shdir.
KOMPLEKS BIRIKMALARNING ENG MUHIM Т URLARI
Kompleks birikmalarni ligandlariga qarab amiakat larga, akvokomplekslarga,
atsidokomplekslarga, aralashkom p lekslarga va xelat (siklik) komplekslarga
bo‘lish mumkin.
Amiakatlarda ligand vazifasini ammiak molekulalari bajaradi.
Masalan: [Cu (NH
3 )
4 ]SO
4 ; [Ag (NH
3 )
2 ]Cl; [Co(NH
3 )
6 ]Cl
3 va h. k.](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_6.png)
![Akvakomplekslarda ligand suv molekulalaridir. Bunga kristallogidratlar
misol bo‘la oladi: [Cr(H
2 O)
6 ]Cl
3 ; [Co(H
2 O)
6 ]Cl
2 va h.k.
Atsidokomplekslarda ligand kislota qoldiqlaridir:
Na
3 [AlF
6 ], K
3 [Fe(CN)
6 ], Na
3 [Ag(S
2 O
3 )
2 ] va h. k.
Gidroksokomplekslarda ligand gidroksid ionlaridir:
Na
2 [Zn(OH)
4 ], Na
3 [Cr(OH)
6 ].
Aralash kompleks birikmalarda ligandlar turlicha bo‘li shi mumkin.
Na[Al(OH)
4 (H
2 O)
2 ], [Pt(NH
3 )
4 Cl
2 ]Cl
2 va h. k.
Xelat (siklik) kompleks birikmalar markaziy ion bilan ikki va undan ortiq
bog‘ hosil qila oladigan ligan dlar ishtirokida vujudga keladi. Ligandning markaziy
ion bilan hosil qiladigan bog‘lari soni uning dentantligi deyiladi. Bir dentantli
ligandlarga —1 zaryadli kislota qoldiqlari (Cl -
, I -
, F -
,NO
3 -
,NO
2 -
) , neytral](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_7.png)
![molekulalar (suv, ammiak) hamda gidroksid ion OH -
kiradi. Ikki den tantli
ligandlarga sulfat (SO
4 2-
) , tiosulfat (S
2 O
3 2-
) ionlari, etilendiamin molekulasi va
boshqalar kiradi. Ikki va polidentantli ligandlar xelat kompleks birikma larini hosil
qiladi. Masalan, dietilendiaminmis (II) sulfat molekulasida har bir etilendiamin
[Cu(H
2 NCH
2 CH
2 NH
2 )
2 ]SO
4 molekulasi markaziy atom bilan ikkita donor—
akseptor bog‘ hosil qiladi. Quyida kompleks ion tuzilish sxemasi keltirilgan. Bu
yerda ko‘rsatkichlar yorda mida donor—akseptor bog‘lanishlar ifodalangan.
Misning aminosirka kislota, etilenglikol va glitserinlar bilan hosil qilgan
birikmalari ham siklik kompleks birikmalariga kiradi.
Masalan, mis glitsinat Cu(H
2 NCH
2 COO)
2 molekulasining tuzi lishi
quyidagicha:
Valent bog‘lanish usuli kompleks birikmalarning fazoviy tuzilishini yaxshi
tushuntiradi. Bu usulda markaziy atom va ligandlar orasidagi bog‘ kovalent
bog‘lanish bo‘lib, donor—akseptor bog‘lanishi asosida vujudga kelishi
ko‘rsatiladi. Kompleks hosil qiluvchining bo‘sh orbitallari hisobiga u akseptor,
ligandlarning bo‘linmagan elektron juftlari bo‘lib, ular donor vazifasini bajaradi.
Masalan, [Cu (NH
3 )
4 ] 2+
kompleks ioni hosil bo‘lishida Cu 2+
ionining tashqi 4 s va
4 p pog‘onachalari bo‘sh bo‘lib, azot atomlari o‘zining bo‘linmagan elektron
juftlari bilan shu orbital larga joylashadi:
Bunda sp3 gibridlanish ro‘y berib, kompleks ionning shakli tetraedrsimon
bo‘ladi. Т etraedrning markazida Cu 2+
, uchlarida esa ammiak molekulalari
joylashgan.2 2
2 2
O C — O N H — C H
C u
H C — H N O — C O
](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_8.png)
![Kumush ammiakatida [Ag (NH
3 )
2 ] +
sp gibridlanish ro‘y beradi, kompleks
ion chiziqsimon shaklda bo‘ladi:
K О MPL Е KS BIRIKM А L А RNING B А RQ А R О RLIGI
V А KIMYOVIY B О G’L А NISH T А BI А TI
K о mpl е ks birikm а l а rning b а rq а r о rligi а nch а gin а о mill а rg а b о g’liq bo’l а di.
