Dasturlash tillari tuzilishi, sinflanishi va sintaksisini tavsiflash metodlari Reja: 1. Kirish 2. Asosiy qism: 2.1 Dasturlash tillari tuzilishi 2.2 Dasturlash tillarining sinflanishi 2.3 Sintaksis va uning tavsiflash metodlari 3. Xulosa 4. Adabiyotlar

Kirish Dasturlash tillari zamonaviy texnologiyalar olamida kompyuterlar bilan muloqotni osonlashtiruvchi asosiy vositadir. Bugungi kunda har bir texnologik ilova yoki dasturiy ta'minot biror bir dasturlash tili orqali yoziladi va bu jarayon inson va kompyuter o'rtasidagi tilni tarjima qilish vazifasini bajaradi. Dasturlash tillarining o‘rni shundaki, ular murakkab hisob-kitoblarni avtomatlashtirish, katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish va tizimli jarayonlarni boshqarish imkonini beradi. Bu tillar insonning kompyuterga kerakli buyruqlarni aniq va tushunarli shaklda berishiga yordam beradi, bu esa texnologik rivojlanishning eng asosiy elementlaridan biridir. Dasturlash tillarining ahamiyati keng va ularsiz zamonaviy texnologiyalarni tasavvur qilish qiyin. Masalan, kundalik hayotda qo'llaniladigan sun'iy intellekt tizimlari, mobil ilovalar, veb-saytlar va hatto oddiy kompyuter dasturlari ham ma'lum bir dasturlash tilida yaratiladi. Dasturlash tillari ichida eng keng tarqalganlaridan biri bu Python bo‘lib, u soddaligi va yuqori funksionalligi tufayli juda ko‘p dasturchilar tomonidan tanlanadi. Pythonning asosiy afzalligi – bu dastur kodlarini tez va oson yozish imkonini berishida, shuningdek, keng kutubxonalari yordamida har xil sohalarda, jumladan sun’iy intellekt va data science (ma’lumotlar ilmi) kabi murakkab sohalarda qo‘llashda. Bundan tashqari, Python interpretyatsiyalangan (interpreted) til bo'lgani uchun uning sintaksisi sodda va o'qilishi qulay, bu esa dasturiy ta'minotni tezkor rivojlantirishda katta yordam beradi. Yana bir mashhur dasturlash tili – JavaScript bo‘lib, u ayniqsa veb dasturlashda muhim o‘rin egallaydi. JavaScript yordamida interaktiv va dinamik veb-sahifalar yaratiladi. Ushbu til yordamida foydalanuvchilar bilan muloqot qiluvchi, ya'ni foydalanuvchi interfeysi bilan ishlaydigan ilovalarni yaratish mumkin. JavaScript asosida ishlab chiqilgan React, Angular, Vue.js kabi kutubxona va frameworklar zamonaviy veb dasturlashda keng qo‘llaniladi. JavaScriptning yana bir katta afzalligi – bu uning yordamida faqatgina foydalanuvchi interfeysi emas, balki

server tomonida ham kod yozish imkoniyatidir. JavaScript, Node.js texnologiyasi yordamida, endi serverdagi kodlarni ham bajara oladi, bu esa uni to'liq to'plam (full-stack) dasturlash uchun mos tilga aylantirdi. Shu bilan birga, yuqori samaradorlik va tezlikni talab qiluvchi dasturlar uchun C++ kabi tizim tillari alohida o‘rin tutadi. C++ dasturlash tili 1980-yillarda ishlab chiqilgan va bugungi kunda ham juda ko‘p ishlatilmoqda. C++ ning kuchli tomonlari shundaki, u past darajadagi (low-level) dasturlashni amalga oshirish imkonini beradi, ya'ni kompyuter xotirasi va protsessor resurslarini to'liq boshqarish mumkin. Bu esa C++ tilini operatsion tizimlar, qurilmalar dasturiy ta'minoti va o'yin dasturlarini ishlab chiqishda eng samarali tilga aylantiradi. C++ yordamida operatsion tizimlardan tortib grafik interfeysli o'yinlar va hatto yuqori darajali hisoblashlarni talab qiluvchi ilmiy dasturlar ham yaratiladi. Masalan, C++ tili o‘zining tezligi va samaradorligi bilan avtomatlashtirish sohalarida ham keng qo‘llaniladi. Ko‘p yadroli protsessorlar va xotira boshqaruvi bilan ishlash imkoniyatlari mavjud bo‘lganligi sababli, bu til real vaqt tizimlarida ham keng qo‘llaniladi. C++ ning sintaksisi boshqa yuqori darajali tillarga nisbatan murakkabroq bo'lsa-da, uning kuchi va resurslarni to'liq nazorat qilish imkoniyati ko‘p dasturchilar uchun afzal tanlovga aylanadi. Bunday murakkablikni o‘zlashtirish orqali dasturchilar tizim resurslarini samarali boshqarish, ilova va tizimlarning tezkor ishlashini ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Yuqorida aytib o‘tilgan tillardan tashqari, dasturlash tillarining yana ko‘plab turlari mavjud bo‘lib, har bir til ma'lum bir sohaga mo‘ljallangan. Misol uchun, R tili statistik tahlil va ma'lumotlarni qayta ishlashda keng qo'llanilsa, Java mobil ilovalar va biznes dasturlar uchun eng ko‘p qo‘llaniladi. Har bir dasturlash tili o‘z imkoniyatlari va afzalliklariga ega bo‘lib, dasturchiga turli vazifalarni hal qilishda samarali yordam beradi.

