XV ASRDA HIROT ADABIY MUHITI. MAVLONO LUTFIY VA HUSAYNIY IJODI REJA: 1. XV asrda hirotda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot. 2. Mavlono Lutfiy hayoti va ijodini o’rganish tarixidan. 3. Lutfiy adabiy merosining manbalari. 4. Lutfiy she`riyatining j anr, mavzu va mazmun rang-barangligi. 5. Lutfiy she`riyatining badiiy jilolari. 6. Mavlono Lutfiy va turkiy she`riyat ravnaqi. 7. XV asr hirot adabiy muhitining shakllanish omillari, Sulton husayn Boyqaro (Husayniy) faoliyati va adabiy merosi.

O’zbek mumtoz adabiyoti tarixida malik ul-kalom faxriy unvoni bilan e`zozlangan shoir mavlono Lutfiydir. Mavlono Lutfiy hayoti va ijodini o’rganish tarixi XU asrdan Alisher Navoiydan boshlanadi. Alisher Navoiy "Majolis un- nafois", "Nasoyim ul-muhabbat" tazkiralarida mavlono Lutfiy haqida birinchi va hozirgacha ishonchli ma`lumotlarni bayon etgan bo’lsa, "holoti Pahlavon Muhammad", "Muhokamat ul-lug’atayn", "Badoe` ul-bidoya" devoniga yozilgan debochalarda mavlono Lutfiy, she`rlari turli munosabat bilan tilga olingan. Alisher Navoiyning "mavlono Lutfiy… o’z zamonining malik ul-kalomi erdi. Forsiy va turkiyda naziri (o’xshashi, tengi) yo’q erdi, ammo turkiyda shuhrati ko’prak erdi",- deb yozganida mavlono Lutfiyning o’zbek adabiyotida tutgan buyuk martabasini shunday ixcham va go’zal tarzda bayon etganki, u hozirgacha eng yuksak ta`rif sifatida ma`lum va mashhurdir. Xondamirning "Makorim ul-axloq"ida ham Lutfiy va Navoiyga bog’liq bir lavha keltirilgan: "Orazing epqoch ko’zumdin sochilur har lahza yosh" misrasi bilan boshlanadigan g’azalga oid XU1-X1X asrlarda Abdulloh Kobuliyning "Tazkirat ut-tavorix", Vola Dog’istoniyning "Riyoz ush-shuaro" kabi asarlarida ham mavlono Lutfiyga doir ma`lumotlar bor. XX asrda esa Angliya (CHarlz Riyo), Kanada (E.Birnbaum), Rusiya (V.Bartol'd, A.Samoylovich), Turkiya (Zaki Validiy, Ismoyil hikmat, Kamol Э raslan)olimlari ham bu sohada maqola va risolalarni e`lon qildilar. O’zbek adabiyotshunosligida A.Fitrat, hodi Zarif, Э .Rustamov, S. Э rkinov, Э .Ahmadxo’jaevlarning tadqiqotlari, shoir asarlarini nashr ettirganlari ("Sen-sen severim") ma`lum. Lutfiyshunoslik ta`rixi ancha boy bo’lsa-da, ammo aniqlanishi lozim bo’lgan talay muammolar ham (tarjimai holi, merosiga doir) bor. Hayoti va merosi. Mavlono Lutfiyning tarjimai holiga doir ma`lumotlar oz. Uning hijriy hisobda 99 yosh yashagani, taxallusi Lutfiy ekani, hirotdagi Dehikanorda vafot etgani ma`lum. Ammo nomi, otasining ismi, shoirning tug’ilgan va vafot yillari aniq emas. SHuning uchun shoirning tug’ilgan va vafot etgan yillari, tug’ilgan joyi haqida har xil mulohazalar bor. hozirgi kunda 1366-1465 yillar deb yuritish ko’zg а tashlanadi. Ammo u melodiy yil hisobida bo’lib, Alisher Navoiy eslatgan "99 yosh yashadi" deganda hijriy hisob nazarda tutilgan. Agar