Bund а y birikm а l а rd а t а shqi v а ichki d о ir а l а rining b а rq а r о rligi h а r х il bo’l а di.
T а shqi d о ir а d а gi k о mpl е ks i о n el е kt r о st а tik kuchl а r о rq а li b о g’l а nib, suvli
eritm а l а rd а о s о n а jr а l а di. Bund а y p а rch а l а nish birl а mchi diss о si а siyal а nish
d е yil а di v а u kuchli el е ktr о litl а r k а bi to’l а r а vishd а o’t а di. Ichki sf е r а d а bo’lg а n
lig а ndl а r m а rk а ziy а t о m bil а n а nch а kuchli b о g’l а ng а n bo’lib, k а m d а r а j а d а
а jr а l а di. K о mpl е ks birikm а ning ichki sf е r а sid а gi p а rch а l а nish ikkil а mchi
diss о si а siyal а nish d е b yuritil а di.
Kompleks birikmalar eritmalarda ichki va tashqi soha ionlariga to ‘ la
dissotsiyalanadi . Bu jihatdan ular kuchli elektrolitlarga o ‘ xshash :
K
3 [ Fe ( CN )
6 ]
3 K +
+[ Fe ( CN )
6 ] 3-
.
O ‘ z navbatida kompleks ion kuchsiz elektrolitlarga o ‘ xshab juda oz
miqdorda dissotsiyalanadi :
[Fe (CN)
6 ] 3-
Fe 3+
+ 6 CN -
.
Bu jarayon qaytar bo‘lib muvozanat qaror topadi. Eritmadagi kompleks hosil
qiluvchi va ligandlar konsentratsiyalari ko‘payt masining, dissotsiyalanmay qolgan
kompleks ion konsentrat siyasiga nisbati beqarorlik konstantasi (K beq) deyiladi.](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_9.png)
![
beq
6 3 –
– 44
6
F e C N
1 10 . 3– F e ( C N )
K
Beqarorlik konstantasining qiymati qanchalik kichik bo‘lsa, kompleks
birikma shunchalik barqaror, ya’ni mustah kam bo‘ladi. Ba’zi kompleks
birikmalarning beqarorlik konstantalari 14- jadvalda berilgan.
Masalan, kumushning kompleks birikmalari ichida eng barqarori
[Ag (CN)
2 ] -
, eng beqarori [Ag (NO
2 )
2 ] -
.
Bir kompleks birikmadan ikkinchi kompleks birik mani hosil qilish mumkin,
faqat hosil bo‘ladigan kompleks birikma dastlabki kompleks birikmadan barqaror
bo‘lsa:
[Ag (NH
3 )
2 ]Cl + 2 KCN
K[Ag (CN)
2 ] + KCl + 2 NH
3 .
Muvozanatning qay tarafga siljishini aniqlash uchun ionlarning eritmadagi
muvozanat konsentratsiyalarini aniqlash lozim.
Misol. Kadmiy tuzlari eritmasiga ishqor qo‘shilsa, kadmiy gidro k sid
Cd (OH)
2 , vodorod-sulfid qo‘shilsa, kadmiy sulfid CdS cho‘kmaga tushadi.
Tarkibida 0,1 mol/l KCN bo‘lgan 0,05 M K
2 [Cd (CN)
4 ] eritmasiga ishqor
qo‘shilganda cho‘kma hosil bo‘lmasdan, vodorod sulfid qo‘shilganda kadmiy
sulfidning cho‘kmaga tushishi sababini izohlang. Kompleks ionning [Cd (CN)
4 ] 2-
beqarorlik konstantasi qiymati 7,8 · 10 -18
.
Yechish: Cd (OH)
2 va CdS cho‘kmalarining hosil bo‘lish shartlari:
[Cd 2+
][OH -
] 2
> EK (Cd (OH)
2 ) = 4,5 · 10 -15
;
[Cd 2+
][S 2-
] > EK (CdS) = 8 · 10 -27
.
