logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya

XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.9140625 KB
Ko'chirib olish
Mavuz: XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya Reja: 1. Chexiya haqida umumiy malumot. 2. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya adabiyoti, madaniyati va san’ati. 3. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya konstitutsiyasi va tashqi aloqalari. 4. XX asr oxirida Chexiya-O’zbekiston aloqalarining o’rnatilishi. 5. Chexiyaning xalqaro NATO, YI va BMT tashkilotlariga azoligi va strukturalarida faol qatnashishi. 1 1. Chexiya haqida umumiy malumot. Chexiya. — suveren, demokratik davlat. Amalddagi konstitutsiyasi 1992 yil 16-dekabrda qabul qilingan va 1993 yil 1-yanvardan kuchga kirgan, 1997 yil. 23 oktabrda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshlig i — prezident (2013 yildan Miloshʻ Zeman), u parlamentning ikkala palatasi tomonidan 5 yil. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — deputatlar palatasi va Senatdan iborat parlament. Ijrochi hokimiyat organi prezident tomonidan tayinlanadigan hukumat. Tabiati Chexiya hududining katta qismi Chexiya tog larida joylashgan. Uning ʻ atrofida o rtacha balandlikdagi Shumova, Chexiya o rmoni, Rudali tog lar ʻ ʻ ʻ (KrushneGori), Krkonoshe tog lari (eng baland joyi 1602 m, Snejka tog i) bor. ʻ ʻ Chexiya tog larining ichki qismi — Chexiya soyligi tepaliklar va ularni ajratib ʻ turuvchi past toglardan iborat. Moraviyada ham tepalik va past tog lar ko p. ʻ ʻ Chexiyaning jan. va markaziy kismida ChexiyaMoraviya qirlari bor. Chexiyada kumir, temir rudasi, grafit, kaolin konlari mavjud. Iklimi mo tadil iklim. G arbdan sharqqa va ichki soyliklarda ʻʼ ʻ kontinentallashib boradi. Tekisliklarda o rtacha tra yanvarda —2° dan —4° gacha, ʻ tog larda —8° dan — 10° gacha, iyulda 19—20°, tog larda 4—8°. Yillik yog in ʻ ʻ ʻ tekisliklarda o rtacha 500–700 mm, tog larda 1600–2100 mm. Mamlakatjan. va ʻ ʻ g arbida uncha katta bo lmagan ko llar bor. Asosiy daryolari — Laba (Elba), ʻ ʻ ʻ Vltava. Tog yon bag irlari aralash va igna bargli o rmonlar bilan qoplangan. ʻ ʻ ʻ Hayvonlardan tog larda qo ng ir ayiq, tulki, kiyik, yovvoyi echki, tekisliklarda ʻ ʻ ʻ kemiruvchilar, kaltakesak va qushlarning ko p turlari bor. ʻ Aholisining ko pchiligi — chexlar (81,3%); slovak, polyak va boshqa ham ʻ yashaydi. Shahar aholisi 70%. Rasmiy til — chex tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Iirik shaharlari: Praga, Brno, Plzen, Ostrava. Tarixi Chexiya hududida odam paleolit davridan boshlab yashaydi. Miloddan avvalgi taxminan 400- yillarda bu yerda keltlar, miloddan avvalgi 1-asrda kelt 2 qabilalarining boyi guruhi yashagan (Chexiyaning lot. Bohemia, nem. Bohmen nomi ham shundan). 1ming yillik o rtalarida Chexiyada slavyan qabilalariʻ ko pchilikni tashkil etdi. 7-asrda Chexiya xududi Samo davlati, 9—10-asr ʻ boshlarida Buyuk Moraviya davlati tarkibiga kirdi. 10-asrda paydo bo lgan Praga ʻ knyazligi ilk chex davlatining o zagi bo lib qoldi. 1198 yildan qirollikka aylandi. ʻ ʻ 1310—1437 yillarda chex yerlari Lyuksemburglar sulolasi mulki tarkibida bo ldi. ʻ 15-asrning 1yarmida Chexiyada kuchli ijtimoiyinqilobiy, milliy ozodlik harakatlari bo lib o tdi (q. Guschilar harakati). 1526 yil Chexiya Gabsburglar imperiyasi ʻ ʻ tarkibiga muxtoriyat huquqi bilan qo shib olindi. 1618—20 yillarda chex ʻ qo zg olonining mag lubiyatidan so ng , uning provinsiyasiga aylandi. 18-asr oxiri ʻ ʻ ʻ ʻ — 19-asr 1yarmida chex tili, milliy madaniyatini saqlash va rivojlantirish uchun milliy harakat avj oldi. 19-asrning 30—40- yillarida u siyosiy tus ola boshladi. 1848 yil Pragadagi Svyatovatslav yig ini Gabsburglar imperiyasida 1848—49 yil ʻ inqilobi boshlanishiga olib keldi. 1867 yil Chexiya AvstriyaVengriyaning Avstriya qismi tarkibiga kirdi. 1878 yil Chexiyada Chexoslavyan sotsialdemokratik ishchi partiyasi tuzildi. 1918 yil AvstriyaVengriya parchalangach, Chexiya Slovakiya bilan birlashib mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tashkil etdilar. 1938 yil okt. boshlarida Germaniya Chexiyaning Sudet viloyati deb nomlangan hududini, 1939 yil martda barcha chex yerlarini bosib oldi va uni "Bogemiya va Moraviya protektorati" deb e lon qildi. Chex xalqining 1945 yil maydagi qo zg oloni ʼ ʻ ʻ natijasida 1945 yil 9 mayda Praga shahri ozod qilindi; chex yerlari va Slovakiya Chexoslovakiya Respublikasi doirasida qayta birlashtirildi. Chexiya 1948 yil 9 maydan Chexoslovakiya Xalq Demokratik Respublikasi, 1960 yil 11 iyuldan Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasi, 1990 yil 29 martdan Chexoslovakiya Federativ Respublikasi, 1990 yil 20 apreldan 1992 yil 31 dek.gacha Chexiya va Slovakiya Federativ Respublikasi tarkibida bo ldi. ʻ Chexiya va Slovakiya Federatsiyasining 1992 yil 25 noyab.dagi Chexiya va Slovakiya Federatsiyasining tugatilishi to g risidagi federal qonuniga binoan ʻ ʻ Chexiya 1993 yil 1 yanvardan suveren davlatga aylandi. Chexiya 1993 yildan BMT a zosi. 1992 yil 24 yanvarda O zR suverenitetini tan olgan va 1993 yil 1 ʼ ʻ 3 yanvardan diplomatiya munosabatlari o rnatgan. Milliy bayrami — 28 okt. —ʻ Mustaqil Chexoslovakiya tashkil bo lgan kun (1918). ʻ Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Fuqarolar demokratik partiyasi, 1991 yil 23 fevralda tashkil etilgan; Fuqarolar demokratik alyansi, 1989 yil tuzilgan; Demokratik ittifoq partiyasi, 1994 yil asos solingan; Chexiya va Moraviya kommunistik partiyasi, 1990 yil tashkil etilgan; Ozodlik ittifoqi partiyasi, 1998 yil tuzilgan; Chexiya sotsialdemokratik partiyasi, avvalgi nomi Chexoslovakiya sotsialdemokratik partiyasi, 1989 yildan mustaqil partiya sifatida faoliyat yuritadi. ChexMoraviya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 yil tashkil etilgan, 31 tarmoq kasaba uyushmasini birlashtiradi. Birinchi Chexoslovakiya Respublikasi (1918-1938) Odamlar tomonidan mintaqaga joylashtirilgan ( Quyi paleolit ) (2,5 mil - 300,000) BP ). Bu erga bir qancha paleolit madaniyati, shu jumladan joylashtirilgan Achelean , Mikoken , Musterian va Aurignacian . The Pedmostí yaqinidagi arxeologik maydon Brno 24000 dan 27000 yoshgacha bo'lgan. [1] [2] The haykalchalar ( Dolní Věstonice Venera ) bu erda topilgan eng qadimgi seramika dunyodagi maqolalar. Dastlabki qabilalar Maydon Keltlar (deb nomlangan Boii , bu mintaqaga kim nom bergan: Bohemiya, bu ozmi-ko'pmi "Boii uyi" degan ma'noni anglatadi) miloddan avvalgi V asrdan milodiy II asrgacha va I asrdan boshlab turli german qabilalari tomonidan ( Marcomanni , Quadi , Lombardlar ). [3] Germaniya shaharlari II asrda Ptolomeys xaritasida tasvirlangan, masalan. Jihlava uchun Coridorgis. Ushbu qabilalar V asrda G'arbga ko'chib ketishgan va keyin kelishgan Slavyanlar . [4] Slavyanlar kelishi Birinchi Slavyan xalqi ( Chexiya qabilalari Bohemiya va Moraviyaliklar Moraviyada ) 6- asrda kelgan . Tarixchining fikriga ko'ra Dushan Teshtik , ular orqali rivojlangan Moraviya darvozasi ( Moravská brána ) vodiysi va 530 yilda Sharqiy Bohemiyaga, Labe daryolari bo'ylab ( Elbe ) va Vltava (Moldau) Markaziy Bohemiyaga. Ko'pgina 4 tarixchilar VII asrning birinchi yarmida janubdan kelgan slavyanlar keyingi to'lqini nazariyasini qo'llab-quvvatlamoqda. Ular qo'shni bilan jang qildilar Avarlar imperiyasining paydo bo'lishiga qadar Samo (pastga qarang). [5] Samo shohligi Samo g a ko'ra Fredegar xronikasi , hozirgi Chexiya hududida, asosan janubiy Moraviyada yashovchi ba'zi slavyanlar bir necha yil davomida imperiyasi hozirgi Vengriya hududi bo'ylab cho'zilgan avarlardan zo'ravonlik va talonchilik reydlariga duch kelishgan. 623 yilda slavyan qabilalari avarlar zulmiga qarshi bosh ko'tarishdi. Bu vaqt ichida franklik savdogar Samo atrofdagilar bilan birga Chexiyaga kelgan va avarlarni mag'lub etish uchun slavyanlar bilan qo'shilgan. Shunday qilib slavyanlar Samoni o'zlarining hukmdorlari sifatida qabul qilishdi. "Shunday qilib, u birinchi slavyan imperiyasini o'zi tashkil qildi. U o'sha paytda o'n ikki slavyan ayollari bilan birga yigirma ikki o'g'il va o'n besh qizga uylandi va 35 yil davomida baxtli hukmronlik qildi. Uning rahbarligidagi slavyanlar boshqa barcha janglarni boshladilar. Avarlar g'alaba qozonishdi ", - deb yozadi frank xronikachisi Reyx (Fredegar deb atalgan) slavyanlarning Chexiyadagi eng qadimgi yozma hisobotida Samo haqida. Keyinchalik Samo va slavyanlar hukmdori bo'lgan Frank imperiyasi bilan ziddiyatga kirishdilar Dagobert I o'z hukmronligini sharqqa kengaytirishni xohladi, ammo Dagobert 631 yilda Vogastisburgda bo'lib o'tgan unutilmas jangda mag'lub bo'ldi. Bugungi kunga qadar tarixchilar bu qal'aning haqiqiy joylashgan joyini behuda qidirmoqdalar. Keyingi besh yil ichida Samo va slavyanlar Franklar hududiga bosqin uyushtirishdi, ammo hech kim samo shimoliy-sharqqa, ehtimol hozirgi Chexiya chegaralaridan tashqariga etib borganini aniq bilmaydi. Samo vafotidan keyin uning imperiyasi yo'q bo'lib ketganga o'xshaydi; aslida, ammo hech qachon mustahkam tashkilotga ega bo'lgan haqiqiy davlat tuzilishi bo'lmagan. Imperiya slavyanlarni avar va franklardan himoya qilish uchun birlashtirish va qo'shnilariga qarshi slavyanlarning talon-taroj ekspeditsiyalariga ko'maklashish uchun yaratilgan. Avar va franklar xavfi o'tganidan so'ng, birlashgan imperiya parchalanib ketdi va bo'linib ketgan hududlar Samoning turli izdoshlari tomonidan 5 boshqarildi. Ushbu qoldiqlar o'zlarining keyingi