XVII-XVIII asrlarda Samarqandda ilm-fan taraqqiyoti va adabiyot Reja: 1. XVII asrda ilm-fan taraqqiyoti. 2. Yalangtush Bahodir davrida Samarqand. 3. XVIII asrda ilm-fan taraqqiyoti.

Yalangtush Bahodir davrida madaniy hayot rivojlanib, o‘nlab obidalar qurildi. Yalangtushdan o‘rnak olgan saroy a’yonlari, olimu ulamolar va tavongirlar madrasa, masjid, hammom ko‘prik, quduq kabi xalq ehtiyoji uchun zarur inshootlarni xayr sifatida qurishadi . Amir Yalangtush Bahodir tirik paytida hokimlikdan voz kechadi. Hukmdorlikdan ko‘ra, binokorlik ishlarini afzal ko‘rgan Yalangtush Bahodir 1656 yilda vafot etadi. O‘z vasiyatiga ko‘ra uni Dahbeddagi Maxdumi A’zam xonaqohiga, pira Xoja Hoshimi Dahbediy (Maxdumi A’zamning nevaralari) qabrining oyoq tomoniga dafn etishadi. Amir Yalangtush shunday vasiyat qilgan ekan: «Meni pirlarimning oyoq tomonlariga ko‘mingiz; pirimni ziyoratlariga keluvchilar mening qabrimni bosib o‘tishsinkim, men pirimga yarashgulik xizmat qila olmadim!» . Manbalarda ushbu davr voqealari bilan bog‘liq turli xil ma’lumot-larda chalkashliklar mavjud. XVII asrning ikkinchi yarmida Samarqand taxtiga chiqqan hokimlardan biri Xo‘jaqulibiy O‘tarchi bo‘lgan. O‘tarchining ismi ko‘proq bu davrda Samarqandga yurish qilgan Xiva xoni Anushaxon (1664-1687)ga sotilgan shaxs sifatida tilga olingan. Bu davrda Samar¬qandda Xiva xoni Anushaxon nomi bilan tilla tanga zarb etilgan. Xiva va Buxoro o‘rtasidagi urushlar uzoqqa cho‘zilmagan va ko‘p o‘tmay, yana shaharda Ashtarxoniy Subxonqulixon (1681- 1702) hokimiyati o‘rnatilib, 1689 yilda shaharga kenagas urug‘idan bo‘lgan Ibrohimbiy hokim etib tayinlangan . Ibrohimbiy 1700-yillarning boshlarida Samarqand hokimligini Ashtar¬xo¬niylarning nufuzli amaldorlaridan bo‘lgan Farhodbiy otaliqqa topshirib, o‘zi Shahrisabzga hokim bo‘lgan. Farhodbiy otaliq Samarqand taxtiga chiqqach, mustaqil siyosat yuritishga harakat qilgan. Shu munosabat bilan Farhodbiy otaliq Samarqandda mustaqil xonlik tuzishni ilgari surgan edi. Lekin bundan xabar topgan Ashtarxoniy hukmdor Abulfayzxon (1711-1747) Farhodbiy otaliqni qatl ettirgan. Farhodbiy otaliqdan so‘ng Samarqand taxtiga Rajab Sulton (1717-1731) tayinlanadi. Rajab Sulton Ibrohimbiy kenagasning kuyovi bo‘lib, u 1722 yilda Shahrisabz, Miyonqol va Urgut hokimlariga suyangan holda mustaqil Samarqand xonligiga (1722-1731) asos soladi. Ibrohimbiy Shahrisabzda hokim bo‘lishiga qaramay, Samarqanddagi siyosiy jarayonlarga aralashgan va Rajab Sultonni qo‘llab-quvvatlagan. Abulfayzxon davridagi inqirozni shuningdek o‘sha davrda Buxoroda bo‘lgan rus elchisi F.Beneveni ham o‘z asarlarida yozib, Toshkent, Xo‘jand, Balx, Badaxshon, Hisor va boshqa viloyatlar poytaxtlari bilan deyarli mustaqil mulklarga aylanganini ko‘rsatib o‘tgan edi .

Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi chuqur inqiroz Buxoro xonligida Abulfayzxonning obro‘sini tushirib yuboradi va natijada hokimiyat Mang‘it urug‘i vakillari qo‘liga o‘tadi. Bu davr Markaziy Osiyo tarixida siyosiy jihatdan parokandalik davri bo‘lib, bundan foydalangan jung‘orlar (oyrotlar) 1723 yil Samarqandni zabt etdilar. Ibrohimbiy jung‘orlardan foydalanib, Buxoro Amirligi taxtini egallashga harakat qilgan. Ayni davr shahar hayotida inqirozli bo‘lib, Samarqand qarovsiz qolgan va bir muddat taxminan 7 yilcha aholi yashamagan. Buxoro amiri Doniyolbiy davrida (1758-1785) uning o‘g‘li Shohmurod Samarqandga hokim (1780-1785) etib tayinlangach, shaharga Samarqandga yondosh turli mintaqalardan vakillar keltirib 24 ta mahalla barpo etgan. Shohmurod tashabbusi bilan islohotlar o‘tkazilib , Samar¬qandda madrasalar faoliyati yana yo‘lga qo‘yildi, ilm-fan va madaniyat taraqqiy eta boshladi. Ilm-fan sohasida siljishlar bo‘lgan. Ashtarxoniylar davrida Samar¬qandda Olim Shayx Azizon (1564-1632) ilmiy-tasavvufiy faoliyatlar olib borgan bo‘lib, uning «Lamahot min nafahotul-quds» asari nafaqat tasavvuf va hadisshunoslikda, balkim tarixshunoslikda ham katta ilmiy ahamiyat kasb etgan va madrasalarda o‘qitilgan. Ashtarxoniy hukmdor Nodir Muham¬madxonning (1642-1645) taklifi bilan Xurosonning Mashhadi muqaddas shahridan Samarqandga ko‘chib kelgan tog‘asi Mir Abu Tohirxojai Sadri Mashhadiy («Samariya»ning muallifi Abu Tohirxojai muftiy bilan adashtirilmasin) va uning avlodlari XX asr boshlariga qadar Sherdor va Tillakori madrasalariga mudarrislik qilishgan. XVII asrning 40-yillaridan boshlab adabiyot ham rivojlana boshladi. Atoqli shoir Maliho Muhammad Bade ibe Muhammad Samarqandiy o‘zining “Muzakkir al-Azxob” (1692 y.) asarida bu davrda ijob qilgan 200dan ortiq shoirning nomini sanab o‘tgan. Ularning aksariyati Samarqandlik bo‘lgani alohida e’tirofga loyiq. Bu davrda ijod qilgan ko‘plab shoirlar hunarmand va savdogarlar oilasidan yetishib chiqqan. Husnixat ustasi Muhammad Obid ibn Muhammad Zohid Samarqandiy, do‘kondor Mu’in Buxoriy, atoqli shoir, “G‘olib va Matlub” dostonining muallifi, zardo‘z, Fitrag‘i Zardo‘ziy Samarqandiy, savdogar Musiho Samarqandiy, pardozchi usta Mulhamiy Samarqandiy, bo‘yoqchilari – Zabehoi Yahudiy Samarqandiy, Rahmini Yahudiy Samarqandiy, muqovachi xattotlar – Abdullo Samarqandiy, Do‘stmuhammad Sadri Samarqandiy, Mullo Muhammad shayx G‘arib Samarqandiy, Shayx Valad Samarqandiy, Xo‘ja Ali ibn Miroqayn Samarqandiy, Xoja Mirshoh Samarqandiylar shular jumlasidandir. Bu davrdagi ilg‘or madaniyat arboblaridan Sayido Nasafiy (1637 – 1730) va Turdi Farog‘iylarning nomlarini alohida qayd etish lozim. Ular o‘z she’rlarida mehnatkash xalq hayotini ko‘rsatishga harakat qilishgan .