Berilgan sharoitda kompleks birikma eritmasidagi kadmiy ionlari
konsentratsiyasini hisoblaymiz:
[Cd (CN)
4 ] 2-
Cd 2+
+ 4 CN -
;
beq
2 – 4 – 18
2– 4
[C d ][C N ]
[[C d[C N ) ] ]
K 7, 8 10 ;
](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_10.png)
![2– – 18 beq 4 2
– 4 4
– 15
K [[C d( C N ) ] 7,8 10 0, 05
[C N ] ( 0,1)
C d
3, 9 10 mol / l.
Kadmiy gidroksid cho‘kmasi hosil bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan OH -
ionlari konsentratsiyasini hisoblaymiz:
mol l
– 15 2 – 15 2
4,5 10 E K ( C d( OH ) )
3,9 10 C d
OH – 1 /
Demak, eritmada OH -
ionlarining konsentratsiyasi 1 mol/l dan kam bo‘lsa,
cho‘kma hosil bo‘lmaydi. Quyidagi reaksiyada muvozanat kompleks ion hosil
bo‘lish tarafiga siljigan bo‘ladi:
[Cd (CN)
4 ] 2-
+ 2 OH -
Cd (OH)
2
↓ + 4 CN -
.
Kadmiy sulfid cho‘kmasi hosil bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan sulfid ionlari
konsentratsiyasini hisoblaymiz:
mol/ l.
– 27 2– – 12
– 15 2
E K ( C dS) 8, 0 10
3,9 10 C d
S 2 10
2 · 10 -12
juda kichkina son, demak eritmada ozgina sulfid ionlarining bo‘lishi
cho‘kma hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Quyi dagi reaksiyada muvozanat cho‘kma
hosil bo‘lish tarafiga siljigan bo‘ladi:
[Cd (CN)
4 ] 2-
+ S 2-
→
CdS ↓ + 4 CN -
.
Savоl va tоpshiriqlar
1. Quyidagi kompleks birikmalarda kompleks hosil qiluvchi ionning
valentligi , koordinatsion soni va kompleks ion zaryadini aniqlang .
K
2 [Cd (CN)
4 ] Na
2 [Fe(CN)
5 NO]
Na
3 [Ag(S
2 O
3 )
2 ] [Pt (NH
3 )
2 Cl
2 ]
K[AuCl
4 ] H[Co(CN)
4 (H
2 O)
2 ]
[Pt(NH
3 )
5 Cl]Cl
3 K[Pt(NH
3 )
3 Br
3 ]](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_11.png)
![2. Quyidagi koordinatsion formulalardan hosil bo‘luvchi kompleks
birikmalarni yozib, markaziy ionni, ichki va tashqi sohalarni aniqlang:
3 NaF · AlF
3 ; BaF
2 · SiF
4 ; 2 Ca(CN)
2 · Fe(CN)
2
3 NaCl · InCl
3 ; 3 KCN · Fe(CN)
3 Cd(OH)
2 · 4 NH
3
KCN · Co (CN)
3 · 2 H
2 O.
3. Beqarorlik konstantasi jadvalidan foydalanib, (14-javdval, ilovada
berilgan) quyidagi kompleks ionlarning eng beqaror va eng barqarorlarini ajratib
yozing.
[Cd (NH
3 )
4 ] 2+
; [Cu (CN)
4 ] 2-
; [Co (NH
3 )
6 ] 2+
; [Co (NH
3 )
6 ] 3+
;
[Fe (CN)
6 ] 3-
; [Fe (CN)
6 ] 4-
; [HgI
4 ] 2-
[Zn (NH
3 )
4 ] 2+
.
4. Quyidagi kompleks birikmalarda tashqi sohaning zaryadini aniqlang.
[Bi 3+
J
4 ]; [Fe 3+
F
6 ]; [Cd 2+
(SCN)
4 ];
[Co 3+
(NH
3 )
2 (NO
2 )
4 ]; [Pt 4+
(NH
3 )
2 Cl
2 I
2 ].
5. Quyidagi kompleks birikmalarning nomini aytib bering:
[Pt (NH
3 )
4 ]Cl
2 ; H
3 [Fe (PO
4 )
2 ]; [Cu (NH
3 )
4 ] (OH)
2 .