rivojlanishlarini davom ettirdilar va kelajakdagi Buyuk Moraviya imperiyasining asosiy poydevori bo'ldi. Fashist Germaniyasining Chexoslovakiyaga yurishi haqida Fashistlarning Ikkinchi jahon urushidan oldingi yurishlaridan biri Chexoslovakiyaga uyushtirilgan bo‘lib, u 1938 yilda sodir bo‘lgan edi. 10 kun davom etgan ushbu jangda Germaniyaga yana uch davlat – Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya sheriklik qildi. Hamkorlik «Myunxen kelishuvi» doirasida amalga oshirildi, okkupatsiya jarayoni 1–10 oktyabr kunlari bo‘lishi rejalashtirilgan edi. Myunxen kelishuvi 1938 yilda Yevropaning to‘rt davlati – Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya o‘rtasida kelishuv imzolandi. Hujjatga Germaniyadan reyxkansler Adolf Gitler, Buyuk Britaniyadan bosh vazir Nevill Chemberlen, Fransiyadan bosh vazir Eduard Dalade va Italiyadan xuddi shu lavozimdagi Benito Mussolinilar imzo chekdi. Shartnomaning mazmuni Chexoslovakiyaning Sudet hududiga hujum uyushtirmasdan oldin o‘zlari bo‘shatib, uni Germaniya boshqaruviga topshirishlari kerakligida edi. Polsha va Vengriyaning bosimi ostida ushbu kelishuvga qo‘shimchalar kiritildi, u Chexoslovakiyadan ushbu mamlakatlar bilan hududiy nizolarni iloji boricha tezroq hal qilishni ko‘zda tutar edi. Ushbu kelishuvda Chexoslovakiya delegatsiyasi vakillari Gubert Masarjik va Voytex Mastni ishtirok etdi, ammo kelishuv shartlarini muhokama qilishga ular taklif qilinmadi, Chexoslovakiya vakillari faqatgina tayyor hujjatni imzoladi xolos. 30 sentyabr tongida Chexoslovakiya prezidenti kelishuv shartlarini Xalq majlisisiz qabul qildi. Sudet hududi va Sudet inqirozi Avstro-Vengriyaning qulashidan so‘ng, 1918 yilda nemis tilida so‘zlashuvchi hududlarda «Nemis Avstriyasi» respublikasi tashkil qilindi, noyabrga kelib esa Chexiyaning chegaraoldi hududlarida Nemis Bogemiyasi provinsiyasi va Sudetland tashkil qilindi. Biroq Chexiya hududlarini qo‘shib olishga urinishlar Chexoslovakiya qo‘shinlari tomonidan bostirildi. 1919 yilda 6 Sen-Jermen shartnomasi Chexoslovakiyaning Sudetland ustidan suverenitetini mustahkamladi. Sudet orollari Chexoslovakiyaning eng rivojlangan mintaqalariga tegishli edi. Mintaqada 3,3 million kishi Sudet nemislari deb ataladigan ixcham etnik hayot kechirgan edi. Gitler o‘zining siyosiy faoliyatining boshidanoq ularni Germaniya bilan birlashtirishni talab qildi va bu talabni amalga oshirish uchun bir necha bor harakat qildi. Ikkinchi Sudet inqirozi paytida bir necha muhim hodisalar sodir bo‘ldi. Ularni qisqacha qilib sanalar ketma-ketligida sanab o‘tamiz: 1938 yil 7 sentyabrda Sudet nemislarining politsiya va qo‘shinlar o‘rtasidagi qurolli to‘qnashuvlardan so‘ng Genleyn yana Chexoslovakiya hukumati bilan muzokaralarni to‘xtatdi; 11 sentyabrda Angliya va Fransiya urush holatida Chexoslovakiyani qo‘llab- quvvatlashlarini e’lon qildi, ammo agar Germaniya urushga yo‘l qo‘ymasa, u holda u xohlagan narsasini oladi; 14 sentyabrda Chemberlen telegramma orqali Gitlerga uchrashuvga tayyorligini bildirdi, ular «dunyoni qutqarish» vaji bilan uchrashuv o‘tkazar edi; 16 sentyabr kuni Chexoslovakiya hukumati bir kun oldin Germaniyaga qochib ketgan Sudet nemislari yetakchisi Genleyni hibsga olish to‘g‘risida order chiqargandan so‘ng Chexoslovakiyada vaziyat yanada keskinlashdi; Nemislar va Chexoslovakiya hukumati o‘rtasidagi keskin ziddiyatlarni hisobga olgan holda 18 sentyabrda prezident Benesh yashirin tarzda Chexoslovakiya hududlarining bir qismini Germaniyaga berishni taklif qildi va sog‘liqni saqlash vaziri Yaromir Nechasni maxfiy topshiriq bilan Parijga jo‘natdi; 19 sentyabrda Benesh Sovet Ittifoqining Pragadagi vakolatli vakili orqali SSSR hukumatiga harbiy mojaro yuzaga kelgan taqdirda uning pozitsiyasi to‘g‘risida murojaat qildi. SSSR Praga kelishuvi shartlarini bajarishini ma’lum qildi; 22 sentyabrda Chemberlen Gitler bilan uchrashish uchun Godesbergga keldi va sudetenlandliklarga fuqarolikni tanlash huquqi va mulk uchun tovon puli 7 berishni taklif qildi. Gitler ushbu hududlarni 28 sentyabrga qadar Germaniyaga o‘tkazishni va Polsha va Vengriyaning da’volarini qondirishni talab qildi; 21–22 sentyabr kunlari Chexoslovakiyada umumiy ish tashlash bo‘lib o‘tdi, natijada Milan Goji hukumati quladi va general Yan Sirov boshchiligidagi vaqtinchalik hukumat tuzildi; 27 sentyabrda Gitler Angliya va Fransiya elchilariga uning pozitsiyasi o‘zgarmasligini va Germaniyaning Chexoslovakiyaga qarshi «aksiyasi» ertaga boshlanishini e’lon qildi, shuningdek, Sudeten masalasi bo‘yicha «kelishuv tafsilotlari»ga oydinlik kiritish uchun yangi muzokaralar o‘tkazishni taklif qildi; 28 sentyabrda Chemberlen Gitlerga hamma narsani «urushsiz va kechiktirmasdan» olishi mumkinligini aytdi; Gitler tashabbusi bilan 29 sentyabrda Myunxenda u Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya hukumat rahbarlari bilan uchrashdi. Aynan mana shu uchrashuvda yuqorida aytib o‘tilgan «Myunxen kelishuvi» imzolandi. Sudet anneksiyasi Ushbu hodisa Ikkinchi jahon urushidan oldingi Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishda uyushtirgan birinchi yurishidir. 1938 yilda natsistlarni qo‘llab-quvvatlovchi Sudet-nemis partiyasi Chexoslovakiyaning chegara hududlarida katta g‘alayonlarni qo‘zg‘atdi va Germaniya rahbariyatidan ularni bostirish uchun yordam so‘radi. Son va kuch borasida ustunlikka erishgan holda Germaniya 90 foiz nemislar yashagan Sudetlandni o‘z hududiga qo‘shib oldi. Chexoslovakiya hududi sezilarli darajada qisqartirildi: mamlakat Germaniyaning protektaratiga aylangan zaif davlat bo‘lib qoldi. Germaniya qo‘shinlari Pragada 30 kilometr uzoqlikda edi. Bundan tashqari, 3 dekabrda Chexoslovakiya bilan maxfiy shartnoma tuzildi. Unga ko‘ra, u «Germaniya bilan chegarada istehkomlar va to‘siqlarni ushlab turolmadi». Ushbu yurishda qatnashganlar unvonsiz qolmadi. 1938 yil 18 oktyabrda «1938 yil 1 oktyabr xotirasi» medali ta’sis etilib, u Sudetni egallab olishda 8 qatnashganlarga topshirildi. Medalning orqa tomonida quyidagi so‘zlar bor edi: «Bir xalq, bir davlat, bir rahbar» Chexiya Respublikasi tarixiga nazar tashlaydigan bo lsak, chex yerlariʻ dastlab IX asr oxirida, bu yerlar birlashgan vaqtdan beri ma lum. O sha davrlarda ʼ ʻ Chexiya qirolligi sezilarli darajada kuchga ega edi, lekin diniy konfliktlar (XV asrdagi gusit urushlari va XVII asrdagi o ttiz yillik urush kabilar) qirollikni barbod ʻ qildi. Keyinchalik u Gabsburglar ta siriga tushadi va Avstriya-Vengriyaning bir ʼ qismiga aylanadi. Chexiyaning davlat sifatida shakllanishi 9-asr ikkinchi yarmiga borib taqaladi. 1526—1918 yillarda Chexiya Avstriya monarxiyasi. I — Jahon Urushidan keyin bu davlatning barbod bo lishi natijasida Chexiya, Slovakiya va ʻ Karpat rusi birlashdilar va mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tuzdilar. Bu voqea Antanta davlatlarining aktiv qo llab — quvvatlashi bilan 1918-yil noyabrda ʻ yuz berdi. Chexiya Respublikasining 1 — Prezidenti etib Tomash Garrig Masarik saylandi. Bu davlatda yetarli darajada nemis millatiga mansub kishilar istiqomat qilishgan va bu narsa Chexoslovakiyaning qaytadan shakllanishiga sabab bo ldi. ʻ O shanda Germaniya 1938-yil Myunxen bitimiga binoan Sudet viloyatini ʻ anneksiya qilishga erishdi va bu Slovakiyaning ajralishiga olib keldi. Chexiya hududi esa Germaniya tomonidan 1939-yil okkupatsiya zonasiga aylantirildi(Bogemiya va Moraviya protektoratlari). II — Jahon Urushidan Chexoslovakiya Sovet ittifoqi ta siriga tushadi. 1968-yilda Aleksandr Dubchek ʼ boshchiligidagi mamlakat liderlarining partiya boshqaruvini liberallashtirishga va " Praga bahori " inqilobi paytida „insoniy shaxs sotsializmini“ qurishga urinishlari Varshava Shartnomasiga binoan armiya hujumlari bilan tugadi. 1989-yili Chexoslovakiya “ Baxmal “ revolyutsiyasi oqibatida rivojlanishning sotsializm yo nalishidan voz kechdi. 1993-yil 1- yanvarda mamlakat tinch yo l bilan 2 qismga ʻ ʻ bo lindi va Chexiya va Slovakiya mustaqil Respublikalari tashkil topdi. 1918 — ʻ 1992-(ikkinchi jahon urushi davridan tashqari) yillarda esa Chexoslovakiya davlati tarkibida bo lgan. 1969 yil 1-yanvarda rasman suveren davlat sifatida ʻ Chexoslovakiya sotsialistik respublikasi tarkibida federativ Chexiya sotsialistik 9 respublikasi (1990 yildan boshlab Chexiya respublikasi) tashkil topgan. 1993-yil 1- yanvardan boshlab Chexiya mustaqil davlat deb e lon qilindi; shuningdek shuʼ kundan boshlab Chexiya respublikasi konstitutsiyasi kuchga kirdi. Chexiya suveren, demokratik va parlamentli respublikadir. Davlat boshlig i ʻ prezident. Ikki palatali qonun chiqaruvchi davlat organiga ega. Chexiya NATO va Yevropa Ittifoqi a zosi. ʼ Xo jaligi ʻ Chexiya. — industrialagrar mamlakat. Milliy daromadda qishloq xo jaligi ʻ 5%, sanoat 33%, xizmat ko rsatish tarmog i 61,2% ni tashkil etadi. ʻ ʻ Sanoatida yoqilg ienergetika va qora metallurgiya (Ostrava rni), kimyo, ʻ mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati rivojlangan. Qo ng ir kumir va ʻ ʻ toshko mir qazib olinadi. OstravaKarvina toshko mir, Shim. Chexiya va Sokolov ʻ ʻ qo ng ir ko mir havzalari, temir ruda konlari mavjud. Yiliga o rtacha 58,7 mlrd. ʻ ʻ ʻ ʻ kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Asosiy sanoat markazlari — Praga, Plzen, Ostrava, Brno. Qishloq xo jaligida, asosan, qand lavlagi, bug doy, javdar, arpa, yemxashak ʻ ʻ ekinlari, kartoshka va boshqa ekiladi. Bog dorchilik va sabzavotchilik rivojlangan, ʻ ko p miqdorda qulmoq (xmel) yetishtiriladi. Go shtsut chorvachiligiga asosiy ʻ ʻ e tibor beriladi (cho chqa, qo y, qoramol, parranda boqiladi). Suv havzalarvda ʼ ʻ ʻ baliq yetishtiriladi. Temir yo l uzunligi 9,4 ming km, avtomobil yo llari uz. 124,8 ming km. ʻ ʻ Vltava va Laba daryolarida kema qatnaydi. Asosiy dare portlari — Praga va Dechin. Pragada xalqaro aeroport bor. Chexiya chetga mashina va jihozlar, yengil, shishakeramika sanoati mahsulotlari, kumir chiqaradi. Chetdan neft, gaz, kora metall, iste mol mollari oladi. Xorijiy sayyoxlik rivojlangan. Germaniya, ʼ Slovakiya, Avstriya, Rossiya bilan savdo kiladi. Pul birligi — chex kronasi. Maorifi, ilmiy va madaniyma rifiy muassasalari. Chexiyada 6 yoshdan 14 ʼ yoshgacha bo lgan bolalar uchun 8 yillik majburiy ta lim joriy etilgan (asosiy ʻ ʼ maktab). 