Alisher Navoiy asarlarida mavlono Lutfiy bilan bog’liq fikrlardan kelib chiqadigan bo’lsak, unda mavlono Lutfiy tug’ilgan yilni hijriy 787- melodiy 1385- 1386 yil, vafotini esa hijriy 886-melodiy 1482- 1483 yil deb qabul qilish haqiqatga yaqin ko’rinadi. Mavlono Lutfiyning tug’ilgan joyi haqida ham keyingi davrda topilgan manbalar, jumladan SHayx Ahmad Taroziyning 1437 yilda yozilgan "Funun ul- balog’a" si asosida SHosh -Toshkant ekanligi aytilmoqda. SHunday qilib, mavlono Lutfiy tarjimai holiga doir ma`lumotlar to’liq emas. Mavjud ma`lumotlarga ko’ra, mavlono Lutfiy Sohibqiron Amir Temur davrida dunyoga kelib, avval maktabda savod chiqargach, madrasada tahsil olgan. So’ng esa hirotda SHahobiddin Xiyoboniydan so’fiya tariqatidan saboq olgan. SHoirlik sohasidagi faoliyatini ham davom ettirib, XU asrning 20-yillarida ancha shuhrat qozonganidan Ulug’bek mirzo, Boysung’ur mirzolar uni hurmat qilganlar. Bu holni mavlono Lutfiyning o’zi ham ta`kidlab, kuyidagilarni yozadi: Ulug’bekxon bilur Lutfiy kamolin, Ki rangin she`ri Salmondin qolishmas. Ya`ni : Lutfiy ash`orini lutfi Boysung’urxon bilur, Kim arusi mulk ko’rmaydur aningdek shoh-shoh. Shohrux, Abulqosim Bobur, Abusaid, Sulton husayn Boyqarolar saltanati davrida mavlono Lutfiy hayoti hirotning Dehi kanor mavzeida o’tgan. U darvesh va kamtar bo’lganidan asosan badiiy ijod, yosh shoirlarga saboq berish, adabiy anjumanlarga qatnashish bilan shug’ullangan. Mavlono Lutfiy Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar bilan yaqin munosabatda bo’lgan. Jumladan, Alisher Navoiy shunday eslaydi: "Bu faqir borasiga ko’p iltifoti bor edi va fotihalar o’qur erdi va doim volida (ona) mulozamatig’a va rizoi xotirig’a targ’ib qilur edi" ("Nasoyim ul-muhabbat"). Xondamirning "Makorim ul-axloq"ida keltirilishicha, mavlono Lutfiy yosh Alisher Navoiyning she` р yozishini kuzatib borgan, she`rlarini maqtagan. Jumladan, Alisher Navoiyning:

Orazin yopg’och ko’zumdin sochilur har lahza yosh, Bo’ylakim paydo bo’lur yulduz nihon bo’lg’och quyosh,- bayti bilan boshlanadigan g’azalini eshitgan mavlono Lutfiy "hayrat dengiziga cho’mib shunday dedi: V-Alloh, agar muyassar bo’lsa edi o’zimning o’n-o’n ikki ming forsiy va turkiy baytimni shu g’azalga almashtirardim va bu ishning yuzaga zo’r muvaffaqiyat hisoblardim". Mavlono Lutfiy umri oxirigacha shoirlar bilan muloqotda bo’lib, ularga, jumladan, Abdurahmon Jomiyga bag’ishlab qasidalar yozgan . Mavlono Lutfiy hijriy hisobda "to’qson to’qqiz yoshida olamdin o’tdi. qabri Dehi kanordadur, o’z maskani erdi " (Alisher Navoiy). Mavlono Lutfiy qoldirgan adabiy meros haqida Alisher Navoiyning ma`lumoti asoslidir. Uning yozishicha, mavlono Lutfiy forsiy va turkiy tillarda she`r aytgan bo’lsa-da, turkiy she`rlarining shuhrati ko’proq edi va "turkcha devoni ham mashhurdur", ikkinchidan, "Mavlono (Lutfiy)ning "Zafarnoma" tarjimasida ikki ming baytdin ortiqroq masnaviysi bor. Bayozg’a yozmag’on (oqqa ko’chirilmagani ) uchun shuhrat tutmadi". Demak, mavlono Lutfiy merosi she`rlar devoni va "Zafarnoma" tarjimasidan iborat bo’lgan. Ammo keyingi vaqtlarda "Gul va Navro’z" dostoni ham mavlono Lutfiyga nisbat beriladi. Zahiriddin Muhammad Boburning "Aro’z