6. Quyidagi kompleks birikmalarning eritmada disso tsia tsiyalanish
tenglamalarini hamda beqarorlik kons tantalari ifodalarini yozing:
K
2 [Cu (CN)
4 ]; H
2 [PbCl
4 ]; [Ag (NH
3 )
2 ]Cl;
[Cr (H
2 O)
4 Cl
2 ]Cl; K
2 [Zn(OH)
4 ]; [Ni(NH
3 )
6 ](OH)
2 .
7. Qanday birikmalar qo‘sh tuzlar deyiladi? Т emir, alyuminiy va xromkaliy
achchiqtoshlar olinish reaksiyala rini yozing. Bu tuzlarning dissotsiyalanish
tenglamalarini yozing.
8. Al (OH)
3 ning kompleks birikma hosil bo‘lish hisobiga erish
tenglamalarini yozing.
9. K
2 [Ni (CN)
4 ] ning 0,1 m eritmasida Ni 2+
ionlari konsentratsiyasini
hisoblang. K
beq [Ni (CN)
4 ] 2-
=3·10 -26
Javob : 1,64 · 10 -6
mol · l.
10. K
2 [Cu (CN)
4 ] ning 1 l 0,1 m eritmasiga 1 l 0,002 m kaliy sianid eritmasi
qo‘shilsa, mis ionlarining konsen tratsiyasi qanday o‘zgaradi?
K
beq [Cu (CN)
4 ] 2-
=5·10 -28](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_12.png)
![Javob : 2,8 · 10 10
marta kamayadi.
11. Qanday ta’sirlar natijasida kompleks ion [Cu (NH
3 )
4 ] 2+
buziladi?
Reaksiyalarning molekulyar va ionli tenglamalarini yozing.
12. Quyidagi yangi kompleks birikma hosil bo‘lishi bilan boradigan reak -
siyalarning molekulyar va ionli tenglamalarini tuzing. Reak siyaning borish-
bormasligini beqarorlik konstantalari qiymatiga ko‘ra asoslang:
a) (NH
4 )
3 [Fe (CN)
6 ] + KF (mo‘l) = b) K
2 [HgJ
4 ] + KCN (mo‘l) =
d) K [AgCl
2 ] + Na
2 S
2 O
3 (mo‘l) =
13. Quyidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida kompleks birikma hosil
bo‘lishini e’tiborga olib, reaksiyalarni tugallang va yarim reaksiyalar usulida teng -
lashtiring:
a) CoCl
2 + NH
4 Cl + NH
3 +H
2 O
2→ b) Al + KNO
3 + KOH + H
2 O →
d) H
2 [SnCl
4 ] + KOH (kons.mo‘l) + Co (OH)
3
→
e) N
2 H
4 + K
3 [Fe (CN)
6 ] + KOH
→
f) Sb
2 O
3 + HCl + Cl
2 + H
2 O
→ g) [Co (NH
3 )
6 ] (OH)
2 + O
2 + H
2 O →](/data/documents/22f01b45-e4e4-4330-abd0-bc7a5d35c359/page_13.png)
MAVZU: KOORDINATSION BIRIKMALARNING SINFLANISHI VA NOMENKLATURASI. Reja: 1. Koordinasion birikmаlаr хоsil bo’lishi vа tuzilishi. 2. Koordinasion birikm а l а rning turl а ri. 3. Koordinasion birikmаlаrning klаssifikаsiyasi vа nоmеnklаturаsi. 4. Koordinasion birikmаlаrdа kimyoviy bоg’lаnish tаbiаti. Kоmplеks birikmаlаrning аhаmiyati.