8 yillik maktab negizida to liq o rta maktab, gimnaziya, o rta kasbhunar ʻ ʻ ʻ bilim yurtlari va maktablari faoliyat yuritadi; ular malakali ishchilarni tayyorlaydi. 10 Chexiyada 23 oliy o quv yurti bor. Yiriklari: Praga universiteti, Politexnikaʻ instituti, Iqtisodiyot instituti, Tasviriy san at akademiyasi, Musiqa san ati ʼ ʼ akademiyasi (hammasi Praga shahrida), Brno, Olomouts shaharlaridagi universitetlar, Ostravadagi konchilik instituti. Oliy ilmiy muassasasi — Chexiya FA. Vazirlik va muassasalarning geol., gidrometeorologiya, suv xo jaligi markaziy ʻ i.t. institutlari bor. Yirik kutubxonalari: Praga universiteti kutubxonasi, davlat kutubxonasi, Chexiya FA asosiy kutubxonasi, Ya.A. Komenskiy nomidagi ped. davlat kutubxonasi, Brnodagi universitet kutubxonasi, davlat ilmiy kutubxonasi. Ostrava, Olomouts, Plzen va boshqa shaharlarda ham ilmiy kutubxonalar bor. Chexiyada bir qancha muzey va galereyalar mavjud. Yiriklari: Pragadagi Milliy muzey va Milliy galereya, Naprstak nomidagi etn. muzeyi, A. Dvorjak muzeyi, B. Smetana muzeyi, planetariy, chex milliy yozuvi muzeyi va boshqa Matbuoti, radioeshittirishi va teleko rsatuvi. Chexiya bir qancha gaz. va jur. ʻ nashr etiladi. Asosiylari: "Vechernik Praga" ("Praga oqshomi", chex tilidagi kundalik gaz., 1955 yildan), "Vlasta" (Vlasta — ayol ismi; chex tilidagi haftalik jur., 1947 yildan), "Zrsadlo" ("Oyna", yoshlarning oylik jur., 1990 yildan), "Lidova demokratsiya" ("Xalq demokratiyasi", chex tilidagi kundalik gaz., 1945 yildan), "Pravo" ("Huquq", chet tilidagi kundalik mustaqil gaz., 1991 yildan), "Pravo lidu" ("Xalq huquqi", chex tilidagi kundalik gaz., 1989 yildan), "Pratse" ("Mehnat", kasaba uyushmalarining chet tilidagi kundalik gaz., 1945 yildan). Chexiya telegraf agentligi axborot agentligi bo lib, 1918 yil Chexoslovakiya telegraf agentligi ʻ sifatida tashkil topgan; 1992 yildan hozirgi nomda. Chexiya radiosi va televideniyesi (1992 yildan) faoliyat yuritadi. O ziga xos ustun tomonlari ʻ Chexiya Respublikasi — industrial mamlakat hisoblanadi. Mamlakatdagi asosiy yetakchi tarmoqlar — yonilg i-energetika, metallurgiya, mashinasozlik, ʻ kimyoviy, yengil va oziq — ovqat sanoati hisoblanadi. Postkommunistik davlatlar orasida Chexiya eng barqaror va muvaffaqiyatli iqtisodiy tizimga ega davlatdir. Aholi fon boshiga Yalpi Ichki Mahsulot tayyorlash bo yicha Sharqiy Yevropa ʻ mamlakatlari ichida 1 — o rinda turadi. 1995-yilda Chexiya sobiq kommunistik ʻ 11 davlatlar orasida birinchi bo lib “ Iqtisodiy hamkorlik va Rivojlanish tashkilotiga ”ʻ a zo bo ldi. Chexiya pul birligi krona hisoblanadi. U 1995 — yilda muomalaga ʼ ʻ kiritilgan. 2004-yil 1- mayda Yevropa Ittifoqiga a zo mamlakatlar qatoridan joy ʼ oladi va unga a zo bo lgan kundan boshlab uning iqtisodiy o sish su’rati ancha ʼ ʻ ʻ ko tarildi. Bugungi kunda Chexiya YIMi 211,698 mlrd.ni tashkil qiladi. Qora ʻ metallurgiya va harbiy sanoat avtomobil va elektrotexnika sanoati hisobidan o z ʻ ahamiyatini yo qotdi. Tashqi savdo saldosi bo yicha mamlakat aholi jon boshiga ʻ ʻ dunyoda Yaponiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya va Italiyadan keyingi o rindi turadi. Chexiya Respublikasi Sharqiy Yevropa mamlakatlari orasida ʻ birinchilardan bo lib keng ko lamli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni ʻ ʻ amalga oshirgan, iqtisodiy o sish ko rsatkichlari bo yicha o z mintaqasida etakchi ʻ ʻ ʻ ʻ o rin egallab turgan davlatdir. Chexiyaning [["Eriell Korporeshn", „Marts TsZ“, ʻ „Tomas Praga“, „ChKD Nove Energo“, „Ayveks-ChR“, „Yason Trevel“, „Yantsen“]] kabi kompaniyalari hozirgi kunda jahonning eng samarali va kuchli kompaniyalaridandir. Chexiyaning "Cheshka Sporitelna", "Investichni a postovni bank", "Komerchni bank", "Chek eksport bank" kabi banklari butun dunyoda mashhur va deyarli barcha davlatlaridagi banklar bilan o zaro aloqa o rnatgan, ʻ ʻ xususan O zbekiston Respublikasi banklari bilan ham. ʻ Chexiya Respublikasining tumanlari . 1960 yilda, Chexoslovakiya qayta bo'lingan tumanlar (okralar, ko'plik okresy) ko'pincha an'anaviy bo'linish va mahalliy munosabatlarga e'tibor bermasdan. Sohasida Chex Respublikasi, 75 ta tuman mavjud edi; 76-chi Jesenik tumani 1990-yillarda bo'lingan Sumperk tumani. Uchtasi faqat iborat edi qonuniy shaharlar (statutární města, qo'shiq ayt. město) Brno, Ostrava va Plzeň faqat 1971 yilda tuman maqomini olgan; The Poytaxt shahar ning Praga (Hlavní město Praha) maxsus maqomga ega edi, ammo o'nta Praga tumanlari (obvody) qaysidir ma'noda okrlarga teng edi. 2003 yil yanvar oyidan boshlab amalda bo'lgan islohot tumanlarni 204 ga almashtirdi Kengaytirilgan vakolatlarga ega bo'lgan munitsipalitetlar (obce s rozšířenou působností; shuningdek obce III. stupně - norasmiy ravishda "kichik 12 tumanlar" deb ham nomlangan uchinchi darajali munitsipalitetlar (Chex: malé okresy) sobiq tuman hokimiyati ma'muriyatining aksariyat qismini o'z zimmasiga olgan. Ulardan ba'zilari yana bo'linadi Belgilangan mahalliy hokimiyat bilan munitsipalitetlar (obce s pověřenym obecním úřadem, qisqartirilgan pověřená obec, pl. pověřené obce; "ikkinchi darajali munitsipalitetlar"). Eski tumanlar hanuzgacha hududiy birlik sifatida mavjud bo'lib, ba'zi ofislarning o'rindiqlari bo'lib qolmoqda, ayniqsa sudlar, politsiya va arxivlar. 2007 yilda tumanlar chegaralari biroz o'zgartirildi va 119 ta munitsipalitetlar turli tumanlar tarkibida. 13 2. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya adabiyoti, madaniyati va san’ati. Adabiyoti 9-asrda paydo bo lgan chex yozuvi dastlabki eski slavyan tilida rivojlandi.ʻ Bunda akauka Kirill va Mefodiylarning ma rifatparvarlik faoliyatlari muhim rol ʼ o ynadi. Buyuk Moraviya davlati ag darilgach (906), lotin tili yoyiddi. Pragalik ʻ ʻ Kozmaning "Chex xronikasi" asari (1125) lotin tilida yaratilgan yirik asar xisoblanadi. Dalimil Mezirjitsskiyning 14-asr boshlarida yaratgan "Dalimil xronikasi" asari chex tilidagi kad. adabiy yodgorlikdir. Chexiyaning birinchi mashhur yozuvchisi hajvchi S.Flyashka (14-asr — 1403) dir. 15-asrda Yan Gus, Yan Jelinskiy, P. Xelchitskiy antikatolik ruhda asarlar yozdilar. AvstriyaVengriya hukmronligi davrida chex adabiyoti ta qibgauchradi. 17-asrdagi yirik adabiy ʼ yodgorlik — Ya.A. Komenskiy asarlari bo ldi. Y. Dobrovskiy, Y. Yungman, ʻ P.Y.Shafarik, F. Palatskiy, A.Ya. Puxmayer, V. Ganka, Ya. Kollar, F.K. Chelakovskiy kabi olim va yozuvchilar chex milliy Uyg onish davri (18-asr oxiri ʻ — 19-asr 1yarmi)ning buyuk arboblari hisoblanadi. Bu davr adabiyotda slavyan xalqlarining birligi, chex xalqining huquqi, slavyanlar xalq og zaki ijodiga ʻ murojaat, milliy madaniyatni yaratish uchun kurash g oyalari aks etdi. 1848—49 ʻ yil inqilobi ta siri natijasida adabiyotda milliy ozodlik g oyalari kuchaydi, ijtimoiy ʼ ʻ masalalarga e tibor oshdi. K. GavlichekBorovskiy va B. Nemsova Avstriya ʼ monarxiyasidagi ijtimoiy munosabatlarni tanqid qilib chiqdilar. Tanqidiy realizmning paydo bo lishi, asosan, Ya. Neruda ijodi bilan bog liq. A. Stashek ʻ ʻ asarlari, A. Irasek, V.B. Trshebizskiy tarixiy nasri ijtimoiy romanning shakllanishida asos bo ldi. She riyatning ijtimoiy ahamiyati oshdi (S. Chex, Ya. ʻ ʼ Vrxlitskiy, Y.V. Sladek). 19a. oxiri va 20-asr boshlarida modernistik va dekadentlik oqimlari paydo bo ldi. 1920—30 yillarda yozuvchi Karel Chepek, ʻ 1940- yillarda shoir Yaroslav Zeyfert samarali ijod qildi. Urushdan keyingi davr 14 adabiyotda antifashistik mavzu keng o rin egalladi. Bu sohada yozuvchilardan V.ʻ Rjezach, V. Nezval ijodi muhim o rin tutadi. 1960—80- yillarda Vatslav ʻ Gavelning Chexoslovakiya hayotini aks ettirgan dramalari, Milan Kunder, Bogumir Grabal kabi yezuvchilarning asarlari paydo bo ldi. Ammo adabiyotning ʻ asosiy g oyaviy yo nalishini ijtimoiy va milliy ozodlik kurashi masalalari belgilab ʻ ʻ berdi (A. Matsek, P. Bezruch, A. Sova, Y.S. Maxar she riyati, I. Olbraxt, Ya. ʼ Gashek, M. Mayerovalar ilk nasri). Me morligi va tasviriy san ati ʼ ʼ Chexiyada paleolit davri haykalchalari, neolit davriga oid keramika va boshqa saqlanib qolgan. Katolitsizm qabul qilingach (865), Vizantiya, G arbiy ʻ Yevropadagi kabi toshdan cherkovlar qurildi (StareMesto yaqinidagi ibodatxona xarobalari, 9-asr, Pragadagi avliyo Vita ibodatxonarotondasi, taxminan 930). 11 — 13-asrlarda roman uslubi shakllandi. 13-asr o rtalari — 15-asr 1yarmida ʻ me morlikda gotika san ati ravnaq topdi (Krshivoklatdagi qasr, 13—16-asrlar, ʼ ʼ Pragadagi avliyo Vita sobori sharqiy qismi). 16-asr 1yarmida Chexiya me morligida Uyg onish davri uslubi unsurlari paydo bo ldi (Pragadagi Belveder ʼ ʻ ʻ saroyi, taxminan 1536—36), 17-asrning 2yarmidan barokko uslubidagi saroylar kurila boshladi (KlamGallasov saroyi, taxminan 1713—25, me mor Y.B. Fisher ʼ fon Erlax). 