Ashtarxoniylar davriga oid me’morchilik anchayin rivojlangan. Bu davrga oid yodgorliklardan biri Nodir Devonbegi madrasasi bo‘lib, u Buxoro xoni Imomqulixonning vaziri Nodir devonbegi tomonidan 1630-1631 yillarda Xoja Ahror xonaqohi yonida me’mor Do‘stmuhammad rahbar¬ligida qurilgan . Madrasa bir qavatli qilib qurilgan bo‘lib, hovlisining 2 tomonida ayvon, hujralar, masjid va darsxona joylashgan. Bosh tarzidagi peshtoq ayvon bezaklariga o‘zaro uyg‘unlashtirib feruza, yashil va sariq ranglarda mayda va jimjimador naqshlar bilan nafis bezatilgan. Ashtarxoniylar davrida Samarqandda miniatyura va rassomchilik ham bir muncha oldinga siljigan. Bu davrda Muhammad Sharif Samarqandiy 1616 yilda Sa’diyning “Bo‘ston” dostoniga ishlangan to‘rtta miniatyuradan bittasini chizgan. Muhammad Darvesh Samarqandiy 1618 yili o‘zining “Doston Zebo-Zevar” asarida to‘rtta miniatyura ishlagan. Sharofiddin Ali Yazdiyning 1628 yili Samarqandda tarjima qilingan “Zafarnoma” asarida yettita miniatyura chizilganligi ma’lum . XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, qo‘g‘irchoq teatrlari keng rivojlangan. Ushbu teatrlar ikki xil: qo‘l qo‘g‘irchog‘i va chodirxayol bo‘lgan. Qo‘g‘irchoq teatrlarining chiqishlarida ruhoniylar, qozilar va ma’muriyat¬ning kirdi-korlari tanqid qilingan. Qo‘g‘irchoq teatrlari bilan birga musiqa san’ati ham rivoj topgan. O‘nlab musiqa ijrochilari va bilimdon¬larining ismlari ma’lum. Musiqa bilan nafaqat soha mutaxassislari balki rassomlar, shoirlar va olimlar ham shug‘ullanishgan. Masalan , shoir¬lardan Binoiy, Hofiz Tanish, Hasan Ansoriy, xattot Mahmud Is’hoq, tabib Mavlono Samarqandiy. Birinchi Mang‘it hukmdori Muhammad Rahimbiy mamlakatda avj olgan siyosiy parokandalikka qarshi kurashadi. Davlatdagi iqtisodiy hayotni tartibga solishga harakat qiladi. Markaziy hokimiyatga Nurota, Kobadiyon, Boysun, Huzor, Panjikent, Urgut, Jizzax, Zomin va Shahrisabz kabilarni bo‘ysundiradi. Muhammad Rahimbiy Samarqandga kelganida shaharni bo‘shab qolganining guvohi bo‘ldi. Aynan bu davrga kelib Samarqandning ahvoli ko‘plab tarixchilar asarlarida xolisona yoritilgan. Manbalarda XVIII asr o‘rtalarida Samarqand haqida shunday ma’lumotlar keltiriladi: «O‘rta Osiyoning bir vaqtlar ko‘pchilik musulmon Osiyosining madaniyat va siyosat markazi bo‘lub o‘tgan va chindan «Samarqand firdavsmonand» sifatiga arziydigan bir yo‘sunda bezangan Samarqand keyingi zamonlarda buzilub quruq bir cho‘lga aylangan edi. Mang‘it amirlarining birinchisi bo‘lg‘on Rahimxon Samarqand muzofotini qo‘lga kirguzamen deb kelganda (h. 1166 (1752) yil boshlarida) Samarqand shahrida jon egasi yo‘q edi, hatto Raboti Xojabandiy to‘g‘oni buzulg‘on va Samarqand suvdan mahrum qolg‘on edi. Rahimxon ushbu safarida (h. 1166 y. jumod as-soniy oyida) Raboti Xoja Bandiyni tuzatib, Samarqandg‘a suv oqizg‘on bo‘lsa ham odam yo‘qlig‘idan obod bo‘lmadi.