risola"si, SHayx Ahmad Taroziyning "Funun ul- balog’at"asarlari ilmiy muomalaga kiritilishi sababli "Gul va Navro’z"dostonining muallifi mavlono Lutfiy emas, balki haydar Xorazmiy ekani uzil-kesil hal qilindi. Mavlono Lutfiy merosidan turkiycha devoni unga yaqin qo’lyozma nusxada bizgacha etib kelgan bo’lsa-da, ammo ular mukammal emas, balki qaryib uch ming baytni o’z ichiga oladi,xolos. Bizgacha etib kelgan she`rlarning tarkibi quyidagicha: g’azal (372 ta 2080 bayt), qasida (3 ta 107 bayt), qit`a, ruboiy, tuyuq (115 ta 230 bayt), fard (60 ta 60 bayt), ayrim baytlar (22 ta 22 bayt). Ularning umumiy soni 572 ta bo’lib, 2774 baytni tashkil etadi. Bu mavlono Lutfiy she`riy merosining bir qismidir xolos. CHunki Xondamirning ma`lumotiga ko’ra, mavlono Lutfiyning Navoiy g’azaliga bergan

baholarida o’zlarining "o’n-o’n ikki ming bayt" she`rlarini tilga olganlar. Bas shunday ekan, mavlono Lutfiy qalamiga mansub she`rlarning to’liq devonini izlash lutfiyshunoslikning sharafli vazifalaridandir. Mavlono Lutfiy she`riyati. SHoir she`rlari tarkibidan ma`lumki, unda g’azal son (372 ) va bayt (2086) jihatdan etakchi o’rindadir. Mavlono Lutfiy g’azallari o’ziga xos xususiyatlar, xillarga ega bo’lsa-da, ularning asosiy mavzusi ishq, axloq, falsafiy mushohadalardan iborat. g’azallarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilarda ko’rinadi: -sodda bayonli uslubda bo’lib, ravon va o’ynoqilikda; -asosan 5-7 baytdan tashkil topib, ba`zida 9-baytlilari ham bolrligida; -g’azal ichidagi baytlar o’zaro turlicha bog’langanligida. Bu jihatdan g’azallarni ikki guruhga ajratish mumkin: birinchi, baytlar o’zaro mantiqiy bog’langan bo’lib, ularda mavzu va timsol izchil yoritiladi. Ularni yakpora g’azallar deb tavsiflash mumkin; ikkinchi, har bir bayti alohida mavzu va timsol tasviriga bag’ishlanib, g’oyaviy jihatdan birlashuvchi baytlardan tashkil topgan g’azallar, birinchi guruhga - yakpora -g’azallar xiliga mansub bo’lgan, quyidagi matla` bilan boshlanadigan g’azalni ko’zdan kechirish masalani oydinlashtiradi: Jonim chiqadur dard ila jononima ayting, Bu xasta gado holini sultonima ayting. g’azal besh baytli bo’lib, unda "ayting" radif, "jonima, sultonima" qofiyadir. Birinchi baytda-matla`da g’azalning asosiy mavzusi - ishq, mazmuni - oshiqning hijrondagi holati va timsollari - oshiq (gado) va ma`shuqa (sulton) g’oyatda katta mahorat bilan ifodalangan. g’azalning keyingi to’rt baytida ana shu mavzu, mazmun va timsollar sharhlanadi. Natijada g’azalni o’qigan kishi oshiqning ma`shuqa hijronida o’rtangani, ko’z yoshlari to’kkani, yuragining qat-qat qon bog’lagani kabi ruhiy-botiniy holatini bosqichma-bosqich yaqqol tasavvur eta oladi. Bundagi mantiqiy izchillik baytlarning o’z o’rnida bo’lishini, ular o’rnini almashtirish yoki birortasini tushirib qoldirish mumkin emasligini ta`minlagan. SHu jihatdan u yaxlit asar yoki yakpora g’azaldir. g’azalda mavlono Lutfiyning olami sag’ir va olami kabirlarning yaxlitligi, vahdatiga oid tasavvufona qarashlari