18-asr oxiri — 19-asr boshlari me morlikda klassitsizmdan so ng ʼ ʻ eklektika ruhidagi "milliy romantika" yo nalishi qaror topdi (Pragadagi Milliy ʻ muzey, 1884—90, me mor Y.Shchults). 19-asr oxiri — 20-asr boshlari modern ʼ uslubi o rnini ratsionalizm egalladi. 1920— 30-asrlar me morlikda funksionalizm ʻ ʼ milliy maktabi shakllandi (GradetsKralove shahridagi Y. Gocher inshootlari). Haykaltaroshlikda ham kjsak yutuklarga erishidpi. 1950- yillar Pragada yaratilgan chex xalkining milliy qahramoni Yan Jijka, rassom Y. Manes (ikkalasining haykaltaroshi B. Kaofka), Yan Gus (haykaltarosh K. Liditskiy), yovuzchi B. Nemsova (haykaltarosh K. Pokorniy) haykallari, V. Makovskiyning "Yangi asr" kompozitsiyasi diqqatga sazovor. 1945 yildan keyin turar joylar, jamoat markazlari, yangi ma muriy va madaniymaishiy binolar kurish avj oldi. Jumladan, ʼ Brno shahridagi xalqaro mashinasozlik yarmarkasi majmui (me morlar 3. Aleks, F. ʼ 15 Lederer), Yeshted tog idagi teleminora va mehmonxona (me morlar K. Gubachek,ʻ ʼ 3. Patrmak) va boshqalarni ko rsatish mumkin. 1970—80- yillarda Pragada ʻ "Internatsional" mexmonxonasi (me morlar K. Filsak, I. Shvets), "Kotva" ʼ univermagi (me morlar V. va V. Maxoninlar) va Madaniyat saroyi (me morlar Ya. ʼ ʼ Mayer, A. Marek, Ya. Kralik, V. Ustogal), Pragadagi uz. 485 m bo lgan osma ʻ ko prik (me morlar V. Mixalek, S. Gubechka) yaratildi. ʻ ʼ Chexiyada 7-asrda keramika, zargarlik buyumlari tayyorlangan. 11—13- asrlarda devoriy rasmlar, miniatyuralar paydo bo ldi. 13-asr o rtalari — 15-asr ʻ ʻ 1yarmida gotika uslubi ravnaq topdi. 14-asr 2yarmida portret yaratish san ati ʼ rivojlandi. 14a. oxiri — 15-asr boshlaridanChexiya tasviriy san atida amaliybezak ʼ san ati (badiiy shisha, vitraj, mozaika, zargarlik buyumlari) keng yoyiddi. 17—18- ʼ asr tasviriy san ati barokko uslubida rivojlanishi bilan birga, unda realistik va ʼ demokratik yo nalishlar namoyon bo ldi. Bu davrda haykaltaroshlardan ʻ ʻ M.B.Braun va F. M. Brokof mashhur bo lgan. 18-asr o rtalarida haykaltaroshlik va ʻ ʻ rassomlikda rokoko va klassitsizm unsurlari paydo bo ddi. 18-asr oxiri — 19-asr ʻ boshlarida Chexiya san atida klassitsizm va romantizm bilan birga realistik ʼ tendensiyalar yoyildi. Rassomlar milliy tarix, o lka tabiatini tasvirlash mavzuida ʻ asarlar yaratdilar. 19-asr oxirgi choragida rassom M. Alesh, haykaltarosh Y.V. Mislbek ijodi rivojlandi. Bu davrda grafika modern uslubida taraqkiy etdi, haykaltaroshlikda Ya. Shtursa asarlari ajralib turdi. 20-asr boshida avangardizm vakillari B. Kubishta, E. Filla, A. Proxaziya, Ya. Zrzaviy, R. Kremlichka ijod qildilar. 1918 yil mustaqil Chexoslovakiya respublikasi tashkil bo lgach, milliy ʻ madaniyatni rivojlantirish imkoniyati paydo bo ldi. Ko p avangardchi rassomlar ʻ ʻ o z asarlarida real voqelikni aks ettirdilar (V. Novak, O Kubin, Y. Chapek, V. ʻ Rabas). Ayrim rassomlar ishchilar sinfi kurashini haqqoniy tasvirladilar (K. Golan, K. Shtika rang-tasvir asarlari, K. Pokorniy, Lauda haykallari, F. Bidlo, V. Silovskiyning grafik asarlari). 20-asrning 20—30- yillarida chex san atida ʼ ijtimoiytanqidiy yo nalish shakllandi. 1945 yil Chexoslovakiya nemisfashistlardan ʻ ozod etilgach, rassomlar E. Filla, A. Paderlik, V. Sedlichek, haykaltaroshlar V. Makovskiy, K. Liditskiy, K. Pokorniy samarali ijod qildilar. Bu davrda 16 monumentalbezak san ati turlari rivojlandi. 1970—80 yillar san atkorlari orasidanʼ ʼ A. Zabravskiy, R. Kolarj, Y. Broj kabi rassom va grafiklarni, I. Maleyovskiy, M. Aksman kabi haykaltaroshlarni ko rsatish mumkin. Bu davrda amaliybezak san ati ʻ ʼ turlari keng yoyildi (badiiy oyna, to quvchilik va h.k.). ʻ Musiqasi Chexiya musiqa madaniyati boy xalq ijodi — maishiy, mehnat, marosim qo shiq va raqslari asosida rivojlanib keldi. Cholg u asboblari — fuyar, volinka, ʻ ʻ nay, truba, sitra, arfa va boshqa 9-asrdan professional — diniy (cherkov) hamda dunyoviy musiqa ijodi taraqqiy etdi. 15-asrda bir ovozli "guschilar qo shig i", 16- ʻ ʻ asrdan polifoniya musiqasi rivojlandi (A. Mixna, Y. Rixnovskiy, Ya. Turnovskiy va boshqalar). 17—19-asrlarda ko pgina chex kompozitor va sozandalari o z ʻ ʻ Vatanini tark etib boshqa mamlakatlarda samarali ijod kilishdi: Venada F. Tuma, Ya. Vanxel, V. Yirovets va boshqa, Parijda A. Reyxa, Italiyada B. Chernogorskiy, Y. Mislivichek, Germaniyada Ya. Zelenka, Mangeym maktabi vakillari va h.k. 1737 yil Pragada opera teatri, 1783 yil Nostitskiy milliy teatri, 1811 yil Pragada konservatoriya, 1831 yil organ maktabi, 1881 yil Milliy teatr ochildi. 1891 yil Chex kvarteti, 1901 yil Chex filarmoniyasi, 1920 yil Praga kvarteti, 1928 yil Praga puflama soz kvintetiga asos solindi. F. Shkroup chex tilidagi birinchi operani yaratdi (1826). B. Smetana va A. Dvorjak chex mumtoz musiqa maktabi asoschilaridir. 3. Fibix va L. Yanachek ularning izdoshlaridir. 19-asr oxiri — 20- asr 1yarmida I. B. Fyorster, V. Novak, Y. Suk, B. Martinu, V. VLeysek, O. Ostrchil kabi kompozitorlar samarali ijod qiddilar. Ijrochilar orasida dirijyor V. Talix, skripkachilar F. Laub, O. Shevchik, Ya. Kubelik, xonandalar V. Gesh, B. Benoni, K. Burian, E. Destinovalar ajralib turadi. 1930- yillarning o rtalaridan ʻ ilg or musikachilar antifashistik mavzuda asarlar yaratdilar. 2-jahon urushidan ʻ keyin kompozitorlar jamiyatdagi o zgarishlarni aks ettirishga intildilar (V. ʻ Dobiash, E. Akeman, B. Martinu, K. Burian va boshqalar). 1960—80- yillarda kompozitorlardan Y. Pauer, V. Sommer, L. Jelezni, S. Gavelka, V. Kalabis 17 mashhur bo lgan. Smetana, Yanachek nomidagi torli kvartetlar, Y. Suk nomidagiʻ torli trio shuhrat qozongan. Teatri 16—17-asrlarda maktab teatri, ayniqsa, havaskorlik teatri ko plab paydo ʻ bo ldi. 1737 yil Pragada birinchi doimiy teatr binosi — "Teatr u Kotsu" quriddi. ʻ 1786—89 yillar "Bouda" teatrida chex tilidagi truppa ishlay boshladi. 19-asr 1yarmida chex dramaturgiyasida Ya.N.Shtepanek (rej. ham bo lgan), V. Klitsper, ʻ Y.K. Til (professional teatrning rivojlanishida xizmati katta bo lgan)ning asarlari ʻ paydo bo ldi. Y. Til 1824—34 yillarda chex truppasini, 1835—37 yillarda "Teatr u ʻ Kaetana" nomidagi havaskorlar jamoasiga rahbarlik qildi. 1862—83 yillar Pragada Muvaqqat teatr faoliyat ko rsatdi. Bu teatrda aktyorlardan Y. Moshna (chex ʻ realistik aktyorlar maktabi asoschilaridan), Y. Bitner, Ye. Peshkova, K. Shimanovskiy, F. Kolar, rej. lardan Y. Kolar, E. Xvalovskiy ishlagan. 1881 yildan "Teatr u Libushe" teatri ishlay boshladi. 1883 yil Pragada Chex milliy teatriga asos solindi (20-asrning 70—80- yillarida mamlakat teatr hayotining markaziga aylandi). 19-asr oxiri — 20-asr boshlari Lirik teatr (1911 yil asos solingan), San at ʼ teatri (1912—13) faoliyat ko rsatdi, havaskorlik teatrlari ko paydi. Plzen, Brno va ʻ ʻ boshqa shaharlarda teatrlar paydo bo ldi. 1919 yildan Brno, 1920 yildan Olomouts ʻ shahar teatrlari, 1933 yildan Pragada "D34" teatri ishlay boshladi. Bu davr teatr arboblaridan aktyorlar — V. Vidra, Ya. Shkoda mashhur bo lgan. 2-jahon ʻ urushidan keyin Pragada Realistik teatr, Satira teatri tashkil etildi; 60—70- yillarda kichik tajriba teatrlari faoliyat ko rsatdi. 1970—80 yillardagi aktyorlardan O. ʻ Kreycha, F. Smolik, Ya. Pruxa, 3. Shtepanek, B. Zagorskiy, rej.lardan M. Mixachek, K. Paloush, K. Novak, hozirgi kompozitorlardan P. Eben, S. Gavelka, opera ijrochilari G. Benyachkova, E. Gruberova, P. Dvorskiy va boshqalarni ko rsatish mumkin. ʻ 18 3. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya konstitutsiyasi va tashqi aloqalari. Chexiya Konstitutsiyasi Chexiya Konstitutsiyasining birinchi sahifasi Qonunlar to'plamida nashr etilgan №1 / 1993-sonli qonun. Chexiya Konstitutsiyasi (Chexiya: Avastava České respublikasi) ning oliy qonuni Chex Respublikasi. Amaldagi konstitutsiya tomonidan qabul qilingan Chexiya milliy kengashi 1992 yil 16 dekabrda. 1993 yil 1 yanvardan kuchga kirdi 1960 yil Chexoslovakiya Konstitutsiyasi va 143/1968-sonli konstitutsiyaviy akt, qachon Chexoslovakiya ga yo'l berdi Slovakiya Respublikasi va Chexiya Respublikasi tinchlik bilan tarqatib yuborish. Konstitutsiya konstitutsiyaviy akt bo'lib, boshqa konstitutsiyaviy aktlar bilan birgalikda ularni tashkil etadi Chexiya Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumiyoki konstitutsiya (kichik v bilan). Da Asosiy huquqlar va asosiy erkinliklar to'g'risidagi nizom (Listina základních práv a svobod, № 2/1993 koll.), Xuddi shunday muhim konstitutsiyaviy akt, inson va fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi, Konstitutsiya davlat suvereniteti va hududiy yaxlitligi bilan bog'liq bo'lib, davlatni boshqaruvchi institutlarni belgilaydi. The Konstitutsiya muqaddima va 8 bobga bo'lingan. Asosiy qoidalardan keyin qonun chiqaruvchi hokimiyat, ijro etuvchi hokimiyat ( kabinet va Prezident), va sud hokimiyati (the Konstitutsiyaviy sud va boshqa sudlar), va bo'limlari 19 qisqartirilgan Oliy nazorat idorasi, Chexiya milliy bankiva vaqtinchalik qoidalar bilan yakunlanadigan hududiy o'zini o'zi boshqarish. 2013 yil aprel oyidan boshlab konstitutsiya sakkiz marta o'zgartirildi. Eng muhim tuzatishlar 395/2001-sonli Qonun. 