Dasturlash tillari tuzilishi Dasturlash tillarining tuzilishi ularning ishlashiga va samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Har bir dasturlash tili turli tarkibiy elementlardan tashkil topgan bo'lib, ular yordamida dasturchi kompyuter bilan bog‘lanadi, ya’ni unga qanday topshiriqlarni bajarish kerakligini aniq belgilab beradi. Dasturlash tilining tuzilishida eng asosiy uchta element ajralib turadi: sintaksis, semantika va pragmatika. Bu elementlar dasturlash tilining asosini tashkil etadi va dasturiy kodning to‘g‘ri ishlashi uchun bir-biriga bog‘liq bo‘ladi. Quyida har bir elementni batafsil tushuntiramiz: Sintaksis - dasturlash tilining asosiy qoidalarini belgilab beradi. Bu qoidalar dastur kodining qanday yozilishi, strukturalarning qanday tartibda bo‘lishi va kodning o‘qilishi uchun qanday talablarga javob berishi kerakligini belgilaydi. Masalan, sintaksis dasturchidan kodda ma’lum bir harflarni yoki belgilarni qanday joylashtirish kerakligini talab qiladi. Har bir dasturlash tili o‘ziga xos sintaksisga ega bo‘lib, dasturchilar ushbu qoidalarga rioya qilishi kerak. Agar dastur kodida sintaksisga oid xatolik bo‘lsa, kompyuter kodni bajarmaydi va dastur xato beradi. Sintaksis orqali biz kodning tuzilishini aniq belgilaymiz. Misol uchun, Python tilida funksiyani aniqlash uchun def kalit so'zi ishlatiladi, JavaScriptda esa function kalit so'zidan foydalaniladi. Bu kichik farqlar dasturlash tillarining sintaksislaridagi asosiy o'ziga xosliklarni namoyish etadi. Misol: # Python-da funksiyani aniqlash def salom ():     print ( "Salom, dunyo!" ) # JavaScript-da funksiyani aniqlash function salom () {     console.log( "Salom, dunyo!" ); } Ushbu misol Python va JavaScript tillaridagi funksiyani yaratish uchun sintaksisning farqini ko'rsatadi. Dasturchi o‘z kodini yozishda bu qoidalarga rioya qilishi lozim, aks holda dastur ishlamaydi.

Sintaksisning yana bir muhim jihati — o‘quvchilar va hamkasblar tomonidan kodni tushunish oson bo‘lishi. Dasturlashda yaxshi sintaksis nafaqat kompyuter uchun, balki dasturiy kodni o‘qiydigan boshqalar uchun ham tushunarli bo‘lishi kerak. Semantika — bu kodning ma'nosi, ya’ni u bajarilganda qanday natija berishini anglatadi. Sintaksis kodning qanday yozilishini belgilasa, semantika uning ma’nosini tushuntiradi. Dasturlash tilining semantikasi yordamida biz kodning qanday natija berishini, bajarilganda qanday amallar bajarilishini belgilab beramiz. Masalan, a + b ifodasi matematik jihatdan ikki sonni qo'shish degan ma'noni anglatadi, lekin har bir dasturlash tilida bu qo'shish amalini qanday bajarish kerakligi, uning semantikasi farq qilishi mumkin. Ba’zi tillarda + belgisi ikkita matnni (string) birlashtirish uchun ham ishlatilishi mumkin, masalan: # Python-da semantikani ko'rsatish a = 5 b = 10 print ( a + b )   # Natija: 15 x = "Salom, " y = "dunyo!" print ( x + y )   # Natija: "Salom, dunyo!" Bu yerda, a + b sonlarni qo'shish uchun ishlatilgan bo'lsa, x + y ikkita matnni birlashtirish uchun ishlatilgan. Bu kodning semantikasini anglatadi, ya’ni ifodaning ma’nosi kontekstga qarab o‘zgaradi. Semantikaning to'g'ri ishlashi dastur qaysi vazifani bajarishini aniq belgilaydi. Dasturchi kod yozayotganda uning semantikasini to‘g‘ri tushunishi lozim, chunki bu dastur kodining amaliy natijasiga ta’sir qiladi. Pragmatika - dasturlash tilining qanday sharoitlarda ishlatilishi maqsadga muvofiq ekanligini tushuntiradi. Bu, asosan, dasturlash tilining qaysi sohada va