Mеtаllаrning rеаksiyadа elеktrоnlаr yo’qоtishi ulаr uchun аlоhidа хususiyat ekаnligi оldingi bоblаrdа аytib o’tildi. Hоsil bo’luvchi musbаt zаryadlаngаn iоnlаr -kаtiоnlаr erkin hоldа bo’lmаy, ulаrni qurshаb turuvchi аniоnlаr bilаn birgаlikdа mаvjud bo’lаdiki, bu zаryadlаrning muvоzаnаtigа оlib kеlаdi. Mеtаllаrning kаtiоnlа ri - Lyuis kilоtаlаri (G.N.Lyuis kislоtа sifаtidа bo’linmаgаn elеktrоn juftigа egа bo’lgаn аksiptоrni, аsоs sifаtidа esа shu bo’linmаgаn elеktrоnlаr jufti dоnоrini tushuntirgаn) хоssаlаrigа hаm egаdir. Bu ulаrning bo’linmаgаn elеktrоn juftlаrigа egа bo’l gаn nеytrаl mоlеkulа yoki аniоnlаr bilаn bоg’lаnishi mumkinligini bildirаdi . Shundаy qismchаlаr kоmplеks iоnlаr yoki kоmplеkslаr, tаrkibidа iоnlаr bo’lgаn birikmаlаri esа kооrdinаsiоn birikmаlаr dеyilаdi. Koordinasion birikmalarga kristall panjara va eritmada bo‘la oladigan murakkab (kompleks) ion tutgan birikmalar deb qarash mumkin. Koordinasion birikmalar molekulalari ichki va tashqi sohalardan iborat. Ichki soha tashqi sohadan kvadrat qavs bilan ajratiladi. Molekula markazida kompleks hosil qiluvchi ion yoki atom joylashadi. Kompleks hosil qiluvchi markaziy atom yoki ion bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri birikkan molekula yoki ionlar ligandlar deb ataladi. Ligandlarning markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi) bilan hosil qilgan δ bog‘larining soni markaziy atomning koordinatsion soni deyiladi. Ko‘pincha yon guruh elementlari kompleks hosil qiluvchi bo‘ladi. Anionlar — kislota qoldiqlari, gidroksid ion va neytral mole kulalar (H 2 O, NH 3 , CO va boshqalar) ligandlar bo‘ladi. Kompleks hosil qiluvchi va ligandlar birgalikda ichki sohani tashkil qiladi.
Kompleks birikmalarda tashqi soha zaryadi ichki soha zaryadiga son jihatidan teng bo‘lib, ishorasi qarama-qarshidir. Masalan, [Cu (NH 3 ) 4 ]SO 4 da sulfat ion zaryadi —2, demak, kopmleks ion zaryadi +2 bo‘ladi: [Cu (NH 3 ) 4 ] 2+ . K 3 [Fe (CN) 6 ] kompleks birikmada tashqi soha ion zaryad larining yig‘indisi +3, demak, kompleks ion zaryadi —3 bo‘ladi [Fe (CN) 6 ] 3- . K 4 [Fe (CN) 6 ] da esa ichki soha zaryadi —4 bo‘ladi [Fe (CN) 6 ] 4- . Ichki soha zaryadi kompleks hosil qiluvchi va ligandlar zaryadlari yig‘indisiga teng bo‘ladi. Yuqoridagi misollarda [Cu (NH 3 ) 4 ] 2+ ammiak zaryadsiz neytral molekula, demak, misning zaryadi +2. [Fe (CN) 6 ] 3- kompleks ionida sianid ioni (CN - ) zaryadli. Demak, kompleks ion –3 zaryadli bo‘lishi uchun temir +3 zaryadli bo‘lishi kerak. Xuddi shu usulda [Fe (CN) 6 ] 4- kompleks ionda temir +2 zaryadli ekanligini topamiz. KOMPLEKS BIRIKMALARNI NOMLASH Kompleks birikmalarda tuzlarga o‘xshash dastlab kation so‘ngra anion nomlanadi. Dastlab manfiy zaryadli ligandalarning soni (grekchasiga di (2) , tri (3) , tetra (4) , penta (5) , geksa (6) nomlanadi so‘ngra neytral ligandlar o‘qiladi. Manfiy zaryadli ligandlar oxiriga „O“ qo‘shimchasi qo‘shiladi (Cl - —xloro, Br - — bromo, I - yodo,SO 4 2- - sulfato, S 2 O 3 2- tiosulfato, OH - — gidrokso) . Neytral li - gand lar: suv — akva, ammiak—ammin deb o‘qiladi. Kompleks birikmalar kompleks ion zaryadiga qarab kation, anion va neytral kompleks birikmalariga bo‘linadi. Kation kompleks birikmalarni nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi o‘qilib, so‘ngra kompleks hosil qiluvchining o‘zbekcha nomi o‘qiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Oxirida tashqi soha anionlari o‘qiladi. Masalan, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 — tetra amminmis(II)sulfat; [Pt(NH 3 ) 5 Cl]Cl 3 — xloropen taammin platina(IV) xlorid; [Co(NH 3 ) 5 Br]SO 4 — bromopentaammin-kobalt (III) sulfat. Markaziy atom o‘zgarmas oksidlanish darajasiga ega bo‘lsa, (Ag, Al, Zn) uning oksidlanish darajasini ko‘rsatmasa ham bo‘ladi.