2004 yilda Evropa Ittifoqiga qo'shilish uchun qonunchilik bazasini va 2012 yil 1 oktyabrda kuchga kirgan 71/2011 koll. qonuni va Prezident tomonidan xalq ovozi. Tashqi siyosatining asosiy yo nalishlariʻ Konstitutsiyaga muvofiq Chexiya parlamentar Respublika hisoblanadi. Davlat boshlig i (Prezident) bilvosita parlament tomonidan 5 yilga saylanadi. U ʻ ichki va tashqi siyosat yo nalishlarini aniqlaydigan bosh vazirni tayinlaydi. ʻ Chexiya parlamenti 2 palatali: deputatlar palatasi va senatdan iborat. Chexiya Respublikasi xalqaro munosabatlarda Markaziy Yevropada demokratik va siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, barqaror davlat pozitsiyasidan maydonga chiqadi. U nafaqat o zining uzoq muddatli manfaatlarini himoya qiladi, balki Yevropa va butun jahon ʻ hamjamiyati rivoji uchun javobgarlik hissini o ziga oladi. Chexiya Respublikasi ʻ sobiq Chexoslovakiya xalqaro ahvollarining barcha ijobiy tomonlariga tayanadi. Bunda unga federatsiyaning tinchlik yo li bilan bo linishi yordam berdi. Chexiya ʻ ʻ Respublikasi o zining tashqi siyosatini olib boradigan xalqaro hamjamiyat xalqaro ʻ tashkilotlarga integratsiyaning turli darajasi bilan davlatlar birlashuvini, suveren davlatlar o zaro hamkorligi natijasi hisoblanadi. Sovuq urush tugaganidan va ikki ʻ qutblik dunyoning barbod bo lishidan so ng xavfsizlik bilan bog liq holatlar, jahon ʻ ʻ ʻ iqtisodiyotining globalizatsiya va liberalizatsiya jarayonlari, davlatlarning bir-biri bilan o zaro bog liqligining yuksalishi, fan va texnika rivojlanishi natijasida ʻ ʻ xalqaro tashkilotlar va integratsion birlashmalar doirasida ko p tomonlama ʻ hamkorlikni yo lga qo yish ahamiyati sezilarli darajada o sdi. Asrlar davomida ʻ ʻ ʻ Markaziy Yevropa mamlakatlari global jahon siyosati sub’yekti emas, balki ob’yekti bo lishgan. Bunga sabab bu mintaqa mamlakatlari qulay geografik ʻ mintaqada joylashgan. Ikkala Jahon urushlari ham ushbu mintaqada boshlandi, chunki unda jahonning eng yirik davlatlari o rtasidagi ziddiyatlarning liniyasi aks ʻ etadi. Chexoslovakiya Federativ Respublikasi qulaganidan so ng (1993-yil 1- ʻ 20 yanvar) Chexiya va Slovakiya jahon siyosiy xaritasidan yangi davlatlar qatoridan o rin oldi. Asosiy geografik xarakteristikasini hisobga oladigan bo lsak, ikkalaʻ ʻ davlat ham Kichik Yevropa davlatlari kategoriyasiga mansub. Kichik davlatda kuch ishlatish pozitsiyasi nuqtai nazaridan katta salohiyati bo lmaydi, shuning ʻ uchun u ko proq asoslangan va o ylangan tashqi siyosiy va geopolitik strategiya ʻ ʻ qo llashi lozim. Chexiya Respublikasining zamonaviy tashqi siyosati bir necha ʻ faktorlar ta siri ostida shakllandi. Ulardan eng muhimi Yevroatlantika ʼ integratsiyasi hisoblanadi. Bu o rinda 3 ta katta bosqichni aytib o tish lozim: ʻ ʻ Birinchi bosqich (1993 — 1997 — yillar). Xalqaro munosabatlarning sub’yekti sifatida yangi Chexiya mamlakatinig paydo bo lishi bilan bog liq. Bu davrda ʻ ʻ boshqaruvchi siyosiy elitalarning ideologik qarashlari asosan tashqi siyosat kurslariga ta sir ko rsatdi. Ikkinchi bosqich (1997 — 2003 — yillar). Bunga ʼ ʻ Yevroatlantika integratsiyasi bo yicha rivojlanishning jadallashuvi xosdir. Chexiya ʻ Respublikasi tashqi siyosat kursiga ta sir ancha susaydi. Chexiya xalqaro ʼ aloqalarining bayon etilgan ko p tomonlama ekanligiga qaramasdan, Yevroatlantik ʻ strategiyasi bugun ham ustun kelmoqda. Uchinchi zamonaviy bosqich (2003 — yildan buyon). Chexiya tashqi siyosatini konsepsiyalashni, uzoq muddatli istiqbollar va qisqa muddatli rejalar qatori qurishni ko zda tutadi. Tashqi siyosatni ʻ olib borishda asosiy o rinni bosh vazir va tashqi ishlar vaziri egallaydi. Rasman ʻ oxirgi qaror Prezidentga tegishli bo lsada, boshqaruv shakli nuqta I nazaridan ʻ ʼ to g ri kelmaydigan davlat boshlig ining qarashlari ko pincha inobatga olinmaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ Aynan shuning uchun ikkala Chexiya Respublikasi Prezidentlari Vatslav Gavel (1993-2003) va Vatslav Klaus (2003-yildan buyon) kamdan — kam muhim tashqi siyosiy masalalar bo yicha umumiylikka murojaat qilishgan. Bundan tashqari ʻ Chexiya tashqi siyosatida yana bir o ziga xos tomon bor : U nihoyat darajada ʻ jonlantirib ko rsatiladi. Chexiya Respublikasi Tashqi ishlar vazirining dasturiy ʻ bayonotiga muvofiq tashqi siyosatning ustuvor yo nalishlari belgilab olingan: ʻ Yevropa Ittifoqi doirasida integratsiyani rivojlantirish; NATO, YI va BMT strukturalarida faol qatnashish; 21 Mintaqaviy hamkorlikning rivojlanishi uchun chegaradosh mamlakatlar bilan yaqin qo shnichilik munosabatlarini qo llab — quvvatlash;ʻ ʻ Xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida ikki tomonlama va ko p tomonlamalik asosida boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni ʻ rivojlantirish. Bu kabi ustuvor yo nalishlarga muvofiq tashqi siyosatning bir necha ʻ geostrategik yo nalishlari ham belgilangan: ʻ Yevropa siyosati; Xavfsizlik sohasidagi siyosat; Mintaqaviy hamkorlik; Transatlanti mamlakatlaridan tashqaridagi mamlakatlar bilan munosabatlaridagi siyosat; 22 4. XX asr oxirida Chexiya-O’zbekiston aloqalarining o’rnatilishi. O zbekiston — Chexiya munosabatlari. 1993 yil imzolanganʻ "Savdoiqtisodiy va ilmiy texnikaviy hamkorlik to g risida"gi hukumatlararo bitim ʻ ʻ ikki tomonlama savdoiqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun huquqiy asos yaratdi. O zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 1997 yil yanvarda ʻ Chexiyaga qilgan tashrifi ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishda muhim voqea bo ldi. Tashrif chog ida bir qancha hujjatlar imzolandi. Bu hujjatlar orasida ʻ ʻ sarmoyalarni o zaro himoyalash va rag batlantirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni ʻ ʻ boshqaruvchi muassasalar va milliy banklarning hamkorligi to g risidagi hujjatlar ʻ ʻ alohida o rin oladi. 1999 yilda esa, birdek manfaatdor hamkorlikni yanada ʻ rivojlantirish to g risida qo shma deklaratsiya, avtomobil transportida yo lovchi va ʻ ʻ ʻ ʻ yuklarni tashish to g risida, 2000 yilda ikki tomonlama soliq solish va mulkdan ʻ ʻ keladigan daromaddan soliq to lashdan bosh tortishning oldini olish to g risida ʻ ʻ ʻ bitim imzolandi. 2004 yil 1 maydan Chexiya Yevropa Ittifoqiga qo shilganidan ʻ keyin 1993 yilda imzolangan savdoiqtisodiy va ilmiytexnikaviy hamkorlik to g risidagi hukumatlararo bitim o z kuchini yo qotdi. Shu munosabat bilan ʻ ʻ ʻ ʻ tomonlar 2004 yil 28 iyunda iqtisodiyot, sanoat va ilmiytexnikaviy sohalarda hamkorlik bo yicha yangi bitimni imzoladilar. 2003 yil ikki tomonlama tovar ʻ aylanmasi 20,9 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. O zbekiston Chexiyaga gazlama, ʻ yigirilgan ip, paxta momig i, jun, oshlovchi va bo yovchi ekstraktlar, sut ʻ ʻ mahsulotlari chiqaradi. Chexiyadan mexanika va elektr jihozlar, doridarmon, qora 23 metall va undan tayyorlangan buyumlar, qog oz va karton, kauchuk va rezinaʻ buyumlari va boshqa oladi. O zbekistonda chexiyalik ishbilarmonlar sarmoyasi ʻ ishtirokida tuzilgan 30 korxona mavjud. Ular orasida Chexiya sarmoyasi 100% bo lgan 2 korxona bor. Ular qishloq xo jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, xalq ʻ ʻ iste mol mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari, doridarmon ishlab ʼ chiqarish sohalarida faoliyat ko rsatadi. Tashqi iqgisodiy aloqalar agentligida ʻ Chexiyaning "Eri ell Korporeshn", "Mars SZ", "Tomas Praga", "CHKD Nove Energo", "AyveksChR", "Yason Travel", "Yansen" kabi kompaniyalari ro yxatdan ʻ o tgan. Ikki davlat o rtasida materialshunoslik, mikroelektronika, yadro fizikasi, ʻ ʻ priborsozlik, mashinasozlik, tibbiyot va farmakologiya, shuningdek, intellektual mulkni muhofaza qilish huquqi bo yicha ilmiytexnikaviy aloqalar rivojlanmoqda. ʻ 1994 yildan Liditse shahrida o tkaziladigan Jahon bolalar ijodi ko rgazmasida ʻ ʻ O zbekistondan ham bolalar ishtirok etadi. 1994— 2001 yillarda ular 41 ta ʻ mukofotga sazovor bo ldilar. UzR Sog liqni saqlash vazirligi Chexiyaning ʻ ʻ "Xemapol", "Kovo", "Loxema" farmatsevtika firmalari bilan hamkorlik qiladi. Chexiya (chex.: Česko, talaffuzi: Chesko), Chex Respublikasi (chex.: Česká republika (ČR), talaffuzi: Cheska republika) markaziy Yevropadagi davlat. Poytaxti Praga shahri. Chexiya g arbdan Germaniya (810 km.), shimoldan Polsha ʻ (762 km.), sharqdan Slovakiya (252 km.) va janubdan Avstriya (466 km.) davlatlari bilan chegaraga ega. Chexiya 3 ta yirik tarixiy viloyatlarga bo linadi — ʻ Chex, Morava va Slezska. Chexiya 10 milliondan ortiq (2008) aholiga ega. Barchamizga ma lumki, Chexiya Respublikasi Markaziy Yevropada joylashgan, ʼ rivojlanib kelayotgan yosh mamlakatlardan biri hisoblanadi. Mazkur maqolada ushbu davlatning bu kunga qadar bosib o tgan yo llari va bugungi kundagi ʻ ʻ istiqbollari haqida gap boradi. Bunda Chexiyaning qanday mustaqil davlatga aylangani, sobiq Chexoslovakiya tarkibida bo lganda qanday amaliy kasb etganligi ʻ ko zda tutilgan. Ushbu maqolada bundan tashqari, Chexiyaning xalqaro ʻ munosabatlar sub’yekti sifatida namoyon bo lishi, boshqa davlatlar, xususan ʻ O zbekiston bilan diplomatik aloqalari to g risida so z yuritilgan. Maqolaning ʻ ʻ ʻ ʻ maqsadi shundan iboratki, u Markaziy Yevropa mintaqasiga kiruvchi kichik 24 davlat-Chexiya Respublikasi tashqi siyosatining yangi yo nalishlarini tahlil qiladi.ʻ Postsovet hamjamiyati davlatlari, jumladan Chexiya bilan bevosita bog liq XX asr ʻ oxirlaridagi o zgarishlardan keyin bu davlatlarning Yevropa va transatlantika ʻ strukturalariga integratsiyalashuv jarayoni boshlandi. Xullas, Chexiya Respublikasining bugungi kunga qadar bosib o tgan barcha rivojlanish ʻ yo nalishlari yoritib berilgan. Shu o rinda men Chexiya Respublikasining 1- ʻ ʻ Prezidentining quyidagi so zlarini keltirib o tmoqchiman: „Har bir ko chada ʻ ʻ ʻ ikkitadan non do koni, bir juft shirinliklar do koni, ikkita pivo bari va ko plab ʻ ʻ ʻ magazinlar bo lishi lozim, asosiysi ularning hammasi xususiy bo lishi kerak.