Rossiyalik Ivan Kirillov 1734 yilda Samarqand haqida «Samarqand avvalda shuhratli va kuchli davlat bo‘lgan. Hozirda esa madrasa va ko‘plab arabcha va boshqa tildagi kitoblardan tashqari unda hech narsa qolmagandir». 1790 yilda O‘rta Osiyoda bo‘lgan Novopatrassk mitropoliti Xrisanf ham shahardagi bu holatni tasdiqlab, «Samarqand hozirda bo‘m-bo‘shdir, uni zabt etgan takabbur Buxoro noibi qanchalik harakat qilmasin, uni oldindagidek aholi bilan to‘ldirish borasidagi uning mehnati bekordir», - deb qayd etadi. Mang‘itlar sulolasi davrida Samarqand shahri aholisi asta-sekinlik bilan bilan to‘ldirib borilgan. XIX asrning 40-yillarida shaharda taxminan 25-30 ming kishi istiqomat qilgan. Ammo Samarqand poytaxt bo‘lmasa-da oliy hukmdorlar shaharda joylashgan ko‘k toshga o‘tirish rasmiy marosimi o‘tkaziladigan markaz sifatida ahamiyatini saqlab qoldi. Mang‘itlar sulolasining asoschisi va birinchi hukmdori Muhammad Rahimxon 1756 yil 12 dekabrda Buxoro xonligi taxtiga rasmiy ravishda xon bo‘lib o‘tirgach, o‘z hokimiyatiga siyosiy tus berish maqsadida Samarqandga yo‘l oladi. Bu davr manbalarida shahar «Dorus-saltanat Samarqand» deb tilga olinadi. Urgutlik so‘fiy va tarixchi Humuliyning «Tarixi Humuliy» asarida keltirilishicha, Muhammad Rahimxon Samarqandga maxsus kelib, mashhur Ko‘k tosh taxtiga ham o‘tirgan. Humuliyning yozishicha, Muhammad Rahimxon hali otaliq mansabida ishlagan paytidayoq Ko‘ktosh taxtiga o‘tirish marosimini o‘tkazgan edi. Xullas, Muhammad Rahimxon Buxoro xoni bo‘lgach, mamlakatda poytaxtdan keyin ikkinchi o‘rinda turuvchi Samarqand shahriga alohida e’tibor bilan qaragan. Ma’lumki, Samarqand shahri XVIII asr 20-yillarida toj-taxt uchun bo‘lgan kurashlarda (soxta xon Rajab Sulton – Rajabxonning hatti-harakatlari) va ko‘chmanchi qozoqlarning shaharga bostirib kelishi natijasida butunlay vayron bo‘lgan va xarobaga aylangan edi. Bu fojialar shu qadar dahshatli bo‘lganki, odamlar 1730 yildan boshlabgina Samarqand qal’asiga qaytib kelishgan va o‘zlariga uy-joy qura boshlaganlar. Biroq Eron shohi Nodirshohning 1740 yildagi bosqinchilik yurishi natijasida Samarqand yana dushman qo‘liga o‘tadi va vayronaga aylanadi. Muhammad Rahimxon urushlar tufayli vayron bo‘lgan Samarqanddagi Darg‘om kanalini qayta tiklagan, shahar devorlarini ta’mirlashga buyruq bergan. Muhammad Rahimxon Hisorni egallagach, bu yerdan Samarqandga bir necha ming oilani ko‘chirgan edi. Amir Muhammad Doniyolbiyning 12 barkamol o‘g‘li bo‘lib, ular o‘rtasida katta o‘g‘li vavorisi Shohmurod (1741-1800) alohida ajralib turgan. Shohmurod 1780 yildan Samarqand hokimi bo‘lgan. Shohmurod Samarqand shahrini tiklash va obod qilishga o‘zining katta hissasini qo‘shgan. Xususan, u otasi vafot etgach, 1785 yil 9 iyunda Buxoro amiri bo‘lganidan so‘ng Samarqandni obodonlashtirish ishlariga alohida e’tibor bilan yondashadi. Samarqandda Ko‘k toshga o‘tirish an’anasi XIX asrni birinchi yarmida ham davom etdi. Shohmurodning o‘g‘li, onasi tomonidan ashtarxoniy Abulfayzxonning qizi tomonidan nabirasi Amir Haydar (1800-1826)ni oq kigizda oliy hukmdor etib ko‘targanlar va Samarqandda ko‘k toshga o‘tqazib, uni rasman hukmdor etib tan olganlar. Bu voqeani XIX asrning 20-yillarida Buxoroda bo‘lgan Ye.K.Meyendorf