[Ag (NH 3 ) 2 ]NO 3 — diamminkumush nitrat; [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 — geksaakvaalyuminiy xlorid. Anion kompleks birikmalarni nomlashda dastlab tashqi soha kation o‘qilib, so‘ngra ligandlar soni va nomi o‘qiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining lotincha nomiga —at qo‘shimchasi qo‘shib o‘qiladi va oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Masalan: K[Ag (CN) 2 ] — kaliy ditsianoargentat; K 3 [Fe(CN) 6 ] — kaliy geksatsianoferrat (III) ; K 4 [Fe(CN) 6 ] — kaliy geksatsianoferrat (II) ; H[CuCl 2 ] — vodorod dixlorokuprat (I) ; (NH 4 ) 2 [Pt (OH) 2 Cl 4 ] — ammoniy tetraxlorodigidrok soplatinat (IV) Ba[Cr (NH 3 ) 2 (SCN) 4 ] 2 — bariy tetrarodanodiam min xromat (III) . Neytral kompleks birikmalarni nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi o‘qilib, so‘ngra markaziy atomning o‘zbekcha nomi o‘qiladi, uning oksidlanish darajasi ko‘ra sa t ilmaydi. Masalan: [Cr(H 2 O) 3 PO 4 ] — fosfatotriakvaxrom; [Cu(NH 3 ) 2 (SCN 2 ] — dirodanodiamminmis; [Fe(CO) 5 ] — pentakarboniltemir; [Pt(NH 3 ) 2 Cl 4 ] — tetraxlorodiamminplatina. KOORDINASION BIRIKMALAR IZOMERIYASI K о mpl е ks birikm а l а rd а struktur а (h о l а t v а k оо rdin а si о n) iz о m е riya v а st е r ео (g ео m е trik, о ptik ) iz о m е riyal а r b о r. Bul а r ning birinchisid а bir о rt а lig а nd b а ’zi h о ll а rd а m е t а ll bil а n k оо rdin а si о n b о g’ о rq а li to’g’rid а n-to’g’ri b о g’l а ng а n bo’ls а , b о shq а l а ri d а u krist а ll to’rning k оо rdin а si о n t а ’sir d о ir а sid а n t а shq а rid а bo’l а di. Buni quyid а gi k о mpl е ks birikm а [CrCl 3 (H 2 O) 6 ] mis о lid а n а m о yish qilish mumkin: [Cr(H 2 O) 6 ] Cl 3 - bin а fsh а r а ngli m о dd а [Cr(H 2 O) 5 Cl] Cl 2 . H 2 O ko’k r а ngli m о dd а l а r [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ] Cl . 2H 2 O
St е r ео iz о m е rl а r bir х il kimyoviy b о g’l а nishg а eg а , l е kin bir-birid а n f а z о d а gi j о yl а shuvi boyich а f а rq qil а di. Quyid а ko’rs а tilg а nid е k, [Pt(NH 3 ) 2 С l] 2- k о mpl е ks birikm а d а х l о r - lig а ndl а r yonm а -yon h о ld а ( а ) yoki q а r а m а -q а rshi t о m о nl а rd а j о yl а shishi mumkin. K оо rdin а si о n sf е r а d а d о n о r а t о ml а rining turlich а j о yl а shuvi his о big а vujudg а k е l а dig а n iz о m е riya turi g ео m е trik yoki sis- v а tr а ns iz о m е riya d е yil а di. Kurs а tilg а n Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 k о mpl е ks birikm а d а gi g ео m е trik iz о m е rl а r ,yani а )sis-iz о m е r;b)tr а ns-iz о m е r kurinishid а t а svirl а ng а n. Bir х il guru х l а r yonm а -yon j о yl а shg а n iz о m е r m о l е kul а l а ri sis-iz о m е r, bir х il guru х l а r bir-birid а n uz о qd а j о yl а shg а nl а ri es а tr а ns-iz о m е r his о bl а n а di.