“ ʻ ʻ Ma muriy bo linishi: Chexiya 13 ta (kraj) viloyatga bo linadi: ʼ ʻ ʻ Chexiya Respublikasi Markaziy Yevropada joylashgan davlat hisoblanadi. Shimolda Polsha, shimoli-g arb va g arbda Germaniya bilan, janubda Avstriya ʻ ʻ bilan, va sharqda Slovakiya bilan chegaradosh. Chegaralarining umumiy uzunligi — 1880 kmga teng. Mamlakatning nomlanishi chex qabilalari nomidan kelib chiqqan. Poytaxti bo lmish Praga shahri turistlar tashrif buyuradigan va ʻ mamlakatning eng katta shaharlaridan biridir. Chexiya 2 ta tarixiy hudud — Sileziya va Moraviya hududlarining qo shilishidan tashkil topgan. Chexiya 13 ta ʻ o lka (viloyatdan) iborat. Maydoni 78,9 ming km² ni tashkil qiladi. Landshaftlari ʻ turli xil ko rinishga ega. G arbiy qismida (Bogemiya) mamlakatning eng baland ʻ ʻ nuqtasi 1602 m balandlikdagi Snejka tog i joylashgan. Sharqiy qismi — Moraviya ʻ ham anchagina adirlarda va asosan Marx daryosi qo ynida joylashgan hamda Oder ʻ daryosi irmoqlarini o z ichiga oladi. Dengizga chiqa olmaydigan Chexiya ʻ hududidan daryolar 3 ta dengizga borib quyiladi: Shimoliy, Boltiq va Qora dengizlar. Chexiya aholisining asosini etnik chexlar va g arbiy slavyan tillari ʻ guruhiga mansub chex tilida gaplashuvchilar tashkil qiladi. Chet ellik fuqarolar mamlakat aholisining 4 % ini tashkil qiladi. Chexiyada immigrantlar orasida eng ko p diasporani ukrainlar tashkil qiladi. Undan keyingi o rinlarda slovaklar, ʻ ʻ Vetnam, Rossiya va Polsha fuqarolari turadi. Boshqa etnik guruhlarga esa nemis, sigan, vengr va yahudiylar kiradi. Chexiya va Slovakiya o rtasidagi chegara sobiq ʻ Chexoslovakiya fuqarolari uchun ochiq. Mamlakatdagi yagona megapolis shahar 25 Praga hisoblanadi. U yerda 1,118 ming aholi yashaydi. 2008-2009-yilgi iqtisodiy inqiroz munosabati bilan Chexiya xorijlik ishchilari sonini kamaytirishga yo naltirilgan chora- tadbirlar ko rmoqda. Shunisi ma lumki, Chexiyaʻ ʻ ʼ fuqarolarining 59 % Xudoga ishonmaydi, ya ni ular ateistdir. Eng ko p dinga ʼ ʻ sig inuvchilar katolik oqimini(26,8 %) va protestantlik oqimini (2,5 %) tashkil ʻ qiladi. Pravoslavlik oqimiga sig inuvchilar esa 3 %. ʻ 5. Chexiyaning xalqaro NATO, YI va BMT tashkilotlariga azoligi va strukturalarida faol qatnashishi. Xalqaro tashkilotlar doirasidagi hamkorlik. Chexiya Respublikasi Markaziy Yevropada o zini o nglab olishi uchun unga ʻ ʻ YI, AQSH va Rossiya bilan mustahkam aloqalar zarur. Chexiya Respublikasi tashqi siyosatining muhim aspektlari bo lib iqtisodiy diplomatiya va xorijda ʻ mamlakatni shunday ataladigan namoyishi ataladi. 2003 — yilgi konsepsiyaga muvofiq ikki tomonlama va ko p tomonlama munosabatlarda iqtisodiy ʻ diplomatiyanig parametrlari biroz cheklanadi. Biroq mamlakatni namoyish etishning istiqbolli metodi sifatida nohukumat darajada xalqaro hamkorlik ajralib turadi. 2005 — yilgi konsepsiya Chexiya Respublikasini xorijda yanada to liqroq ʻ namoyish etish masalalarini ochib beradi. Bunda chet el investitsiyalarini jalb etishni oshirish 1-navbatda turizm sektorini ko zda tutadi. Chexiya Respublikasi ʻ tashqi siyosatining yangi bosqichida bir necha ichki ziddiyatlarni qayd etish mumkin. „Markaziy Yevropada“ tashqi siyosiy "Vertikal qurishga " urinish hozircha ancha muvaffaqiyatsiz. AQSH tomonidan Chexiya va Polsha hududida raketa hujumidan mudofaa tizimi qurilishi to g risida xabarlar tarqalgan ilk ʻ ʻ paytlardayoq ushbu tashabbus qizg in munozaralarga sabab bo lmoqda. Rossiya ʻ ʻ ushbu harakat ortida mintaqa xavfsizligi uchun katta bir xatarni ko‘rdi. Rasmiy Vashington esa bu bor-yo‘g‘i raketa hujumi ehtimolida qo‘llanadigan tizim ekanini bildirdi. Oxir-oqibat, ushbu tashabbus har ikki davlat — Polsha va Chexiya tomonidan ham qo‘llab-quvvatlandi. Ayni paytda mudofaa borasida ko‘p 26 tomonlama siyosat olib borishga urinayotgan Chexiya rahbariyati oldida ana shu muhim masalada qat iy to‘xtamga kelish, milliy mustaqillik va xavfsizlikʼ o‘rtasidagi oltin o‘rtaliqni topish vazifasi ko‘ndalang turibdi. Xalqaro tashkilotga a zoligi ʼ Chexiya Respublikasi siyosiy, gumanitar iqtisodiy rivojlanishni ta minlashga ʼ qaratilgan barcha muhim regional tashkilotlar a zosi hisoblanadi. 90 — yillar ʼ boshlarida Varshava Shartnomasi va O zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi ʻ qulaganidan so ng Markaziy Yevropa mamlakatlari o z mintaqasi doirasida ʻ ʻ Yevropa Ittifoqiga keyingi integratsiyalar maqsadida ichki integratsiyalarni o tash ʻ zarurligini yaxshi angladilar. Aniq siyosiy xarakterga ega "Vishegrad gruppasi" ga 1991 — yil 15 — fevralda Polsha, Vengriya va sobiq Chexoslovakiya Respublikasi tomonidan tashkil qilindi. Bu umumiy manfaatlar sohasidagi hamkorlik bo yicha mintaqaviy tashkilot hisoblanadi. Asosiy maqsad Markaziy ʻ Yevropaning erkin savdo hududini yaratish. Bundan tashqari bu tashkilot madaniyat, san at, ta lim va texnik sohalarni ham qamrab oladi. 1992-yilda Erkin ʼ ʼ savdo to g risidagi Markaziy Yevropa shartnomasi ( CEFTA ) tuzildi. Maqsad — ʻ ʻ shu mamlakatlar o rtasida o zaro iqrisodiy munosabatlarni liberalizatsiyalashdan ʻ ʻ iborat. Bugungi kunda asoschi davlatlardan tashqari (Vishegrad guruhi) Sloveniya, Bolgariya va Ruminiya kiradi. Bu shartnoma ochiq hisoblanadi unga a zo bo lish ʼ ʻ uchun belgilangan shartlarni bajargan har qanday xohlagan davlatga imkon beradi. Markaziy va umumyevropa integratsiya yo nalishidagi bu davlatlar faolligiga ʻ qaramasdan ulardan har biri o zining milliy manfaati yo lida mustahkam turadi. ʻ ʻ Ba zida ular o rtasida qandaydir raqobatni sezish mumkinki, ularning G arbiy ʼ ʻ ʻ Yevropa strukturasiga integratsiya jarayoning 1-davrlarida aks etdi. Yevropa Ittifoqiga a zolik 1993-yilda Chexiya Respublikasi Yevropa Ittifoqiga a zo bo lish ʼ ʼ ʻ istagini bildirgan. A zolikka rasmiy arizasi 3 yildan keyin taqdim etildi. 2004 yil 1 ʼ — mayda Chexiya Respublikasi 9 ta nomzod mamlakatlar qatori Yevropa Ittifoqiga a zo bo lishga muyassar bo ldi va bu bilan a zo mamlakatlar soni 15 ʼ ʻ ʻ ʼ tadan 25 taga ko paydi. Yevropa Ittifoqiga a zo bo lish bilan bir vaqtda Chexiya ʻ ʼ ʻ Respublikasi Shengen bitimini ham imzoladi va 2007-yil 21-dekabrdan 27 Chexiyaning quruqlikdagi hamda 2008-yil mart oyi oxirlaridan xalqaro aeroportlarda ham chegara nazorati bekor qilindi. Chexiya Respublikasi uchun Yevropacha yo nalish 1-darajada turadi. U o z oldiga YI ga to la huquqli a zolikkaʻ ʻ ʻ ʼ erishish vazifasini qo ygan. Mirek Topolanek hukumati Shengen zonasiga ʻ kirgandan so ng, qisqa muddat ichida Chexiya Respublikasi ma muriy amoliyotini ʻ ʼ muvofiqlashtirish majburiyatini olgan edi. Chexiya Respublikasining Yevropa siyosatini bugungi kunda 2006-2007-yillar Tashqi Ishlar Vaziri bo lgan ʻ Vitsepreizdent — Aleksandr Vondra o tamoqda. Chexiya Respublikasi 2009-yil ʻ boshidan 6 oy muddatga YI kengashi rais davlati bo ldi. Chexiya Respublikasi, ʻ Yevropa ittifoqi davr rahbarligini Fransiyadan davr oldi. Chexiya Respublikasi davlat rahbari Vatslav Klus, 6 oy mudatlik Yevropa ittifoqi davr rahbarligini yuritadi. Chexiya Respublikasi, vazifani 7-Yanvar kuni rasmiy marosim bilan Fransiyadan davr oladi. Yevropa ittifoqi davr rahbarligini Fransiyadan davr oladigan Praga boshqaruvi, davr rahbarligi bo yicha, „kurraviy moliyaviy inqiroz“, ʻ „energiya“ va „tashqi aloqalar“ mavzulari ustida to xtalishi kutilmoqda. Chexiya ʻ Respublikasi raislik vazifalari hukumat dasturida to liq va aniq ko rsatilgan: ʻ ʻ Tashqi siyosatning uzoq vaqtli tamoyillaridan kelib chiqish; Chexiya Respublikasi pozitsiyasi YI ning boshqa a zolari pozitsiyasi bilan ʼ taqqoslaganda ancha kuchli ko rinadigan masalalarni muhokama qilish uchun ʻ olg a surish; ʻ YI va jahonda Chexiya Respublikasi obro sini oshirish; ʻ O z mamlakatida umumiy fikrga tayanish; ʻ Siyosiy faoliyatning shaffofligini qo llab-quvvatlash. ʻ Yevropa İttifoqi Davr Raisi Chexiya Respublikasi Tashqi İshlar Vaziri, Karel Schwarzenberg, Turkiya Yevropa İttifoqi a zoligini qo llab- quvatlaganligini ʼ ʻ bildirdi. France 24 Kanalining savollariga javob bergan Schwarzenberg, Fransiya Prezidenti Nicolas Sarkozyning nazariyalariga qo shilmaganliklarini bildirib, ʻ "Chexiya Respublikasi sifatida bizning rasmiy uslubimiz, Turkiyani Yevropa İttifoqiga a zo bo lishi deb " aytganligini yozmoqda. Chexiya Tashqi İshlar Vaziri, ʼ ʻ AQSH Prezidentining Turkiyani Yevropa İttifoqi a zoligiga bergan himoyasi ʼ 28 mavzusida esa, „ Yevropa İttifoqi bilan tegishli qarorlar Yevropa İttifoqi ichida olinadi. Ba zan tashqaridan qilingan ijobiy talqinlar ham aksi jihatdan natijaʼ berishi mumkin“ dedi. Chexiya Respublikasi raisligi uchun " Yevropa to siqlarsiz " ʻ shiori tanlandi. Biroq Lissabon strategiyasini amalga oshirish aniq muammoga aylandi. Prezident Vatslav Klaus Lissabon shartnomasiga qarshi parlamentda uni rad etishni va konstitutsion sudga yo naltirishni bildirdi. Aslida Yevropa umumiy ʻ konstitutsiyasi proekti 2005-yil fransiya va Niderlandiyadagi umumiy saylovlarda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Undan so ng 2008-yilda Irlandiyada shunday ahvol ʻ kuzatildi. 2009-yilfa esa Irlandiya bunga roziligini berdi. Keyingi yillarda chexiya ham o z noroziligini bildirdi va nihoyat 2009-yilning noyabr oyi boshida Chexiya ʻ Respublikasi Prezidenti V. Klaus Lissabon Shartnomasini oxirgi bo lib ʻ ratifikatsiya qildi va u 1-dekabrdan kuchga kirdi. Chexiyaning Yevropa valyutasiga o tish masalasini ko radigan bo lsak, Chexiya prezidenti Vaslav Klaus ʻ ʻ ʻ 2007-yil 27-aprelda bu masala yuzasidan referendum o tkazishga chaqirdi. ʻ Klausning fikricha, referendumda Chexiya aholisining ko pchiligi milliy valyuta ʻ — kronadan voz kechishga xohish bildirgan taqdirda mamlakat yevro hududiga kirishi kerak. Chexiyada chiqadigan qator gazeta va jurnallar sahifalarida Klausning shu mavzudagi maqolasi chop etildi. Unda, jumladan, shunday deyiladi: „Har qanday milliy valyuta davlatning muhim ramzidir. Mazkur ramzdan voz kechish masalasini faqat mamlakat fuqarolari hal qiladi“. Xabarlarga ko ra, Chexiya moliya vazirligi mamlakatning yevro hududiga ʻ o tish muddatini 2012 yilga belgilamoqda. BMT ga a zoligi Bizga ma lumki, BMT ʻ ʼ ʼ I-Jahon Urushidan keyin tasdiqlangan Millatlar Ligasi faoliyatini davom ettirdi. 1945-yil 24-oktabrda San-Fransiskodagi Chexoslovakiya vakolatxonasi 49 davlat bilan birgalikda BMT ning Nizomini imzoladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (OECD)ga a zoligi 1995-yil 21-dekabr, Chexiya Respublikasi rasman ʼ bu tashkilotga a zo bo ldi, biroq unga a zo bo lish harakati bir necha yil avval ʼ ʻ ʼ ʻ boshlangan edi. NATO ga a zoligi ʼ 29 1999-yil 12-mart Chexiya Respublikasi NATO xavfsizlik tizimiga a zoʼ bo ldi. Unga a zo bo lishga qadar davlat birlashgan delegat maqomiga erishgan edi ʻ ʼ ʻ va tashkilotning „Tinchlik uchun sherikchilik“ dasturiga qo shildi. AQSH bilan bir ʻ necha harbiy-siyosiy o zaro faoliyat chizig iga ega munosabatlar asosiy o rinni ʻ ʻ ʻ egallaydi: NATO doirasida sherikchilik Afg oniston va Iroq missiyalarida ishtirok ʻ etish va terrorizmga qarshi kurash. NATO ga a zo bo lgach Chexiya Respublikasi ʼ ʻ Ittifoq bayrog i ostida xorijiy harbiy va insonparvarlik missiyalariga qatnashib ʻ kelmoqda. Chexiya askarlari bugungi kunda NATO buyrug i ostida Kosova va ʻ Afg onistonda ish yuritmoqda. Chexiya harbiy missiyasi Afg onistonfa 2002- ʻ ʻ yildan amalga oshirilmoqda. Ularning asosiy vazifalari radio-kimyoviy himoya bilan bog liq. Iroqda ham 2003 — yil mart oyidan chex askarlari harbiy ʻ ob’yektlarni himoyalash funksiyasini o tamoqda. Vashington bilan iki tomonlama ʻ munosabatlar oxirga paytda ikki muhim mavzuda namoyon bo lmoqda: AQSH ʻ ning raketa hujumidan mudofaa tizimini joylashtirish va Chexiya fuqarolarinign AQSH ga chqishda viza tartibining bekor qilinishi bilan bog liq. Viza muammosi ʻ yetarli darajada muvaffaqiyatga erishdi. Lekin Yevropaning ko pgina ʻ siyosatshunos olimlari Chexiya Respublikasi tashabbusini umumyevropa birdamligini buzish deb qaramoqda. 2008 — yil noyabr oyidan boshlab Chexiya Respublikasi fuqarolarida AQSH ga chiqish uchun viza olishga hojat qolmadi. Vashington 2007 — yil yanvarda rasman mamlakatda raketa hujumidan mudofaa tizimini joylashtirish taklifi bilan Chexiya Respublikasi hukumatiga murojaat qilgan edi. Muzokaralar jarayonida shu narsa a yon bo ldiki Chexiya Respublikasi ʼ ʻ fuqarolarining katta qismi bu g oyani qo llamasligiga qaramasdan, Chexiya ʻ ʻ Respublikasi hukumati Vashingtonga yon berishga intilmoqda. Chexiya hududida AQSH harbiy bazasini bunyod etilishi mamlakatning milly suverenitetiga daxldor bo lgan masaladir. Bu muhim savollarga esa odatda referendum yo li bilan javob ʻ ʻ topilishi lozim. Rossiya va boshqa MDH mamlakatlari bilan munosabatlar „muhim“ deb qaraladi, lekin ular ustuvor deb e tirof etilmaydi. Rossiya, Ukraina ʼ va boshqa MDH davlatlari bilan harbiy — strategik masalalarni Chexiya NATO va OSCE (Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti) doirasida muhokama qiladi. 30 Rossiya bilan munosabatlardagi eng muhim masalalar keyingi kelajakda " Radar muammosi " dagi qarama-qarshiliklar va Kavkazdagi mojarolarni hal qilish bo libʻ turibdi. AQSh prezidenti Barak Obama Jorj Bush davrida ishlab chiqilgan reja — Yevropada raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimi o rnatish qarorini o zgartirib, ʻ ʻ Chexiya va Polshada bunday yirik qurilmalar o rnatilmaydi demoqda. Amerika ʻ muqobil usullar ustida o ylanmoqda. Obamaning aytishicha, AQSh va Yevropa ʻ birinchi navbatda qisqa va o rta masofaga uchadigan raketadan himoyalanishi ʻ kerak. Eron aynan shu xildagi qurolni sinovdan o tkazgan. Bush paytidan qolgan ʻ loyihaga qarshilik bildirib kelgan Rossiya Obamaning qaroridan mamnun. AQSh Mudofaa vaziri Robert Geytsning aytishicha, Yevropa shimoli va janubida (Polsha va Chexiyada) sensor va raketani nishonga oluvchi qurilmalar joylash, shuningdek dengiz kuchlarini ishga solish muhokamada. O z navbatida AQSh va Rossiya ʻ generallari Vashingtonning Yevropada raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimini joylashtirish rejasini muhokama qilishda davom etmoqda. Rossiya tizim unga qarshi qaratilgan degan fikrda. Amerika esa tizimdan maqsad Erondan Yevropaga chiqarilishi mumkin bo lgan raketa hujumi ehtimolining oldini olishdan iborat, ʻ deydi. AQSh taklif qilayotgan raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimi Polsha va Chexiyada o rnatiladi. Tizim sobiq Sovet Ittifoqi chegaralari yaqinida joylashadi. ʻ Rossiya strategik raketa kuchlari qo mondoni general Nikolay Solovsov tizimni ʻ Rossiyaga tahdid deb biladi. Agar Polsha va Chexiya hukumatlari AQSh tizimining o z hududida joylashtirilishiga ijozat bersa, Rossiya mazkur davlatlarni ʻ potensial nishon sifatida ko radi, deydi general. AQSh Davlat kotibi Kondoliza ʻ Rays general Solovsovning mulohazalarini „noo rin“ deb atadi. „Menimcha, Eron ʻ yadro dasturi kasb etgan xavf barchaga ravshan. Shunga yarasha chora ko rilishi ʻ tabiiy. Biz o z xavfsizligimizni ta minlamoqchimiz“, dedi Kondoliza Rays. Agar ʻ ʼ Eron Amerikaga qit alararo raketa hujumini amalga oshiradigan bo lsa, Polsha va ʼ ʻ Chexiya raketani urib tushirish uchun eng qulay joy hisoblanadi. AQSh raketa mudofaasi agentligi direktori general-leytenant Genri Oberingning so zlariga ʻ qaraganda, mudofaa tizimi o z ichiga Yevropada 10 ta, Alyaskada 40 ta va ʻ Kaliforniyada 4 ta raketa urib tushirish moslamalarini oladi. „Qurilish ishlari 31 taxminan 3-4 yil oladi“, deydi AQSh generali. AQSh rasmiylarining ta kidlashicha, Rossiya Qo shma Shtatlarning bu rejalaridan ancha avval xabardorʼ ʻ qilingan va Vashington bu masalada Moskva bilan muzokara qilishda davom etadi. Qo shma Shtatlar Rossiyaning Polsha yaqinida qisqa masofali ballistik raketalar ʻ o rnatish rejasiga norozilik bildirmoqda. Rossiya prezidenti Dmitriy ʻ Medvedevning aytishicha, Rossiyaning bu harakati AQShning Polsha va Chexiyada raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimini o rnatish rejasiga javobdir. ʻ Dmitriy Medvedev Rossiya raketalarini Kaliningradda, Polsha va Litva chegarasiga yaqin joyda o rnatmoqchi. Nishonni 300 kilometrgacha bo lgan ʻ ʻ masofadan turib urib tushiradigan „Iskandar“ deb nomlanuvchi bu raketalar AQSh mudofaa tizimiga qarama-qarshi qo yilmoqda. Bundan tashqari, deydi Medvedev, ʻ AQShning Chexiya va Polshadagi tizimiga Rossiya elektron to siq qo yishga ʻ ʻ harakat qiladi. Davlat departamenti so zlovchisi Shon Makkormakning aytishicha, ʻ AQSh tizimi Rossiyaga qarshi qaratilgan emas va Kreml buni tushunishi kerak. "Rossiya qaroridan norozimiz. Chunki Chexiya va Polshadagi mudofaa tizimi Eron kabi davlatlar hujumidan himoya qilishga qaratilgan. Rossiya tizimdan xavotirlanmasa ham bo ladi, chunki u Polshaga qo yiladigan oz sonli raketalarni ʻ ʻ bemalol urib tushira oladi, " deydi Makkormak. Pentagon rasmiylari Kremlni tinchlantirishga urinib, Rossiyaga o z mudofaa tizimini nazorat qilishni taklif ʻ qilganini ta kidlaydi. ʼ 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. A ексев B. П ., Ilep щин A. И . История первобытного общества . М . 1990 6. Arair Teraur jahon tarixida. T., "Sharq", 1996. 7. Annayev T., Shaydullayev Sh, Surxondaryo tarixidan lavhalar. T ., " O ’ zbekiston", 1997. 8. App иан . FIoxoA A лексанлра . Превод . M.E.Cepre енко . M.- Л ., 1962. 9. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. T., 1970. 10. А rxeologlar hikoya qiladi. Mualtiflar jamoasi. T., 1976. 13 . Asqarov A. Eng qadimiy shahar.-T., "Ma'naviyat", 2001. 16. Axmedov B.A. Tarixdan saboqlar. T., 1994. 19. Ahmedov B., Mukminova R.., Pugachenkova G. Amir Teraur. T., "Universitet", 1999. 20. Бартольд В.В. Бактрия, Балх и Тохаристан. Соч., 7, M. r 1972. 21. Бартольд B.B. Coгд. Соч., T.3. M., 1965. 22. Бартольд B.B. Typкестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., t. 1. M., 1963. 23. Бердиев Н. Смысл история М., 1990. 36. Голованов A.A. Kpecтьянства Узбекистанa: Эволютция социального положение 1917—1937 rr. T., Фaн", 1992. 36. Гyмилев Л.Н. Дpeвние тюрки. M., 1967. 37. Гумилев Л.Н. Эфталиты и их соседи в IV в. -ВДИ, 1959. Ne 1. 38. Дандамаев М.А. Политическая история Ахемеидской державы. M., 1985. 33 39. Дандамаев М.А. Луконин B.Г. Культура экономика древнего Ирана М., 1980. 40. Дьяконов И.М. История мидии от древнейших времен до конца IV. В до н. Э М-л 1956. Internet manzillari 1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Chexiya 2. https://tothostel.ru/uz/emigraciya/chehiya---opisanie-strany-vse-o- cheshskoi-respublike/ 3. https://uz.everaoh.com/chexiya-haqida-qiziqarli-malumotlar/ 4. http://library.ziyonet.uz/ru/book/download/20230 34

Mavuz: XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya Reja: 1. Chexiya haqida umumiy malumot. 2. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya adabiyoti, madaniyati va san’ati. 3. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Chexiya konstitutsiyasi va tashqi aloqalari. 4. XX asr oxirida Chexiya-O’zbekiston aloqalarining o’rnatilishi. 5. Chexiyaning xalqaro NATO, YI va BMT tashkilotlariga azoligi va strukturalarida faol qatnashishi. 1

1. Chexiya haqida umumiy malumot. Chexiya. — suveren, demokratik davlat. Amalddagi konstitutsiyasi 1992 yil 16-dekabrda qabul qilingan va 1993 yil 1-yanvardan kuchga kirgan, 1997 yil. 23 oktabrda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshlig i — prezident (2013 yildan Miloshʻ Zeman), u parlamentning ikkala palatasi tomonidan 5 yil. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — deputatlar palatasi va Senatdan iborat parlament. Ijrochi hokimiyat organi prezident tomonidan tayinlanadigan hukumat. Tabiati Chexiya hududining katta qismi Chexiya tog larida joylashgan. Uning ʻ atrofida o rtacha balandlikdagi Shumova, Chexiya o rmoni, Rudali tog lar ʻ ʻ ʻ (KrushneGori), Krkonoshe tog lari (eng baland joyi 1602 m, Snejka tog i) bor. ʻ ʻ Chexiya tog larining ichki qismi — Chexiya soyligi tepaliklar va ularni ajratib ʻ turuvchi past toglardan iborat. Moraviyada ham tepalik va past tog lar ko p. ʻ ʻ Chexiyaning jan. va markaziy kismida ChexiyaMoraviya qirlari bor. Chexiyada kumir, temir rudasi, grafit, kaolin konlari mavjud. Iklimi mo tadil iklim. G arbdan sharqqa va ichki soyliklarda ʻʼ ʻ kontinentallashib boradi. Tekisliklarda o rtacha tra yanvarda —2° dan —4° gacha, ʻ tog larda —8° dan — 10° gacha, iyulda 19—20°, tog larda 4—8°. Yillik yog in ʻ ʻ ʻ tekisliklarda o rtacha 500–700 mm, tog larda 1600–2100 mm. Mamlakatjan. va ʻ ʻ g arbida uncha katta bo lmagan ko llar bor. Asosiy daryolari — Laba (Elba), ʻ ʻ ʻ Vltava. Tog yon bag irlari aralash va igna bargli o rmonlar bilan qoplangan. ʻ ʻ ʻ Hayvonlardan tog larda qo ng ir ayiq, tulki, kiyik, yovvoyi echki, tekisliklarda ʻ ʻ ʻ kemiruvchilar, kaltakesak va qushlarning ko p turlari bor. ʻ Aholisining ko pchiligi — chexlar (81,3%); slovak, polyak va boshqa ham ʻ yashaydi. Shahar aholisi 70%. Rasmiy til — chex tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Iirik shaharlari: Praga, Brno, Plzen, Ostrava. Tarixi Chexiya hududida odam paleolit davridan boshlab yashaydi. Miloddan avvalgi taxminan 400- yillarda bu yerda keltlar, miloddan avvalgi 1-asrda kelt 2

qabilalarining boyi guruhi yashagan (Chexiyaning lot. Bohemia, nem. Bohmen nomi ham shundan). 1ming yillik o rtalarida Chexiyada slavyan qabilalariʻ ko pchilikni tashkil etdi. 7-asrda Chexiya xududi Samo davlati, 9—10-asr ʻ boshlarida Buyuk Moraviya davlati tarkibiga kirdi. 10-asrda paydo bo lgan Praga ʻ knyazligi ilk chex davlatining o zagi bo lib qoldi. 1198 yildan qirollikka aylandi. ʻ ʻ 1310—1437 yillarda chex yerlari Lyuksemburglar sulolasi mulki tarkibida bo ldi. ʻ 15-asrning 1yarmida Chexiyada kuchli ijtimoiyinqilobiy, milliy ozodlik harakatlari bo lib o tdi (q. Guschilar harakati). 1526 yil Chexiya Gabsburglar imperiyasi ʻ ʻ tarkibiga muxtoriyat huquqi bilan qo shib olindi. 1618—20 yillarda chex ʻ qo zg olonining mag lubiyatidan so ng , uning provinsiyasiga aylandi. 18-asr oxiri ʻ ʻ ʻ ʻ — 19-asr 1yarmida chex tili, milliy madaniyatini saqlash va rivojlantirish uchun milliy harakat avj oldi. 19-asrning 30—40- yillarida u siyosiy tus ola boshladi. 1848 yil Pragadagi Svyatovatslav yig ini Gabsburglar imperiyasida 1848—49 yil ʻ inqilobi boshlanishiga olib keldi. 1867 yil Chexiya AvstriyaVengriyaning Avstriya qismi tarkibiga kirdi. 1878 yil Chexiyada Chexoslavyan sotsialdemokratik ishchi partiyasi tuzildi. 1918 yil AvstriyaVengriya parchalangach, Chexiya Slovakiya bilan birlashib mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tashkil etdilar. 1938 yil okt. boshlarida Germaniya Chexiyaning Sudet viloyati deb nomlangan hududini, 1939 yil martda barcha chex yerlarini bosib oldi va uni "Bogemiya va Moraviya protektorati" deb e lon qildi. Chex xalqining 1945 yil maydagi qo zg oloni ʼ ʻ ʻ natijasida 1945 yil 9 mayda Praga shahri ozod qilindi; chex yerlari va Slovakiya Chexoslovakiya Respublikasi doirasida qayta birlashtirildi. Chexiya 1948 yil 9 maydan Chexoslovakiya Xalq Demokratik Respublikasi, 1960 yil 11 iyuldan Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasi, 1990 yil 29 martdan Chexoslovakiya Federativ Respublikasi, 1990 yil 20 apreldan 1992 yil 31 dek.gacha Chexiya va Slovakiya Federativ Respublikasi tarkibida bo ldi. ʻ Chexiya va Slovakiya Federatsiyasining 1992 yil 25 noyab.dagi Chexiya va Slovakiya Federatsiyasining tugatilishi to g risidagi federal qonuniga binoan ʻ ʻ Chexiya 1993 yil 1 yanvardan suveren davlatga aylandi. Chexiya 1993 yildan BMT a zosi. 1992 yil 24 yanvarda O zR suverenitetini tan olgan va 1993 yil 1 ʼ ʻ 3

yanvardan diplomatiya munosabatlari o rnatgan. Milliy bayrami — 28 okt. —ʻ Mustaqil Chexoslovakiya tashkil bo lgan kun (1918). ʻ Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Fuqarolar demokratik partiyasi, 1991 yil 23 fevralda tashkil etilgan; Fuqarolar demokratik alyansi, 1989 yil tuzilgan; Demokratik ittifoq partiyasi, 1994 yil asos solingan; Chexiya va Moraviya kommunistik partiyasi, 1990 yil tashkil etilgan; Ozodlik ittifoqi partiyasi, 1998 yil tuzilgan; Chexiya sotsialdemokratik partiyasi, avvalgi nomi Chexoslovakiya sotsialdemokratik partiyasi, 1989 yildan mustaqil partiya sifatida faoliyat yuritadi. ChexMoraviya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 yil tashkil etilgan, 31 tarmoq kasaba uyushmasini birlashtiradi. Birinchi Chexoslovakiya Respublikasi (1918-1938) Odamlar tomonidan mintaqaga joylashtirilgan ( Quyi paleolit ) (2,5 mil - 300,000) BP ). Bu erga bir qancha paleolit madaniyati, shu jumladan joylashtirilgan Achelean , Mikoken , Musterian va Aurignacian . The Pedmostí yaqinidagi arxeologik maydon Brno 24000 dan 27000 yoshgacha bo'lgan. [1] [2] The haykalchalar ( Dolní Věstonice Venera ) bu erda topilgan eng qadimgi seramika dunyodagi maqolalar. Dastlabki qabilalar Maydon Keltlar (deb nomlangan Boii , bu mintaqaga kim nom bergan: Bohemiya, bu ozmi-ko'pmi "Boii uyi" degan ma'noni anglatadi) miloddan avvalgi V asrdan milodiy II asrgacha va I asrdan boshlab turli german qabilalari tomonidan ( Marcomanni , Quadi , Lombardlar ). [3] Germaniya shaharlari II asrda Ptolomeys xaritasida tasvirlangan, masalan. Jihlava uchun Coridorgis. Ushbu qabilalar V asrda G'arbga ko'chib ketishgan va keyin kelishgan Slavyanlar . [4] Slavyanlar kelishi Birinchi Slavyan xalqi ( Chexiya qabilalari Bohemiya va Moraviyaliklar Moraviyada ) 6- asrda kelgan . Tarixchining fikriga ko'ra Dushan Teshtik , ular orqali rivojlangan Moraviya darvozasi ( Moravská brána ) vodiysi va 530 yilda Sharqiy Bohemiyaga, Labe daryolari bo'ylab ( Elbe ) va Vltava (Moldau) Markaziy Bohemiyaga. Ko'pgina 4

tarixchilar VII asrning birinchi yarmida janubdan kelgan slavyanlar keyingi to'lqini nazariyasini qo'llab-quvvatlamoqda. Ular qo'shni bilan jang qildilar Avarlar imperiyasining paydo bo'lishiga qadar Samo (pastga qarang). [5] Samo shohligi Samo g a ko'ra Fredegar xronikasi , hozirgi Chexiya hududida, asosan janubiy Moraviyada yashovchi ba'zi slavyanlar bir necha yil davomida imperiyasi hozirgi Vengriya hududi bo'ylab cho'zilgan avarlardan zo'ravonlik va talonchilik reydlariga duch kelishgan. 623 yilda slavyan qabilalari avarlar zulmiga qarshi bosh ko'tarishdi. Bu vaqt ichida franklik savdogar Samo atrofdagilar bilan birga Chexiyaga kelgan va avarlarni mag'lub etish uchun slavyanlar bilan qo'shilgan. Shunday qilib slavyanlar Samoni o'zlarining hukmdorlari sifatida qabul qilishdi. "Shunday qilib, u birinchi slavyan imperiyasini o'zi tashkil qildi. U o'sha paytda o'n ikki slavyan ayollari bilan birga yigirma ikki o'g'il va o'n besh qizga uylandi va 35 yil davomida baxtli hukmronlik qildi. Uning rahbarligidagi slavyanlar boshqa barcha janglarni boshladilar. Avarlar g'alaba qozonishdi ", - deb yozadi frank xronikachisi Reyx (Fredegar deb atalgan) slavyanlarning Chexiyadagi eng qadimgi yozma hisobotida Samo haqida. Keyinchalik Samo va slavyanlar hukmdori bo'lgan Frank imperiyasi bilan ziddiyatga kirishdilar Dagobert I o'z hukmronligini sharqqa kengaytirishni xohladi, ammo Dagobert 631 yilda Vogastisburgda bo'lib o'tgan unutilmas jangda mag'lub bo'ldi. Bugungi kunga qadar tarixchilar bu qal'aning haqiqiy joylashgan joyini behuda qidirmoqdalar. Keyingi besh yil ichida Samo va slavyanlar Franklar hududiga bosqin uyushtirishdi, ammo hech kim samo shimoliy-sharqqa, ehtimol hozirgi Chexiya chegaralaridan tashqariga etib borganini aniq bilmaydi. Samo vafotidan keyin uning imperiyasi yo'q bo'lib ketganga o'xshaydi; aslida, ammo hech qachon mustahkam tashkilotga ega bo'lgan haqiqiy davlat tuzilishi bo'lmagan. Imperiya slavyanlarni avar va franklardan himoya qilish uchun birlashtirish va qo'shnilariga qarshi slavyanlarning talon-taroj ekspeditsiyalariga ko'maklashish uchun yaratilgan. Avar va franklar xavfi o'tganidan so'ng, birlashgan imperiya parchalanib ketdi va bo'linib ketgan hududlar Samoning turli izdoshlari tomonidan 5

O'xshashlar

XX asr oxiri XXI asr boshlarida Myanma
XX asr oxiri XXI asr boshlarida Ummon.
XX ASR OXIRI XXI ASR BOSHLARIDA INDONEZIYA
XX asr oxiri XXI asr boshlarida Yevropada tan olinmagan davlatlar.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistondagi tarixiy sharoit